Մխիթար Աբբահօր հրատարակչական առաքելութիւնը

ԺԷ. ՍԱՐԳԻՍ ԱՐՔԵՊՍ. ՍԱՐԱՖԵԱՆ ԵՒ ՄԽԻԹԱՐ

/213/ 1744ի ամառը, Կեսարացի Սարգիս Արքեպս. Սարաֆեան՝ Զմիւռնիայէն կու գայ Վենետիկ [1], ուր կը մնայ գրեթէ տարի մը, սերտ յարաբերութիւն մշակելով Մխիթարի հետ։ Սարգիս Արքեպս. ի Վենետիկ գալու նպատակներէն մէկը՝ քաղաքին մէջ տպարան մը հաստատելու ծրագիրը հետապնդելն էր, Մխիթարէն ծածուկ։ Սարգիս Արքեպս. երկու աջակիցներով պատրաստել կու տայ տպագրական գիրերու նոր մայրեր ու հայրեր, մինչ ինք թողլով Վենետիկը՝ կ՚ուղղուի Հռոմ, 1745 Հոկտեմբեր ամսուն։

Սարգիս Արքեպս. Հռոմի մէջ կը վայելէ մեծ սէր ու յարգանք, այնքան որ ծիրանաւոր Կարաֆֆա եւ այլ եկեղեցականներ կը փորձեն զինքը հոն պահել հաստատուն կերպով եւ Սարգիս կը մերժէ առաջարկը, ըսելով թէ «անհնարին է մնալն իմ տեղս, հարկ է ինձ Վենետիկ դառնալ, զի անդ գիրք պիտի տպել տամ ի յոգուտ յազգին մերոյ» [2] ։ Տարի մը ամբողջ կը մնայ Հռոմ։

Վենետիկի մէջ սկսուած այս գաղտնի գործը, սակայն, ծածուկ չի մնար Մխիթարէն. «Սարգիս Եպս. ն աստէն նոր գիր փորել տալ /214/ սկսաւ ի ձեռն ոմանց միջնորդաց, ծածուկ յինէն, - կը գրէ Մխիթար, - եւ մինչ ի Հռօմայու դառնայցէ, կամ ի զտպարան հաստատել եւ զգրեանս բազումս տալ տպել: եւ այս ամենայն՝ առանց ծանուցանելոյ ինձ, որպէսզի մի լինիցիմ խափան. եւ ոչ երբեք գիտէ՝ թէ ամենեւին ինձ ոչ է փոյթ, այլ արասցեն որպէս եւ կամին եւ որպէս հաճին» [3] ։

* * *

Այս նիւթին առընչութեամբ՝ փոքրիկ փակագիծ մը բանալով, կ՚ուզենք քանի մը լուսաբանութիւն եւ նկատողութիւններ ներկայացնել այստեղ, գրաքննութեան հարցին նկատմամբ, աւելի յստակօրէն հասկանալու համար Սարգիս Արքեպս. -ի գործունէութեան եւ գործելակերպին մութ կէտերը։

Վենետիկ տպագրուած հայերէն բոլոր գիրքերուն համար՝ պատկան հեղինակութիւններէն պաշտօնական գրաքննիչ կը ճանչցուէր Մխիթար, ու առանց իր հաւանութեան՝ չէր կարելի տպագրել որեւէ հայերէն գիրք, Վենետիկի սահմաններուն մէջ։

Մխիթարի գրաքննիչ ըլլալուն մասին չունինք պաշտօնական կնքուած վաւերաթուղթ մը, այլ՝ լոկ ակնարկներ։ Այսպէս, 1737ի Նոյեմբերին, երբ Ս. Ղազարէն Պաշպալով կը մեկնի Մէտիաշցի Հ. Թէոդորոս, ու կը ներկայանայ տեղւոյն լատին վիճակաւորին, ու երբ սա վերջինս կ՚իմանայ թէ Հ. Թէոդորոս լատիներէնէ կը թարգմանէ Baptista Gonet-ի «Manuale theologiae S. Thomae», կ՚արգիլէ շարունակել գործը, պատճառ բերելով գիրքին դժուարահասկնալի ըլլալը, ինչ որ զանազան հերետիկոսութիւններու դուռ կրնար բանալ։ Հ. Թէոդորոս «պատասխանի ետու եւ ասացի. զայսմանէ զհոգ մի՛ տարցէ Գերապայծառութիւն քո, քանզի յայսմիկ պաշտօնի առփորձեալ եմ ի Գերյարգեցելոյ Աբբայէ մերմէ … մանաւանդ զի գրեանքն այնոքիկ ոչ են տպելիք աստէն, զի ծաւալիցին աստ եւ անդ ի գաւառի քում, այլ ի Վենետիկ sub censura et correctione R. mi Patris Abbatis, item et S. Officii»։ Այս բացատրութիւնը բաւական յստակ է եզրակացնելու՝ թէ Մխիթար է քննիչը եւ վաւերացնողը՝ Վենետիկի մէջ հայերէն լեզուով տպագրելի գիրքերուն։

Մխիթարի մահէն ետք գրուած վաւերաթուղթի մը մէջ, նոյն պաշտօնը կը փոխանցուի Հ. Մկրտիչ Անանեանի «Զկնի մահուան /215/ Հ. Մխիթարայ Աբբային միանձանց հայոց ի կղզւոջն Սրբոյն Ղազարու եղելոց, որ եւ վարէր զպաշտօն ռէվիզօրի գրեանցն Հայկականաց» [4]. նոյն պաշտօնը յիշեալ վաւերաթուղթին մէջ կ՚անցնի Հ. Մկրտիչի, ու նոյն շրջանին, Մելգոնեան Աբբահայր կը հաղորդէ լուրը Հ. Վրթանէս Ասկէրեանի՝ գրելով. «առաք զփռիվիլէճիոն ամենայն մասամբք եւ հրովարտակօք, եւ կացուցին զմեզ ռէվիզօռ ի կողմանէ թագաւորութեան եւ ինքուիզիթօռ ի կողմանէ Սանթօֆիցին, մերով տեսութեամբ եւ հրամանաւ տպիլ ամենայն գրեանց Հայոց, ի բոլոր վէնէտիկեան իշխանութեան» [5] ։

* * *

Սարգիս Արքեպս. Վենետիկ հաստատուելով, տպագրելի գիրքերուն համար պիտի ստիպուէր դիմել եւ խիթարի, եւ ասիկա բնականաբար անպատեհութիւն մը կը նկատէր գործին յաջողութեան համար. ուստի Հռոմէն մեկնելէ առաջ, «մօնսինեօռ Լէրէարէն յատուկ խնդրեց՝ թէ այլ գիրք եւս տպելու լինի, կարող լիցի տպել առանց ումեք ցոյց տալու. յետոյ մօնսինեօռն (ասաց՝ թէ ընդ նոնցին (Վենետկոյի խորհրդակցիր, որ նա մեզ ծանուսցէ» [6] ։

Հռոմէն Վենետիկ կը հասնի Սարգիս Եպս. 1746ի Հոկտ. 14ին, ու փոխանակ նոր տպարան բանալու, տարի մը ետք կը սկսի տոն ուր Մխիթար տարիներէ ի վեր արդէն իսկ կը գործէր, այսինքն՝ Անտոն Պորթոլիի տպարանը եւ Մխիթարի սկսած գործը բնականաբար կը տուժէ եւ այս պարագային՝ վաղուց սկսուած Հայկազեանի տպագրութիւնը կը դանդաղի, որովհետեւ տպարանը նոր գիրքերու տպագրութիւն ստանձնելով, ձեռքէ կը թողու հինը, որը տպագրութիւնը ապահով էր։

/216/ Այս բոլորին կը տեղեկանայ Մխիթար սակայն իրեն յատուկ անյիշաչարութեան հոգիով կը ծածկէ ամէն բան, եւ իր աշակերտներուն ալ գրած նամակներուն մէջ հազիւ երբեք կ՚ակնարկէ այս հարցին. միայն խնդրին լիուլի տեղեակ անձ մը կրնայ կռահել եղելութիւնը՝ անոր քօղարկեալ մէկ բացատրութենէն, ուր կ՚ըսուի. «ի տպարանի անյաջողութիւն դիպելով, սակաւ յառաջանայ տպագրութիւնն (Բառգրքին)» [7] ։

* * *

  1748ին, Սարգիս կը սկսի իր բուն գործունէութիւնը, ու հազիւ հատորիկ մը լոյս ընծայած, կը խորտի ձեռնարկել Սաղմոսի տպագրութեան. բայց որովհետեւ 1747ին Մխիթար նոր տպել տուած էր Սաղմոսը, կը ստիպուի գրել Մխիթարի, 1 Ապրիլ 1748 թուակիր հետեւեալ նամակը.

 

Տեառն Տեառն Մխիթարայ Գերյարգելի Հօրն մերոյ

ողջունիւ հանդերձ յայտարարութիւն լիցի :

 

Զի կամ իմ թէ զՍաղմոս իմն տպագրիցեմ գոնեայ, առ ի նուազել զթուղթն իմ, որպէս գրեցաւ յառաջն։ Որոյ պատճառն է այս. զի թէպէտ սկսայ զՆերածումն առ ի ջերմեռանդութիւն, սրբոյն Ֆրանչիսկոսի Սալեզացւոյ, բայց կարի տկարացոյց զիս վերստին, նորապէս գրումն երկուց գրեանց ի միասին։ Ուստի կամ իմ զի ժամանակ ինչ ի բաց թողեալ զՍալիզեանն, տպագրեցուցից զՍաղմոսն, առ ի սպառել զթուղթն անպիտան։ Վասն որոյ խնդրի ի Հայրութենէ քումմէ խոնարհաբար, զի եթէ ունիցի այս առաջադրութիւնն զվնաս իմն, թէ՛ հեռապէս եւ թէ՛ մերձապէս քոյոյ Յարգելութեանդ՝ ծանուսցես մեզ վռազիւ, զի ի բաց հրաժարեցայց. իսկ թէ չունիցի այսպիսի ինչ, ներեսցես մեզ առ ի ձեռնամուխ լինիլ, լինելով քո ողջ յաւէտագունիւ մաքրութեամբ ի պարծանս ստորեւ գրեցելոյ

նուաստութեանս

Սարգիս Արքեպս. Կեսարիոյ

 

Յաջորդ օրն իսկ Մխիթար կը գրէ պատասխանը՝ սա պարունակութեամբ:

 

Գերապայծառի եւ Վեհալուստեր Տեառն

Տեառն Սարգսի Արքիեպիսկոպոսի Կեսարիոյ՝

 

Բազմաթիւ յարգութեամբ յայտ լիցի վեհանձնութեան քում, զի զգիր քո, զոր յերէ կեան աւուրն գրեալ է իր՝ ընկալայ, եւ ընթեր/217/ցեալ ծանեայ զամենայն։ Արդ, եթէ տպել տայցես զՍաղմոս, զոր մեր տպել տուաք յանցեալ տարւոջն յաւուրս յայսոսիկ, թէպէտ սոյնս ի կողմանէ ծախիցն ունի զվնաս՝ թէ՛ մեզ եւ թէ հրամանուցդ. բայց ի մերս կողմանէ ոչ է փոյթ, զի ոչինչ համարինք զվնասն զայն՝ ի ձեռն սիրոյն, զոր ունիմք առ վերապայծառութիւն քո։ Սակայն առաւել փոյթ է մեզ զհամբաւոյ քումէ. զի ամենայն ոք որ տեսանէ, եւ կամ գիտէ զմերն տպեցեալ 1747 թուին, եւ զքոյդ՝ տպեցեալ 1748 թուին, հարկաւորապէս մեղադիր լինի հրամանուցդ, եւ զայս մեղադրութիւն ոչ կամ իմք լինիլ ի վերայ վեհանձնութեանդ։ Ուստի խնդրեմ զի զայս միայն ըմբռնիցես պատճառ բացասութեանս, եւ ոչ զառաջինն, զոր ասացի, թէ մինչ նաեւ քո հրամանքդ տպիցես, դիւրագին լինին տպեցեալն մեր՝ նաեւ տպեցեալն հրամանուցդ։ Բաւ է, ողջ լեր ի Տէր։

Յամի Տեառն 1748

Ապրիլի 2

Գերապայծառութեան քում

Նուաստագունեղ ծառայ

Մխիթար Աբբայ Հայր

 

Ապրիլ 3ին Սարգիս Արքեպս. կը պատասխանէ նամակին, տալով իր պատճառները, արդարացնելով իր գործելակերպը, շեշտելով թէ ներկայիս Պոլիս կը գտնուին չորս տպարաններ, ու բոլորն ալ նոյն թափով կը գործեն, առանց մեղադրելու Մխիթարեաններու միջամտութիւնը. ուստի, անպատեհութիւն մը չի տեսներ Սաղմոսի տպագրութեան մէջ. այսու հանդերձ «վերստին սպասեմք պատասխանւոյ Հայրութեանդ» կը գրէ Մխիթարի։ Ու նոյն օրն իսկ կ՚ընդունի Մխիթարի պատասխանը.

 

Գերապայծառի եւ Վեհալուստեր Տեառն

Տեառն Սարգսի Արքիեպիսկոպոսի Կեսարիոյ

 

Բազմաթիւ յարգութեամբ յայտ լիցի վեհանձնութեան քում, զի զգիրդ՝ զոր այսօր պատասխանի իմոյ գրոյ գրեցեր, ընկալայ: եւ ընթերցեալ ծանեայ զոր ինչ գրեալ էիր։ Որում պատասխանեմ զայս. Ես ոչ եմ ընդդէմ տպեցմանն կամ տպողին։ Ուստի մինչ Գերյարգութիւնդ ասացեր ցիս գրովն զոր յառաջ քան զայս գրեցեր թէ, առաջադրութիւնն իմ տպելոյ զՍաղմոս ունիցի զվնաս իմն քեզ, թէ՛ հեռապէս եւ մերձապէս, ծանուսցես մեզ։ Մեք պատասխանեցաք թէ՝ զմեր վնասն ոչինչ համարիմք ի ձեռն սիրոյն, զոր ունիմք առ Գերապայծառութիւնդ. բայց առաւել փոյթ է մեզ զհամբաւոյ քումմէ։ Սակայն Վեհանձնութիւն քո, մինչ այսօր յերկրորդ թղթոջ քում զայս վնաս, զոր մեք կարծէաք, ոչինչ վնաս գոլ գրես, ուրեմն՝ այլ ինչ արգելումն ոչ գոյ։ Բայց եթէ ասիցես՝ ընդէ՞ր ոչ ասես տուր տպագրել։ Պատասխանեմ. զի ես ոչ եմ հրամայող Վեհանձնութեանդ եւ կամ՝ տպագրողին, այլ միայն թող տուող։ Ուստի կարէք առնել /218/ զոր կամիք։ Քանզի հաստատուն պահելն զսէրն եղբայրական եւ զխաղաղութիւն, մեծագոյն գանձ համարիմ՝ քան զբոլոր գանձս աշխարհի։ Բաւ է. ողջ լեր ի Տէր։

Յամի Տեառն 1748

յԱպրիլի 3

Գերապայծառութեան քում

Նուաստագունեղ ծառայ

Մխիթար Աբբայ Հայր

 

Նամակներուն արդիւնքը այն կ՚ըլլայ որ Սարգիս Արքեպս. ամիս մը ետք կը տպագրէ Սաղմոսը, առանց նկատի առնելու որ ըրածը շատ վնասաբեր էր Մխիթարի, որ դեռ հազիւ տարի մը առաջ տպել տուած էր նոյնը։ Տեսնելով Մխիթար թէ Սաղմոսի նոր տպագրութիւնը կը յառաջանայ, եւ սա նիւթական վնասի դուռ մըն էր իրեն համար, կը ստիպուի գրել Պոլիս, Պետրոս Վարդանեանի, որ գրավաճառի պաշտօն կը կատարէր՝ ի հաշիւ Միաբանութեանս. «դրեցի … Սաղմոսէն 27 փարայ վաճառել, եւ ոչ աւելի. ուստի աղաչեմք, զի ըստ որում գրեցի՝ ըստ այնմ առնիցես, քանզի մեծագոյն պատճառ գոյ» [8] ։ «Մեծագոյն պատճառ»ը Մխիթար չի պարզեր օտարին, սակայն իր աշակերտներուն կու տայ մանրամասնութիւնները գրելով. «արդ ես գրեցի Պետրոս աղային, զի զՍաղմոսն երեք չորս փարայ գնով ծախեսցէ։ Եւ սորին պատճառն էր այս, զի աստ Սարգիս Եպիսկոպոսն յետ վեց եօթն ամսոյ տպեցման Սաղմոսին մերոյ, ինքն եւս սկսաւ տպել տալ զՍաղմոս, եւ մեք ամենեւիմբ ոչ կարծելով զայս՝ փէրվիլէճիաթօ ոչ արարաք զնոր տպեցեալն մեր։ Եւ այժմ տպեցեալն նորին եզերեցաւ, եւ ետ կազմել եւ զկնի երեք չորս ամսոյ հասանի այդր։ Ուստի մերս Սաղմոս թէեւ 24 կամ 25 փարայ վաճառիցի, մեզ ոչ է վնաս. թէպէտ մերն լաւագունեղ է քան զնորայն, զի է խոշոր գրով, ազնիւ պատկերօք եւ բարւոք սրբագրեցեալ» [9] ։

Սարգիսի նորատիպ Սաղմոսները կը հասնին Պոլիս, կը գրաւեն հրապարակը։ «լուայ թէ Սէրգիս Վրդ. ի տպեցեալ Սաղմոսն եկեալ է աստ ի վերայ Ճամճի օղլու Հարապետին. 25ական փարայ գին եդեալ է», կը գրէ Պոլիսէն՝ Հ. Միքայէլ, 13 Սեպտ. 1748ին, ու նոյն տարւոյն 10 Հոկտ. ին կիմացնէ Մխիթարի թէ «Սէրգիս Վարդ. ի Սաղ/219/մոսքն գալով, մեր Սաղմոսքն բնաւք կան». ուրեմն, գործնականին մէջ, Մխիթար կը կրէ նիւթական վնաս մը։

* * *

Սարգիս Արքեպս. ի եւ Մխիթարի փոխյարաբերութիւններու մասին գրած ատեն, կ՚ուզենք անդրադառնալ ուրիշ երկու նամակներու մասին ալ, որոնք ժամանակագրական կերպով Սաղմոսի տպագրութիւնը կը կանխեն, բայց որովհետեւ կապ ունին տպագրութեան պատմութեան հետ՝ կը հրատարակենք հոս ստորեւ։

Հազիւ իր տպագրական գործունէութիւնը սկսած՝ Սարգիս կը մտած է տպել Նարեկը, բայց գործի ձեռնարկել է առաջ՝ կը հարցնէ Մխիթարի կարծիքը եւ ուղղութիւնը:

 

Տէրունական ողջունիւ եւ մեծաւ սիրով

յայտ առնեմ գերյարգելութեան քում՝

 

Քանզի պատճառաւ անտեղեկութեան իմոյ ոմանց պարագայից, որք պիտոյանան առ տպագրութիւնն, գնեցի զ90 րիզմէ թուղթս, որ ոչ է այնքան յարմար առ ներկայս տպագրելի Գրքին Օրինակաց, սակս կոշտութեան եւ խոշորութեան։ Վասն որոյ իբր անպիտան իմն կուտակեցեալ գոյ ի տան իմում, ելով խափանիչ տեղւոյն եւ գնոյն։ Ուստի զմտաւ ածի գոնէ տպագրել այնու զՆարեկն, թարց լուծմանց, առ ի թեթեւել յայնց բեռանց։ Յաղագս որոյ խնդրեմ ի յարգեցելոյդ, եթէ հնար է՝ արասցես դէպ առ իս զայս շնորհ ծանուցանելով ինձ, թէ արդեօք գո՞ն ի նմա բանք եւ բառք ոմանք, որք ներհակիցին ուղղափառ վարդապետութեան Սրբոյ Եկեղեցւոյ։ Քանզի որքան առ իս (թէպէտ ոչ նկատեալ եմ նրբապէս), ոչ գտանեմ զայլ ինչ, եթէ ոչ զոմանս բառս, որք ի հնագունից հարց ողջամտութեամբ ի գործ ածեցեալք լինէին, որպիսիք են միացեալ, խառնեալ, անտեսանելի եւ այլք սոյնպիսիք։ Ուրեմն եթէ բաց ի սոյնպիսեաց գտանին նաեւ բանք եւ բառք, որք ներհակիլ տեսանիցին ուղիղ վարդապետութեան, խնդրեմ ազատապէս ծանուցանել ինձ զայնս, զի մի՛ գուցէ եւ ես ընդունայնս վաստակեցայց ի մատուցանելն իմ զնա առ վերակացու քննիչն, առ ի խնդրել զհրաման տպագրութեան: Եւ այսու ամենայնիւ յաւէտ ողջ լիցի Հայրապետութիւն քո ի պարծանս ստորեւ դրեցելոյ նուաստութեանս.

Սարգիս Արքեպիսկոպոս Կեսարիոյ

 

Նամակը թուական չունի, սակայն պետք է գրուած ըլլայ 1748 տարուան առաջին կամ երկրորդ օրը, որովհետեւ Մխիթարի պա/220/տասխանը կը կրէ Յունուար 2 թուականը։ Մարդկօրէն խօսելով՝ Մխիթար պէտք էր արգելքներ յարուցանել գործին, եւ սակայն բոլորովին տարբեր հոգիով կը պատասխանէ, նոյնիսկ կարծէք քաջալերական շեշտ մը գործածելով նամակին մէջ, որմէ կարելի է եզրակացնել՝ թէ Մխիթար խափանարար չէ Սարգիսի գործին, այլ՝ օժանդակ մը, որովհետեւ անոր գործին նպատակն ալ կը տեսնէ իր սկսած գործին զուգընթաց, եւ նոյնիսկ՚ պատրաստ է օգնել անոր, ամէն կերպով։ Բաւական է յիշել Աստուածաշունչի տպագրութեան մանրամասնութիւնները, զոր այլուր ընդարձակօրէն շօշափեցինք. երբ Մխիթար կ՚իմանայ՝ թէ Սարգիս կրնայ տպագրել Աստուածաշունչը, եւ դիւրագին ծախելով՝ գրաւել հրապարակը, փոխանակ վրդովելու՝ խռովածները կը խաղաղեցնէ գրելով. «Երանի՜ թէ ունիցէին զԱստուածաշունչ եւ կամ՝ տպագրիցէին զայլ Աստուածաչունչ, հանգոյն մերում Աստուածաշնչի, եւ վեց վեց ղուռուշ վաճառիւր, եւ այնու բազում մարդիկ գնիցէին, եւ ես յայնժամ բազմաւ խնդութեամբ խայտացի եւ գոհանայի զԱստուծոյ» [10] ։ Ու երբ Պոլիսէն Մխիթարի աշակերտները՝ մտահոգուած Սարգիսի յաջողութիւններուն համար, խռոված կը գրեն Մխիթարի, սա չի պատասխաներ այդ հարցին. կարեւորութիւն չի տար՝ կարծէք՝ անոնց վրդովումին, ու հանդարտօրէն կու գայ յիշեցնել՝ թէ «մեք զայսքան գրեանս տպագրեցաք եւ տպագրեմք, ո՛չ վասն շահելոյ զդրամս, այլ՝ պարզապէս վասն օգտի Ազգին մերոյ» [11] ։