Մխիթար Աբբահօր հրատարակչական առաքելութիւնը

ԺԶ. ՎԵՆԵՏԻԿԻ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՇՐՋԱՆԻ ՁԵՌՆԱՐԿՆԵՐ 1738-1749

ՊԱՐՏԷԶ ՀՈԳԵՒՈՐ (տպ. 1738)

/196/ Մատթէի Մեկնութիւն հատորին տպագրութեան ընթացքին, 1738 տարուան վերջին ամիսներուն, Մխիթար կը վերատպէ Պարտէզ Հոգեւորը [1], որ 1719ին առաջին անգամ հրատարակած էր, ու սպառած է։ Զգալի է երկուքին միջեւ տարբերութիւնը։ քսան տարուան ընթացքին՝ կատարելագործուած էր տպագրական արուեստը, այնպէս որ Պարտէզի նոր տպագրութիւնը կը ներկայանայ մեզի աւելի կատարեալ, բոլորգիրի ու նօտրգիրի փոփոխակներով, 1736ին ձուլել տրուած նոր տառերով, որոնք աւելի մեծ ու յստակ էին՝ քան 1719ին գործածուածները. թուղթը սպիտակ, շատ մը ազատ տողերով, որոնք կը հանգչեցնեն ընթերցողին աչքերը։ Իբր պարունակութիւն՝ նորատիպ Պարտէզը իբր յաւելուած ունի Շնորհալիի Հաւատով Խոստովանիմը, 207–216 էջերուն վրայ։

Անաղմուկ կատարուած է Պարտէզ Հոգեւորի այս տպագրութիւնը՝ իր 2000 տպաքանակով։ Հազիւ երբեք դիւանական ակնարկներու /197/ կը հանդիպինք անոր մասին։ Մխիթարի գրած նամակներուն մէջ յանկարծակիի կու գանք՝ երբ աջ ու ձախ կը սկսի զոյգ զոյգ նուէրներ ղրկել նորատիպ Պարտէզէն։ Վարատինէն մերս Հ. Յակոբ Մխիթարէն կը խնդրէ «զոմանս գրեանս հարկաւոր է եղել աստ, այսինքն 10 հատ Պարտէզ …» [2], Պաշպալովէն Հ. Ղազար կը գրէ թէ «Պարտէզ յոյժ բարւոք ծախեցաւ» [3]. նման վկայութիւններով լեցուն են նաեւ Պոլիսէն գրուած նամակները։

Մխիթարի իսկ կենդանութեան կը սպառին այդ 2000 օրինակները, այնպես որ 1752ին կը կատարուի երրորդ տպագրութիւն մը եւս:

ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆ (տպ. 1739–1741)

Մատթէի մեկնութիւն հատորին տպագրուելէն անմիջապէս ետք, տեսանք որ Մխիթար՝ Պորթոլիի տպարանէն Ս. Ղազար կը փոխադրէ, 1736ին ձուլուած բոլոր գիրերը, ազատ արձակելով հին գրաշարը՝ Հերոնիմոս, իր պակասամտութեանը համար։ Գիրերու փոխադրութիւնը կը կատարուի 173-ի Փետրուար 28ին, ու յաջորդ օրն իսկ, Մարտ 1ին, վանքիս մանր Ժամանակագրութեան մը համաձայն՝ «Եղ. Նիկողայոսն սկսաւ շարել զՆոր Կտակարանն նորոգ գրով, եւ յետ սպառելոյ գրոյն՝ դադարեցաւ»։ Եղ. Նիկողայոս արդէն իսկ փորձեր կատարած էր գրաշարութեան, որովհետեւ ուրիշ Ժամանակագրութեան մը մէջ կը կարդանք։ «1738 Դեկտ. 3. Եղ. Նիկողայոսն սկսաւ ուսանիլ փորձառութեամբ զգրաշարութիւնն»։

Այս զանազան վկայութիւնները՝ նկատմամբ Նիկողայոսի գրաշարութեան, Հ. Մատթէոս Եւդոկիացի համադրելով կ՚անցընէ վանքիս մայր Ժամանակագրութեան մէջ, ուղղելով մանր Ժամանակագրութիւններու տեսակէտները. «կամ եղեւ Աբբայ Հօր մերում Մխիթարայ, յայսմ ամի (1738) տալ ուսանել միում յեղբարց անտի ուխտելոց, Նիկողայոս անուն, զշարաբարդութիւն տպագրութեան, վասն եւս լաւագոյն լինելոյ գրեանցն տպագրութեան, որ բազում՝ իրօք օգուտ լինէր յազգիս մերում ի լուսաւորութիւն, զոր յամենայն յայսպիսի գործոց խնամս մէն միայն կէտ նպատակի առաջի ունէր Գերայարգոյ Մխիթար Արբայ Հայր մեր, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ /198/ մերոյ։ Եւ իբրեւ ուսաւ եղբայրն փոքր ի շատէ, զփորձ առեալ յամիսս ինչ, ոչ աջողէր գործս այս ի ձեռս նորա . նմին իրի հրաման ետ յայնմ՝ հետէ ի բաց լինիլ յայնմ գործոյ» [4] ։

Այս կացութեամբ, գործնականին մէջ, Մխիթար կը մնայ առանց գրաշարի։ Նոր Կտակարանի առաջին մասը կը պատրաստէ Եղ. Նիկողայոս, եւ ապա անյարմար ըլլալով գործին՝ սկսուած գործը կը մնայ կիսատ։ 1740ի առաջին ամիսներուն կը տպագրուին առաջին տասը պրակները, ու այնուհետեւ գործը կը դադրի՝ գրեթե ամբողջ տարի մը, մինչեւ որ կը գտնուի 19ամեայ պատանի մը, Պաթիստայ անունով, որ Վենետիկ քաղաքին մէջ՝ Միաբանութեանս կողմէ վարձու տան մը մէջ կը սորվի գրաշարութիւնը, առաջնորդ ունենալով վանքիս վարդապետներէն մին։

Ամսուան մը ընթացքին (1741 Ապրիլ 24 - Մայիս 24) Պաթիստայ կը տիրանայ գործին, կը մտնէ Անտոն Պորթոլիի տպարանը, վանքիս գիրերով եւ Մխիթարի վճարումով կը շարունակէ Նոր Կտակարանը, որու տպագրութիւնը կասած էր 10րդ պրակով [5] ։ 1741ի Մայիս 25ին կը տպագրուի 11րդ պրակը ու այնուհետեւ կը յառաջանայ տպագրութիւնը, որ կ՚աւարտի նոյն տարուան Հոկտ. 16ին [6], ունենալով 1500 տպաքանակ։ Նոր կտակարանի տպագրութիւնը, միջանկեալ ընդհատումներով տեւած էր երկուքուկէս տարի, 1739 Մարտ 1էն մինչեւ 1741 Հոկտեմբեր 16:

Անցողակի կերպով հոս յիշատակենք որ Նոր կտակարանի տպագրութեան ընթացքին, Մխիթար՝ երկար տարիներու տաժանագին աշխատանքէն յոգնաբեկ՚ կը կրէ ութը ամիս տեւող ծանր հիւանդութիւն մը։ 1740ի Մայիս 11ին, միաբան մը՝ իր անձնական յուշատետրին մէջ կը գրէ . «այսօր ել ի զբօսանս Գերյարգելին ի ծովափն, որ վասն մեծի հիւանդութեան չէր ելեալ արտաքս ամիսս 8»։

ԽՈՐՀՐԴԱՏԵՏՐ (տպ. 1741)

/199/ Նոր Կտակարանի տպագրութիւնը դեռ չաւարտած, Մխիթար տպագրել կու տայ 28 էջնոց Խորհրդատետր մը, որու անուանաթերթին վրայ գրուած է տպագրութիւնը սկսելու թուականը։ «Յամի Տեառն 1741 Սեպտեմ. 15»։ Տպագրուած է վանական ներքին գործածութեան համար եւ հաւանաբար սահմանափակ թիւով։ Նոյնը ղրկած է նաեւ առաքելութիւններու մէջ գտնուող իր աշակերտներուն։

Գիրքին վրայ ոչ մեկ տեղ նշանակուած է Մխիթարի անունը, որովհետեւ վերահրատարակութիւն մըն էր Հռոմի 1677ի տպագրութեան, ինչ որ նշանակուած է անուանաթերթին վրայ ալ։

Ծախու գիրք չըլլալով, գրեթէ ոչ մէկ գրաւոր հետք ունինք այս հատորին մասին. միակ ապացույցը՝ թէ Մխիթարի կողմէ կատարուած է անոր հրատարակութիւնը, Մխիթարի Հաշուեգիրքին մէջ նշուած ակնարկ մըն է. «1741 Հոկտ. (ետու) ստամբաթօռին կտակարանի սալտօի 210 լիրէ, եւ Խորհրդատետրին վասն ետու 63 լիրէ»։ Այս Խորհրդատետրին Մխիթարի հրատարակութիւն ըլլալու ապացոյց մըն է նաեւ գիրքին փառաւոր ճակատը, որ նոյնն է Աստուածաշունչի ճակատին հետ, կեդրոնի տիտղոսին փոփոխութեամբ։

ԲՈՒՐԱՍՏԱՆ ԱՂՕԹԻՑ (տպ. 1741)

Նոր կտակարանի տպագրութիւնը աւարտելուն յաջորդ օրն իսկ կը սկսի տպագրութիւնը նոր հատորի մը, Ստեփանոս Վրդ: Լեհացիի թարգմանած Բուրաստան աղօթիցը. «1741 Հոկտ. 18. առաջին թապաղայն տպեցա Բուրաստանին» կը գրէ մանր Ժամանակագրութիւն մը։ Գիրը մանր է. վերատպութիւն մըն է 1707ին Վենետիկ տպուած օրինակին, որմէ զանց ըրած է «Յիշատակ տօնից տէրունականաց» (էջ 403–164), փոխարեն նոր աւելցնելով «Աղօթք վասն հնգից վիրացն Քրիստոսի» [7] (էջ 356–359)։ Նոր հատորիս տպագրութեան համար Մխիթար փորագրել տուած է պղնձեայ 11 պատկեր, /200/ ազնիւ ու յաջող, ներշնչուելով 1707ի տպագրութենէն, որոնք չափազանց անյաջող են։

359 էջնոց այս հոգեւոր գիրքն ալ կը տպագրուի անաղմուկ, գրեթէ ամսուան մը ընթացքին: Հաւանաբար իբր տպաքանակ ունեցած է 1500 օրինակ, որմ է մնացած է 825 հատ՝ 1748ին։ Վիեննայէն հայեր 1743ին անցորդ Մխիթարեան Հ. Ղազարէն իմանալով գիրքին գոյութիւնը, «խնդրեն 20 Բուրաստան աղօթից ի նորատպէն, եւ ինքեանք յանձն առնուն զծախս ճանապարհին» [8] ։

Մխիթար ալ այս հատորէն բաւական թիւով օրինակներ բաժնած է ազգայիններու, իբր նուէր, ինչպէս պիտի տեսնենք յաջորդաբար :

ԿՐԹՈՒԹԻՒՆ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՔՐԻՍՏՈՆԷԱԿԱՆԻ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԵԱՆ (տպ. 1741-1742)

Մխիթար անցուցած էր ծանր հիւանդութիւնը, սակայն ժամանակագրութիւններու համաձայն կարող չէր տոկալու երկար աշխատանքներու, ինչպես սովոր էր։ Չէր կրնար սակայն ետ կենալ հրատարակչական գործէն, մանաւանդ որ առձեռն ունէր նոր գրաշարը, Պաթիստան, որ օրը օրին կը տիրանար գործին ու կ՚աշխատէր ի հաշիւ Միաբանութեան. խոհեմութիւն չէր ձեռքէ հանել զանիկա։

Այս կացութեան մէջ Բուրաստան աղօթիցի տպագրութիւնը հազիւ աւարտած՝ կը սկսի տպագրութիւնը կրթութիւն կատարելության առաջին հատորին, 1741ի Դեկտ. 6ին։

Գիրքը կը բաղկանայ երեք հատորէ. հեղինակն է Յիսուսեան Կարգէն՝ Ալփոնսոս Ռոտրիկվեց։ Անուանաթերթին վրայ գրուած է: «թարգմանեցեալ ի հայկական բարբառ ի Պետրոս Վարդապետէ թիֆլիզեցւոյ, ի վաղնջուց ժամանակաց»։ «Ի վաղնջուց ժամանակաց» բացատրութիւնը մեզ կը տանի մինչեւ 1723 թուականը. վանքիս պաշտօնական ժամանակագիրը՝ Հ. Մատթէոս Եւդոկիացի, նոյն թուականին տակ կու տայ մեզի հետեւեալ ծանօթութիւնը. «բազում եւ անպատմելի էր փոյթն Աբբայ Հօր մերոյ իւրաքանչիւր անձանց Միաբանութեանս առ կատարելութիւն վարուց առաջնորդել…, եւ ապա իբր զի միանգամայն բովանդակութիւն ինչ սոյնպիսի խրատուց ի Հարց սրբոց ընծայեալս գրով մեզ մատուսցէ, զգիրսն Քրիստոնէա/201/կան կատարելութեան, զոր ի Յիսուսեան կարգէ պատուական Հայրն Հռովդրիկղէս սպանիացի արարեալ է, զՊետրոս Վրդն. Մցխիթացի յորդորեաց թարգմանել է հայ բարբառ, ընծայելով նմա վարձս աշխատութեան, ի սակս կարօտութեան, զոր նա ի պէտս ապրելոյ կրէր։ Իսկ արդ, թէպէտեւ Միաբանութեանս մերում ի սոյն ժամանակի գոյից նուազութիւն կայր ի վերայ, բայց նա յայսմ ամենայնի ի ծախս թարգմանութեանն ոչինչ խնայելով, զյիսուն մարչիլ վատնեալ, ի մեզ ձգեաց զգիրս զայս» [9] ։ Յաջորդ տողերուն մէջ Ժամանակագիրը կը շարունակէ, խօսելով գիրքին մատուցած հոգեւոր օգուտներուն մասին, հաղորդելով թէ Ս. Ղազարի սեղանատան մէջ, ատեն մը, այդ կը կարդացուէր՝ Ս. Գիրքի ընթերցումէն ետք, առաջ բերելով հոգեկան մեծ խանդավառութիւն։

Մեծ կարեւորութիւն ունէին, ուրեմն, Մխիթարի համար Կրթութիւն կատարելության խորագիրը կրող երեք գիրքերը, ու հիմա որ յարմար առիթը կը ներկայանար, կը ձեռնարկէ անոնց տպագրութեան, «ի սակս առանձին եւս ունելոյ իւրաքանչիւր ումեք եւ ընթերռնլոյ, միանգամայն եւ առ արտաքինսն ծառայելոյ, որք ցանկացողք իցեն գրոյս այսմիկ» [10] ։

Երեք հատորներու տպագրութիւնը կ՚ընթանայ արագ։ Առաջին հատորին տպագրութիւնը կը սկսի 1741ի Դեկտ. 6ին, եւ ունի 321 էջ. երկրորդ հատորը կը սկսի 1742ի Յուլիս 18ին, եւ կը բովանդակէ 348 էջ. երրորդ հատորը՝ 1742ի Սեպտ. 15ին, ունի 220 էջ։ Համագումար՝ 889 էջ, մէկ տարուան ընթացքին։ Երեք հատորներն ալ տպագրութեան յանձնելէ առաջ՝ Մխիթար կը սրբագրէ «մեծաւ աշխատութեամբ», ինչպէս կը յայտարարէ իւրաքանչիւր իատորի ճակատին։

Առաջին հատորի տպագրութիւնը աւարտելուն, Մխիթար վանաբնակ բոլոր Հայրերուն եւ աշակերտներուն կու տայ մ է կական օրինակ, յորդորելով որ կարդան ուշադրութեամբ, ջանալով գործադրել հոն գրուածները [11] ։ Նմանապէս՝ այլ եւ այլ օրինակներ կը ղրկէ /202/ առաքելութեան մէջ գտնուող իր աշակերտներուն, յանձնարարելով ամէնուն անոր ընթերցումը։

Ոչ միայն Մխիթարի աշակերտները, այլ ժողովուրդն ալ կը ճաշակէ գիրքին քաղց րութիւնը, այնպես որ կը կատարուին նորանոր ապսպրանքներ Վենետիկէն. «զնորատիպ Ժամագիրքն շուտով խլեցին… նմանապէս եւ զօտրիկվէցն մեծ» [12]. «կարի խնդրօղք գոն. մանաւանդ նորատիպ Ժամագիրքն եւ Ռօտրիկվէցն» [13]. «իմ վաճառեալն է երկու Մեծ Քերականութիւն եւ տասն ջուխտ Ռօտրիկվեց» [14] ։

ՍԱՂՄՈՍ ԴԱՒԹԻ ՈՐ ԵՒ ԿՈՉԻ ՍԱՂՄՈՍԱՐԱՆ (տպ. 1742)

Կրթութիւն կատարելութեան առաջին հատորը տպագրուելէ ետք, երկրորդին անցնելէ առաջ, Մխիթար տպագրել կու տայ Սաղմոս Դաւթի։ Տպագրութիւնը կատարուած է 1742 Ապրիլ ամսուն, ինչպէս նշանակուած է անուանաթերթին վրայ։

1733ին Մխիթար տպել տուած էր արդէն Սաղմոսը եւ տրամադրութեան ունէր առատօրէն. այսպէս, 1738ին՝ պահեստի ունէր 760 օրինակ։ Սակայն եղածները մեծադիր էին. 1742ին Մխիթար կը ձեռնարկէ փոքրադիր Սաղմոսի տպագրութեան։

Մեզի հասած ցանկերը համաձայն՝ 1738ին Մխիթար տրամադրելի ունէր արդէն 60 օրինակ «Սաղմոս փոքր»էն. բայց գիտենք որ նախապէս ինք տպել չէ տուած անկէ անտարակոյս՝ զանոնք գնած ըլլալու է Անտոն Պորթոլիէն, որ 1712ին տպագրած էր փոքրադիր Սաղմոս մը, որ անշուշտ սպառած ըլլալով 1742ին, Մխիթար ինք կը ձեռնարկէ նոր տպագրութեան մը, հաւանաբար 2000 տպաքանակով, որոնցմէ 1640 օրինակներ դեռ պահեստի կը մնային 1748ին։

Սաղմոսի տպագրութեան համար օգտագործուած են 1741ի Բուրաստան աղօթիցի համար պատրաստուած պղնձատիպ սրբազան նկարները, մինչ նոր փորագրուած է քնարը ձեռքին Դաւիթ մարգարէի նկարը։ Սա վերջինին համար պիտի ըլլայ Մխիթարի Հաշուեգիրքին մէջ նշանակուածը «1742 Սեպտ. ետու վասն փորագրութեան միոյ պատկերի 22 լիրէ», եւ «1742 Հոկտ. պատկեր տպողին 44 լիրէ»։

ԿԱՐԳԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆ ՀԱՍԱՐԱԿԱՑ ԱՂՕԹԻՑ (Ժամագիրք, տպ. 1742)

/203/ 1742ի Նոյեմբեր ամսուն կ՚աւարտէր կրթութիւն կատարելութեան գիրքին երրորդ հատորին տպագրութիւնը՝ իսկոյն կը սկսի Ժամագիրքին տպագրութիւնը, որ կը տեւէ լուրջ երեք ամիս (1742 Նոյեմբ. - 1743 Յունուար)։ Հոս ալ օգտագործուած են նախորդ փոքրադիր տպագրութիւններու համար պատրաստուած պղնձատիսլ նկարները, գիրքին արտաքին վայելչութիւն մը տալու նպատակով։

Շատ հաւանաբար, Ժամագիրքն ալ տպագրելու գլխաւոր նպատակը իր աշակերտներուն անմիջական գործածութիւնն էր՝ մինչեւ այդ թուականը՝ Մխիթար միշտ Պոլիսէն բերել կու տար տասնեակներով Ժամագիրք, վանականներու առձեռն գործածութեան համար [15] ։

Մխիթարի հրատարակած Ժամագիրքը համեմատելով Պոլսական տպագրութիւններուն հետ, ունի անշուշտ նրբութիւն եւ ազնուութիւն, ու ճիշտ ասոր համար՝ տեսնողները կը փափաքին ունենալ: Վիեննայէն «խնդրեն 20 Ժամագիրք փոքր» [16], «զնորատիպ Ժամագիրքն շուտով խլեցին ուղղափառ կարգաւորքն, սկսեալ ի Տէր Անտօնէ Մուրատչայեան» [17]. «կարի խնդրօղք գոն մանաւանդ նորատիպ Ժամագիրն… նորատիպ Ժամագրգէն 100 կամ գոնեայ 50 շուտով որքան կարելի է ընդ այլ գրեանց ուղարկեցէք» [18], Յակոբ Մեսրոպ Եպս. Արապեան, Հռոմէն, կը յայտնէ շնորհակալութիւն՝ Ժամագիրք ստանալէն ետք: «Ո՜վ զազգն մեր փառաւորօղ եւ քրտնաջան քաջ հովիւ, որ յամենագթաց Հայրութենէդ յղեալ գեղեցկատիպ բոքրիք Ժամագիրքն եկն ինձ հասաւ անբողջ. յոյժ շնորհակալ եմ» [19] ։ Նմանապէս Հռոմի Փրոփականտայի աշակերտներէն՝ Յովսէփ Պարխուտարեան, 1 Հոկտ. 1745 թուակիր նամակով, Մխիթարէն կը խնդրէ ժամագիրք մը, ներփակ հաշուեգիրով, ու երբ կը ստանայ «ի սրտալիր Հօրէ ձրի հղեալք, պատկառելով ընկալաք, /204/ որովհետեւ փոխանակ վարձոյ իբրեւ զ(ը)նծայս եւ զպարգեւս ունացաք: վասն որոյ ամենայն սրտէ զշնորհակալութիւնս…» [20] ։

Ժամագիրքին տպաքանակը չէ նշանակուած, հաւանաբար 1000 եղած ըլլայ, որովհետեւ 1743ին՝ տասը օրինակ կը ղրկէ Զմիւռնիա, գրելով «յայսմանէ կարի սակաւ տպեցեալ է» [21] ։ 1748ի Մարտ 9ին գրուած ցանկին համաձայն՝ շտեմարանին մէջ մնացած են 582 տրամադրելի օրինակներ։

Ժամագիրքին տպագրութիւնը աւարտած է 1743ի Յունուար 19ին. վանքիս մանր Ժամանակագրութիւնները յատուկ կերպով նշանակած են այս թուականը։ «1743 Յունվ. 19. աւարտեցաւ տպագրութիւն նորոգ Ժամագրքին», կամ «վերջ տպագրութեան Ժամագրքին»։ Մխիթարի համար եւս Ժամագիրքը կ՚ըլլայ հանգրուան մը, եւ առ այժմ չունի տրամադրութիւն՝ շարունակելու տպագրութիւնը: այնպէս որ իր Հաշուեգրքին մէջ նշանակելու ձեւէն կը մատնէ իր այս դիտաւորութիւնը։ «1743 Յունվ. վերջապէս ետու Անդօնի ստամբա 78 լիրէ, պօնաման բնաւիցն 10 լիրէ»։ Այս բոլոր մանրամասնութիւնները աւելի բացայայտ կերպով նշանակուած կը գտնենք մանր Ժամանակագրութեան մէջ, ուր կը կարդանք. «1743 Յունվ. 19. իբրեւ յանկ ել տպագրութիւն փոքր Ժամագրքին Հայոց, դադարեցաւ գործ տպագրութեանն առ ժամանակ մի, զի ձմեռն էր, եւ ոչ իսկ գոյր գործ տպելի կարեւոր»։

ԱՅԲԲԵՆԱՐԱՆ (Բ. տպ. 1744 ?)

Գրեթէ ամբողջ տարի մը եւ աւելի Մխիթար ոչինչ տպել տուած է, որովհետեւ միակ գրաբարը, Պաթիստան, որ տարիներու ընթացքին պատրաստուած եւ տիրած էր գործին, 1743) Հոկտ. 24ին կու գայ Ս. Ղազար, կու տայ հրաժեշտի վերջին ողջոյնը ու կը մտնէ Կամալտոլեան ճգնաւորական վանքը [22] ։

Շուրջ տարի մը ետք՝ կը գտնուի նոր պատանի մը, Սանթոյ մականունով, որ 1744ի Ապրիլ 27ին կը սկսի յաճախել Ս. Ղազար, /205/ միաբաններէն կը սորվի հայերեն այբուբենը, կատարելով գրաշարութեան առաջին փորձերը [23] ։

Հոս կ՚ուզենք արծարծել Այբբենարանի մը տպագրութեան հարցը, որու գոյութեան ակնարկներ կը գտնենք դիւանական թուղթերու մէջ, բայց չունինք առձեռն մեր տրամադրութեան այդ Այբբենարանը։

Զմիւռնիայէն մեր գրավաճառը Անդրէաս, 1744 Յուլիս 20ին կը խնդրէ Մխիթարէ «Այբ բենի տետր կարճառօտ վանկ …, թէ որ լինի 100 հատ ողորկես, յամենայն տղի մին մին տամք, թէ կաթոլիկ թէ հայ, մեր հայոց լեզուն չի կորնչի»։ Անկարելի չէ որ Մխիթար նկատի առած ըլլայ Անդրէասի խնդիրքը, եւ աճապարած արդէն իսկ ծրագրուած գործը, որովհետեւ վանքիս մանր Ժամանակագրութիւններուն համաձայն՝ նոր գրաբարը, Սանթոն, 1744ի Յունիս 8ին կու գայ Ս. Ղազար, «եւ սկսաւ շարել զԱյբուբենարանն տղայոց, միջակ գրով». ուրիշ մանր Ժամանակագրութիւնը մը նոյն թուականին տակ «եկն Սանթօ անուն պատանի ոմն ի վանս մեր, եւ սկսաւ շարել զԱյբբենարան, վասն վարժելոյ». երրորդ օրինակ մը «եկն Սանթօ պատանին ի վանս եւ սկսաւ շարել միջակ գրով «Այբբենարան տղայոց»:

Դժբախտաբար, չունինք Զմիւռնիայէն Անդրէասի գրած բոլոր նամակներուն պատճէնները, որպէսզի անոնցմով վստահանանք Այբենարանին տպուած եւ առաքուած ըլլալուն։ Յաջորդ տարին, 1745ին, Պոլիսէն Հ. Միքայէլ Վրդ. Մխիթարէն կը խնդրէ ծախու գիրքեր, որոնց շարքին կը յիշէ նաեւ Այբբենարանը։

Այս բոլոր ակնարկներէն կ՚ուզենք հաւատալ՝ որ 1744ին իրապէս վերստին տպագրուած է Այբբենարանը, սակայն չունինք ձեռքերնիս աւելի դրական ապացոյցներ։

ՍԿԶԲՈՒՆՔ ԵՒ ՈՒՍՈՒՑՄՈՒՆՔ ԿԵՆԻ ՔՐԻՍՏՈՆԷԱԿԱՆԻ (տպ. 1744)

Տարի ու կէս լռութենէ ետք, երբ նոր գրաշարը, Սանթոյ, բաւականաչափ կը տիրանայ գործին, 1741ի Յուլիս 7ին կը սկսի տպագրութիւնը նոր հատորի մը, որու վերնագիրն է Սկզբունք եւ ուսուցմունք կենի քրիստոնէականի, Հեղինակութիւն՝ Ծիրանաւոր Յովհաննէս Պոնայի, թարգմանուած լատին բնագրէն՝ Հ. Թէոդորոսէ, աշակերտ Մխիթար Աբբայի։

/206/ Հ. Թէոդորոս՝ Մխիթարի աշակերտներէն առաջինն է, Վենետիկ հաստատուելէն ետք. նախապէս պէտք է ծանօթ եղած ըլլայ լատիներէն լեզուին, որուն յաջորդաբար աւելի եւս տիրանալով, 1736ին կը կատարէ յիշեալ թարգմանութիւնը, ու նոյն տարուան Յուլիս 2 թուակիր ընծայականով մը կը ձօնէ Մխիթարի, խնդրելով գիրքին տպագրութիւնը, փափաքելով որ փոխան յառաջաբանի՝ Մխիթար շարադրէ վեց տող ոտանաւոր մը, որու սկզբնատառերը կազմեն «ՄԽԻԹԱՐ», «վասնզի ի յերեւիլն տիեզերածաւալ եւ գերահռչակ անուան քոյ ի սմին՝ ոչ ոք երկբայեսցի երբեք ընդգրկել զսա եւ զպտուղս սորին առատապէս քաղել եւ վայելել»։

1736էն մինչեւ 1744 գիրքը կը մնայ անտիպ, որովհետեւ Մխիթար չէր հանած թարգմանութեան, եւ կարօտ կը նկատէր սրբագրութեան եւ ասոր ակնարկը կը գտնենք գիրքին ճակատին վրայ. «Սրբագրութեամբ մեծաւորին իւրոյ Մխիթարայ Աբբայի»ն բացատրութիւնը, որ կը համապատասխանէ Մխիթարի գրած նամակներուն, ուր կ՚ըսէ : «իսկ այժմ ի պատրաստի է տպագրիլ գրգուկ մի Յօհաննու Պօնայի, որ թարգմանեցեալ է ի Հ. Թէոդորոսէն, սրբագրութեամբ իմով» [24] ։

Տպագրութիւնը հազիւ սկսած, գիրքին թարգմանիչ Հ. Թէոդորոս կը մեկնի դէպի Բեդրովարատին. ճամբու ընթացքին գրած նամակներուն մէջ անգամ մը եւս կը յիշեցնէ Մխիթարի՝ «զի թէ հաճիցէ Գեր. դ դիցէ զտեառնագրական թուղթն զայն, որով նուիրեալ էի զգրգուկն զայդ՝ Գերյարեելութեանդ, յամի Տեառն 1736, ի սկզբան գրգին, եւ ըստ խնդրոյս՝ վեց տող ոտանաւորօք ՄԽԻԹԱՐ անուանդ համապատասխանօղք ամրացուցանիցէք զսա եւ ջատագովիցէք» [25] ։ Տպագրուած գրքին ո՛չ սկիզբը եւ ոչ ալ վերջաւորութեան՝ Մխիթար չէ կատարած Հ. Թէոդորոսի փափաքը։

1744 Յուլիս 7ին սկսուած տպագրութիւնը կ՚աւարտի նոյն տարուան Սեպտեմբեր ամսուն։ Մխիթար իր Հաշուեզիրքին մէջ կը գրէ. /207/ «1744 Սեպտ. ետու վասն տպեցման գրգոյն որ կոչի Սկզբունք կենի քրիստոնէականի՝ 210 լիրէ։ Ետու վասն 104 եւ կէս ռիզմ է թղթոյն՝ 1227 լիրէ»։

Գրքին տպագրութեան ծախսերուն մասնակցած են Հ. Թէոդորոսի մայրն ու եղբայրը։ 1742ի Յուլիսին՝ Հ. Թէոդորոս դառնալով Թրանսիլվանիայէն Ս. Ղազար, հետը կը բերէ «60 ոսկի, որ ետ ցիս, եւ այս (ոչ է մեր, այլ) վասն պատարագի հանապազորդականի եւ վասն տպելոյ զգիրգն թարգմանեցեալ ի Հ. Թէոդորոսէն» [26] ։ Տպագրութենէն ետք՝ Մխիթար կիմացնէ գործին աւարտումը Հ. Թէոդորոսի եղբօր (Վարատին), ղրկելով 25 օրինակ իբր ընծայ, գրելով - «Ահա՛ ըստ խնդրոյ քում, ըստ որում ի ձեռն Հ. Թէոդորոս Վրդ. ին առաջադրեցեր մեզ զի զգրքուկն Uկզբանց քրիստոնէական կենի տայցեմք տպագրել, կատարեցաւ տպագրութիւն նորին, եւ առաքեցաք քեզ ի նոյն տպագրեցեալ գրքկանց զքսան եւ հինգ գիրք ընծայ, ի վայելումն հրամանուցդ, որպէսզի զայն ունիցիս առ քեզ եւ արասցես ըստ հաճոյից քոց» [27] ։

Գիրքին տպաքանակը ոչ մէկ տեղ չէ նշանակուած, ոչ ալ ունինք անոր ընդունելութեան արձագանգը, որովհետեւ 1744–5 տարիներուն՝ պղտոր էր ազգային վիճակը թէ՛ Պոլիս եւ թէ՛ գաւառներուն մէջ, կրօնական հալածանքներով եւ անհասկացողութիւններով խառն. այդ պատճառով է որ նոյն շրջանին գրուած նամակները չեն խօսիր մեզ հետաքրքրող նիւթերու մասին։

ՍԱՂՄՈՍ ԴԱՒԹԻ ՈՐ ԵՒ ԿՈՉԻ ՍԱՂՄՈՍԱՐԱՆ (Բ. տպ. 1747)

1733ին տպագրուած մեծադիր Սաղմոսարանը՝ 2000 տպաքանակով՝ բոլորովին կը սպառի, ու 1747 տարուան սկիզբը Մխիթար կը ձեռնարկէ վերահրատարակութեան, հակառակ որ 1742ին տպել տուած էր փոքրադիր Սաղմոսը։ Տպագրութիւնը պէտք է աւարտած ըլլայ 1747ի Մայիս ամսուն, որովհետեւ Մխիթար իր բարի սովորութեան համաձայն՝ գիրքի մը տպագրութիւնը աւարտելուն, տպարանի գործաւորներուն կու տայ բարի ձեռք, տուածը նշանակելով Հաշուեգիրքին մէջ. այսպէս «1747 Մայիս. պօնաման է ստամբարիայն վասն Սաղմոսին՝ 16 լիրէ »: Սաղմոսին համար եղած ծախսերն ալ կը /208/ փակուին 1717ի Յունիս ամսուն։ Հաշուեգիրքին համաձայն՝ «վասն տպագրութեան Սաղմոսին (ետու) 518 լիրէ»։ Կ՚ունենայ 2000 տպաքանակ. տարի մը ետք, 1748ի Մարտ 9ին՝ տակաւին մնացած է 1808 օրինակ։

1748ին Վենետիկ տպագրուած է Սաղմոս մը եւս, Սարգիս Եպս. Սարաֆեանի ձեռքով, ու բանասէրներու կողմէ տարակոյս ծագած է թէ մի՛ գուցէ նոյնն ըլլայ Մխիթարի հրատարակած 1747ի հրատարակութեան հետ [28] ։ Այս նիւթին մասին մանրամասն տեղեկութիւններ եւ լուսաբանութիւններ պիտի տրուին քիչ ետք՝ երբ պիտի խօսինք Մխիթարի եւ Սարգիս Սարաֆեանի յարաբերութիւններուն մասին։

ՏՕՄԱՐ ԿԱՐՃԱՌՕՏ (Բ . տպ. 1747)

1747ին տպագրուած Սաղմոսարանին տպակից է Տօմար կարճառօտը, ինչ որ վերատպութիւն մըն է 1733ի օրինակին։

Անտարակոյս, Մխիթար թոյլ տուած է Սարգիս Արքեպս. Սարաֆեանի՝ որ իր հրատարակած Սաղմոսին (1748) ետեւ ալ գրուի նոյն Տօմարը, որ Մխիթարի հեղինակութիւնն է. մանաւանդ թէ՝ 1748ի ընթացքին Տօմարը հրատարակուած է նաեւ Էփիմէրտէի մէջ, որ լոյս տեսած է Սարգիս Սարաֆեանի ջանքերով։ Այսպէս, երկու տարուան ընթացքին (1747-1748), երեք անգամ տպագրուած կը գտնենք Մխիթարի Տօմար կարճառօտը (իբր երկրորդ, երրորդ եւ չորրորդ հրատարակութիւն)։

ԿԱՆՈՆՔ ԵՒ ՆԵՐՈՂՈՒԹԻՒՆՔ (տպ. 1748)

Հայկազեան բառգրքին տպագրութեան ընթացքին, Մխիթար Զմիւռնիայէն կը ստանայ նամակ մը, գրուած Միաբանութեանս բարեկամ՝ գրավաճառ Անդրէասէն, 1 Մարտ 1748 թուակիր, որ ունի հետեւեալ պարունակութիւնը։ «դարձեալ մին մեծ խնդիրք ունիմ /209/ տէրութեանդ, երես անգեալ աղաչեմ որ կատարես ի փառս Յիսուսի։ Յայտ լիցի՝ աստ ճիզվիտներուն ներողութիւն գոյ բարի մահուան, մեր ազգն բնաւ գրեալ են այս եղբայրակցութեանն, յոյժ ջերմեռանդութեամբ կատարեն յամենայն ամսի չորրո(ր)դ կիրակին կամ տօնախմբութեան աւուր։ Այս փոքր տետրս թարքմանել տվաք հայերէն, մեր եղբարց յոյժ ախորժ եւ քաղցր երեւցաւ, եւ մեզ հարգաւոր եւ պիտանի՝ վասն հոգոյ շահութեան եղբարց։ Վասն այսորիկ աղաչեմ տէրութեանդ քում, որ այս տետրս թարգմանես եւ տպել տաս. գիտեմ, տէրութեանդ յոյժ աշխատանք եւ նեղութիւն կու լինէ, սակայն ի փառս Յիսուսի եւ ի յօգուտ ազգին մերոյ եւ իմ հոգոյս յիշատակարան. զիրայ ոչ կամիմ դրամով վաճառել այս գիրքս, այլ ձրի տալ ամենից, եթէ Տէր կամեսցի ողջ մնալ։ Վասն այսորիկ աղաչեմ վեհանձնութեանդ, մինչ ես ողջ եմ՝ փափակիմ որ աչօքս տեսանել, որքան կարելի է շուտօվ լինէ։ Կապսն այս կերպ լինի, մեծ չի լինի, խոշոր գրով, որպէս Ռոզարի տետրն, դիւրիմաց բառիւ, զերայ մեր ազգին մէջ բազում կանայք կամ աղչիկունք գոն, որ կարդալ գիտեն, բայց հասկանալ չեն. վասն այսորիկ աղաչեմ որ դիւրիմաց բառիւ լիցի։ Եւս աղաչեմ՝ փոքր խրատաբանութիւն դնես, որդորելով առ ջերմեռանդութիւն եղբարքն։ 200 կամ 300 բաւական է. որքան ըստակ որ խարջ կ՚երթայ, դնես իմ կոնթի, շուտով գրես՝ ուր առաքեմ» [29] ։

Մխիթար ոչինչ կը տեսնէ անպատեհ, մանաւանդ որ առաջարկուածը կը նպաստէր բարին ծաւալելու իր ազգ ին մէջ, ուստի դրական կը պատասխանէ՝ գրելով. «վասն կանոնի ներողութեան, զորմէ գրեալ ես առ մեզ, թարգմանել եւ տպագրել եւ յղել, մեծաւ յօժարութեամբ կատարեցից զայս խնդիրդ. թարգմանել եւ տպագրել տաց զայն եւ առաքեցից քեզ երկու հարիւր հատ, եւ ըստ որում խնդրեալ ես թէ խոշոր գրով լիցի եւ պարզ բառիւ դիւրահասկանալի լիցի եւ այլն, այնպէս առնեմք» [30] ։

/210/ 29 էջ ունեցող փոքրիկ տետրակին տպագրութիւնը կը կատարուի 1748ի Օգոստոս 7ին։ Մխիթարի առձեռն Հաշուեգիրքին մէջ եղած ակնարկը՝ «1748 Հոկտ. վասն միոյ տապաղայի, յորմ է 250 տպեցաւ», կ՚ուզենք հասկնալ այս գրքոյկին համար, որու 50 օրինակը իրեն պահելով՝ մնացած 200ը կը ղրկէ Իզմիր։ Անդրէաս ստանալով այդ ամէնը, Մխիթարի կը հասցնէ շնորհակալութեան գիրը, 10 Փետր. 1749 թուականով . «յայտ լիցի տէրութեան քում, Օգոստոսի 30ին գրեալ գիրտ կամ գրքի փոքր սնդուկն ամբողջ գրքերովն ընկալայ. բազում գոհութեամբ շնորհակալ եմ, որ այս տարի մահուան տետրակն տպեալ առաքեցեր՝ յուսամ առ Աստուած որ հոգեշահութիւն լիցի այս գրքէս»։ Մխիթար ալ իր կարգին, դողդոջ ձեռքերով, 1749ի 17 Ապրիլին, մահէն տասը օր առաջ կը գրէ «ծանեայ զի ներողութեանց եւ աղօթից գրգուկքն ամբողջապէս հասեալք են հրամանուցդ, եւ ուրախ եղէ»։

Գիրքին վրայ չկայ Մխիթարի անունը, ո՛չ իբր թարգմանիչ եւ ո՛չ իբր հրատարակիչ. այս պատճառով իսկ Հ. Գ. Գալէմքեարեան, դատելով գիրին տեսակէն, վրիպակով մը գիրքին հրատարակութիւնը կը վերագրէ Սարգիս Արքեպս. Սարաֆեանի [31], որ նույն շրջանին սկսած էր զանազան գիրքեր տպել Վենետիկի մէջ։

ՎԱՐՔ ՍՐԲՈՅՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻՆ (տպ. 1749)

Մխիթար Աբբահօր կենդանութեան, Հայկազյան բառգիրքի տպագրութիւնը աւարտելուն, տպարան կը յանձնուի նոր հատոր մը՝ «Վարք սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին»։ Գիրքին հեղինակը Մխիթար ինք չէ, այլ՝ իր երէց աշակերտներէն մէկը, Եւդոկիացի Հ. Մատթէոս Գարագաշեան։ Հոս, անցողակի կերպով կ՚ուզենք անդրադառնալ այս հատորին մասին ալ, որովհետեւ տպագրուած է «Հաւանութեամբ Աբբայ Հօր իւրոյ Մխիթարայ Վարդապետի», ինչպէս կը կարդանք անուանաթերթին վրայ։

1744ին կը տպագրուէր, Մխիթարի ձեռքով, իրեն աշակերտ՝ Հ. Թէոդորոսի լատիներէնէ թարգմանած «Սկզբունք եւ ուսուցմունք կենի քրիստոնէականի» գիրքը, այժմ Մխիթարի կենդանութեան կը /211/ տպագրուի ինքնագիր երկը Հ. Մատթէոսի, որ ինքզինքը կը կոչէ «անարժան քահանայ, յետինն առաջնոց՝ յերկրորդում դասի մարզելոյ աշակերտաց Տեառն Մխիթարայ գերահանճար Վարդապետի եւ Աբբայի, զառաջիկայ պատմութիւնս հաւաքել ըղձանայի (կամ ի Տեառն 1748), եւ զհրաման հայցեալ ի նախակարգեալ Վեհէ իմմէ ի դէպ ժամանակի զփափաքումն սրտի իմոյ լնուլ ձեռն ի գործ արկի» [32] ։

Մխիթար կը մեկուսանայ՝ կարծէք, հրապարակը թողլով իր աշակերտներուն, սակայն, այն տպաւորութիւնը ունինք՝ որ մօտէն հետեւած է այս հատորին տպագրութեան։ Նախ՝ տպագրութիւնը սկսել է առաջ պատրաստել կու տայ նոր եւ մեծ գիրեր, եւ ասիկա կը նշանակուի յատուկ կերպով փոքր ժամանակագրութիւններուն մէջ, իբր նոր եղելութիւն, անկախ Հայկազեանի համար թափուած մանր գիրերէն։ Ժամանակագրութիւնը կ՚ըսէ «1748 Յուլիս 18. Ճուանի գիր թափօղն կատարեաց զթափելն ամենայն պղնձի մարց միջակ գրոյն, զորոց երկրորդ մայր տուեալ էաք տպել Ատամօ Պաթիստային, եւ ամենայն վարձք աշխատանացն հատուցան նմա»։ Ասոր համար եղած ծախսը բաւական գումար էր, 193 լիրէ, որու 167ը «գիր թափողին», եւ 26ը՝ «վասն թափելոյ զգիծ» [33], որ պիտի ծառայէր նորատիպ գիրին իւրաքանչիւր էջի գրութիւնը կրկնակ լուսանկագիծերու մէջ առնելու համար։

Հետեւելով Մխիթարի Հաշուեգիրքին, կը տեսնենք որ 1749, Յունուարին Մխիթար նշանակած է։ «Վասն փիռիվիլէճաթօ առնելոյ զՎարս սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին՝ 8 լիրէ»։ Հեղինակի եւ տպագրութեան իրաւունքը Միաբանութեան վերապահելու համար է՝ որ Մխիթար տուած է այս գումարը։ Քիչ ետք պիտի տեսնենք որ նոյն թուականներուն՝ Սարգիս Սարաֆեան Վենետիկի մէջ տպագրութիւններ կատարելով, առանց ակնածանքի կրցած էր տպագրել Սաղմոսը, որու տպագրութեան իրաւասութիւնը Մխիթար նախապէս չէր սեփականած, որուն հետեւանքով՝ անակնկալի էր հանդիպած. «մեք ամենեւիմբ ոչ կարծելով զայս, կը գրէ Մխիթար, Փէրվիլէճիաթօ ոչ արարաք զնոր տպեցեալն մեր ( Սաղմոս)» [34] ։

/212/ Նոր գիրեր պատրաստելու եւ հեղինակին իրաւունքը ապահովել է ետք՝ կը սկսի տպագրութեան գործը, որ կը տեւէ շուրջ երկու ամիս։ Հաշուեգիրքին մէջ նշանակուած են.

 

1749 Յունուար	Սպասաւորաց տպագրատան` վասն Վարուց Լուս։	13 լիրէ
	Վասն Լուսաւորչի պատկերի պղնձոյ	66 լիրէ
Փետրուար	պատկեր փորողին՝ վասն պղնձոյն	38 լիրէ
	Ստամբածուն՝ վասն Վարուց սրբոյն Գրիգորի

 

Գիրքին սկիզբը դրուած է պղնձատիպ նկար մը, ուր Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ կը մկրտէ Տրդատ թագաւորն ու արքունիքի միւս անդամները։ Այս պատկերը մանրանկարն է այն մեծ ու շքեղ պատկերին, զոր Մխիթար նախապէս գծել տուած էր 1737 ին՝ Ս. Ղազարի եկեղեցւոյն համար, որպէս նոյն սուրբին խորանին իւղանկար։

Ընդհանրապէս տպագրուած գիրքերուն անուանաթերթին վրայ նշուած թուականը գործին սկզբնաւորութեան թուականն է, սակայն, այս հատորին վրայ՝ աւարտելու թուականը նշանակուած է, «1749 ի Մարտի 8»։ Նոյն ամսուն նաեւ գիրքերը կազմ ու պատրաստ են։ Ս. Ղազարէն ճամբայ կելլէ դէպի Պոլիս սնտուկ մը, «յորում են 75 գիրք վարուց Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, նոր շարադրեցեալ եւ տպագրեցեալ, վայելուչ կազմով…։ Գին միոյ գրքին է 33 փարայ. կազմարարն ոչ հասոյց փութով, վասն այսորիկ զայս այսպէս ուրիշ փոքր սնտկով յղեցաք» [35] ։ Զմիւռնիա ալ կը ղրկուի տասը օրինակ, որոնց հետ «եւ զերկու գիրք վարուց Լուսաւորչի եդաք զատաբար պատեալ թղթով, յորոց զմ ինն հրամ սնուցդ շնորհեմք ձրի, եւ զմիւսն ըստ որում ի վերայ նորա գրեալ եմք, տացես Պարոն Նահապետին Էրզրումեցւոյ» [36] ։ Այս նամակին եւ սնտուկին մեկնում էն տասը օր ետք՝ Մխիթար Աբբահայր կը վախճանի։

Նպատակ է դուրս կը համարինք նորատիպ գիրքին գտած ընդունելութեան մասին ծանրանալ։