Ժ.
ԱՆՏՈՆ
ՊՈՐԹՈԼԻԻ
ՏՊԱՐԱՆԸ
ԵՒ
ՄԽԻԹԱՐ
ԱԲԲԱՀԱՅՐ
/109/
Մեծ
է
արդարեւ
1729–1731
տարիներու
ընթացքին
Մխիթարի
տեսած
պատրաստութիւնը։
Մինչեւ
1727
թուականը,
որեւէ
գիրք
տպելու
համար՝
Մխիթար
համաձայնութեան
մէջ
կը
մտնէր
Պորթոլիի
հետ,
ու
ենթարկուելով
անոր
դրած
պայմաններուն՝
գիրքը
կը
տպագրուէր։
Մխիթար
կ՚ուզէր
անշուշտ
աւելի
խնայողական
միջոցներով
տպագրել,
եւ
եթէ
ինքը
անձամբ
հոգալու
ըլլար
գիրը,
գրաշարը,
թուղթն
ու
մելանը,
նուազ
ծախսով
կրնար
գլուխ
հանել
գործը։
1729ին,
Ամսդերտամէն
գիրերը
հասնելուն
չէ
որ
Մխիթար
ունեցան
այս
գաղափարը։
Հաւանաբար,
շատ
կանուխէն
ծրագիրը
յղացած
էր,
սակայն
կային
արգելքներ,
որոնց
յաղթելն
անհնարին
էր
մինչեւ
1729
թուականը։
Ճիշտ
այս
թուականներուն
է
որ
Մխիթար
նաեւ
գրած
պէտք
է
ըլլայ
իր
աշակերտներուն՝
տպարան
մը
կազմակերպելու
իր
ծրագիրը,
եւ
դիւրութեամբ
բազմաթիւ
գիրքեր
լոյս
ընծայելու
փափաքը։
Դժբախտաբար,
չեն
պահուած
այդ
նամակները.
բայց
իր
աշակերտները
կարդալով
այդ
խանդավառ
տողերը՝
իրենք
ալ
կը
խանդավառուին
ու
կարձագանգեն
փոխն
ի
փոխ
նամակներով,
գրելով
Մխիթարի.
«ես
յուսամ
թէ
այժմ
տպարան
մերոց
գրեանց
սկսեալ
էք,
բայց
ոչ
գիտեմք
թէ
յսկզբան
զի՞նչ
սկսանելոց
էք
շուտով»
[1].
«վասն
գրեանց
տպագրութեան,
զոր
գրեալ
էր,
թէպէտ
կարի
ուրախացայ,
սակայն
վասն
ոչ
գրելոյդ
թէ
ընդէ՞ր
արարեալ
/110/
ես
եւ
վասն
ո՞ր
պատճառի…
որպէսզի
այնու
առաել
ուրախանայցէի.
եւ
ինքն
Տէր
Յիսուս
արասցէ՝
զի
ականատես
լինիցիմք»
[2]
։
Մինչեւ
1695
թուականը,
Վենետիկ
տպագրուած
հայկական
գիրքերը
լոյս
տեսած
են
զանազան
տպարաններէ
1695
թուականին՝
առաջին
անգամ
կը
յայտնուի
«Անտոն
Բորտոլի»ի
տպարանը,
ու
այնուհետեւ
հոն
կը
տպուին
բոլոր
հայկական
գիրքերը,
մոռացութեան
մատնելով
միւս
տպարաններու
անունն
անգամ։
Մխիթար
Մեթոնէն
Վենետիկ
անցնելով՝
ինքն
ալ,
1718ին,
նոյն
տպարանին
մէջ
տպել
կու
տայ
իր
առաջին
ինքնագիր
«Կրթութիւն
աղօթից»ը.
սակայն
յաջորդ
տարին,
1719ին,
«Խոկումն
Քրիստոնէական»
եւ
անոր
տպակից
«Պարտէզ
հոգեւոր»
գիրքերուն
համար
կը
փոխէ
տպարանը,
ու
զանոնք
կը
հրատարակէ
«ի
տպարանի
Ճուանի
Պաշօի,
որ
է
կառուցեալ
ծախիւք
Ճօռճի
Ռիցի»:
Ս.
Ղազարի
դիւանին
մէջ
ոչ
մէկ
հետք
կը
գտնենք
թէ
ինչո՛ւ
Մխիթար
թողլով
Պորթոլիի
տպարանը՝
կանցնի
Պաշոյի.
շատ
հաւանաբար՝
տնտեսապէս
նպաստաւոր
ըլլալուն
համար
առած
է
այս
քայլը։
Պորթոլի,
որ
1695էն
սկսեալ
մինչեւ
1718
թուականը՝
Վենետիկի
մէջ
մենաշնորհն
ունէր
հայկական
բոլոր
գիրքերու
տպագրութեան,
տեսնելով
Պաշոյի
տպարանին
յաջողութիւնը,
ու
միաժամանակ
իր
վնասը,
կը
դիմէ
քաղաքական
ատեանի,
եւ
կը
յաջողի
1719ի
Նոյեմբեր
4ին
պետութենէն
յատուկ
հրամանագիր
մը
ստանալ,
իրեն
մենաշնորհս
դարձնելով
Վենետիկի
հայկական
գիրքերը։
Ապա
հրամանագրին
[3]
իմաստը
եւ
անոր
ազատ
թարգմանութիւնը։
«Ներկայ
գրութեամբ՝
Փատովայի
Խորհուրդը,
իր
հեղինակութեամբ,
Անտոն
Պորթոլիի
կու
տայ,
տասը
տարուան
համար,
ամբողջ
իշխանութեանս
մէջ
հայերէն
գիրքեր
տպագրելու
մենաշնորհը,
նոյն
/111/
ազգին
գործածութեան
համար,
եւ
ով
որ
փափաքի
տպագրել
որեւէ
գիրք,
համաձայնի
նոյն
տպարանին
հետ»:
Այս
հրամանագիրով
գոնէ
տասը
տարի
(4
Նոյեմբեր
1719
–
4
Նոյեմբեր
1729)
կը
հաստատուի
Պորթոլիի
մենաշնորհը,
եւ
իրապէս,
տասը
տարիներու
ընթացքին՝
Վենետիկ
տպագրուած
հայերէն
բոլոր
գիրքերը
լոյս
տեսած
են
Անտոն
Պորթոլիի
տպարանէն։
Բաւական
մեծ
կաշկանդում
էր
ասիկա
Մխիթարի
համար,
որ
գոհ
չէր
կրնար
ըլլալ
ատկէ,
մանաւանդ
գիներու
սղութեան
համար.
մտքի
բնական
պատճառաբանութեամբ
կը
տեսնէր
լաւագոյն
լուծումներ,
առանց
կարենալու՝
սակայն՝
գործնական
քայլ
մը
առնել,
իշխանութեան
հակառակ։
Տասը
տարի
կը
համակերպի
Մխիթար,
հուսկ
ինքն
ալ
խնդրագիր
մը
կը
ներկայացնէ
պատկան
իշխանութեան.
ահա
խնդրագրին
բովանդակութիւնը
[4].
«Հայ
ազգը,
միացած
նոյն
իր
ազգին
կրօնաւորներուն,
կը
ներկայանան
Ձերդ
բարձրութեան
պատուանդանին,
խոնարհաբար
խնդրելու
հետեւեալը :
1719ի
Նոյեմբեր
4ին,
տպագրիչ
Անտոն
Պորթոլի
հանել
տուած
է
վճիռ
մը,
տասը
տարուան
ընթացքին
տպագրելու
հայերեն
տառերով
/112/
բոլոր
գիրքերը
թէ՛
այս
իշխանութեան
եւ
թէ՛
Սերենիսսիմայի
բոլոր
քաղաքներուն
մէջ,
այնպէս
որ
մեր
ազգէն
ոեւէ
մէկը
գիրք
տպել
ուզելու
պարագային՝
չի
կրնար
դիմել
ուրիշի,
եթէ
ոչ
այս
տպագրատան :
Ասիկա
ծանր
լուծ
է
մեզի
համար,
իր
սպառիչ
գիներով,
որու
ստիպուած
կ՚ենթարկուինք,
չկարենալով
դիմել
բայց
միայն
այս
տպարանին,
հակառակ
որ
իրեն
կը
պակսին
գիրի
զանազան
տեսակներ։
Արդ՝
կը
փափաքինք
ազատիլ
այս
ծանր
լուծէն,
եւ
այս
պատճառով
իսկ
բոլոր
վստահութեամբ
կ՚ուզենք
ապաստանել
ձեր
հովանիին
ներքեւ,
որպէսզի
մեր
խեղճ
ազգին
եւ
անոր
կրօնաւորներուն
հաճիք
շնորհել
թոյլտուութիւն,
կարենալ
դիմելու
որեւէ
տպարանի,
տպագրելու
համար
հայերէն
լեզուով
գիրքեր
է
գործածելով
գիրի
սեփական
տեսակներ։
Տեսնելով
որ
Պորթոլիի
տպարանը
ունի
միայն
երկու
տեսակ
գիր,
մեզմէ
ոմանք՝
մղուած
գիր
ունենալու
պահանջէն,
հեռաւոր
երկիրներէ
բերել
տուին
հազար
տոգաթէ
աւելի
գիրերու
կատարեալ
տեսակներ,
որպէսզի
ազգը
ունենայ
ինչ
որ
անհրաժեշտ
է,
եւ
տպագրէ
Հռոմէական
կաթողիկէ
հաւատքին
համար։
Ազատութիւնը՝
որ
կը
փափաքինք,
ոչ
մէկ
վնաս
կը
բերէ
Պորթոլիի,
որովհետեւ
իր
հրամանագիրը
ստացած
ատեն`
ան
ունէր
շուրջ
300
տոգաթ
արժող
գիր,
որոնցմէ
կէսէն
աւելին
փճացաւ՝
տասը
/113/
տարուան
ընթացքին,
շատ
մը
գիրքեր
տպագրելով։
Նմանապէս,
մեր
դիտաւորութիւնը
չէ՛
Պորթոլիի
տպարանէն
խլել
հայերէն
գիրքեր
տպագրելու
իշխանութիւնը,
ըլլայ
ի՛ր
հաշուին
եւ
կամ
որեւէ
մէկուն՝
որ
կամաւոր
կերպով
կը
դիմէ
իրեն,
այլ
մենք
ալ
կարենանք
ազատօրէն
գործածել
մեր
գիրերը,
մեզի
նպաստաւոր
որեւէ
տպարանի
մէջ:
Այս
կերպով
մեծապէս
խնայած
պիտի
ըլլանք,
եւ
նպաստած
նաեւ
մեր
ազգին.
եւ
այս
ամէնը
պիտի
աճեցնէ
մեր
մէջ
պարտականութիւնը
բարձրացնելու
մեր
ուխտը
երկինք,
ընդարձակելու
Տէրութիւնդ,
պահպանելով
իւրաքանչիւրդ
ձեզմէ
…»։
Մխիթարի
ներկայացուցած
այս
խնդրագիրին
պատասխանը
չունինք,
որոշ
է
որ
դրական
եղած
ըլլալու
է,
ու
Անտոն
Պորթոլի
չէ
կրցած
նորոգել
ունեցած
առանձնաշնորհութիւնը,
որովհետեւ
Պորթոլիի
հրամանագրին
տասը
տարիներուն
ճիշտ
վերջին
օրը,
Մխիթար
կը
տպագրէ
«Դրախտ
հոգւոյ»,
4
Նոյեմբեր
1729ին,
«Ի
տպարանի
Պաթիսթա
Ալպռիցի
Ճէռօլիմօի»,
ու
քանի
մը
ամիս
ետք,
21
Յունուար
1731ին,
նոյն
տպարանէն
լոյս
կը
տեսնէ
«Քերականութիւն
գրաբառի»
հսկայ
հատորը:
Այս
երկու
գիրքերու
տպագրութենէն
ետք՝
Մխիթար
դարձեալ
կը
դառնայ
Անտոն
Պորթոլիի,
ու
1731էն
սկսեալ
մինչեւ
1749
եւ
յաջորդ
տարիներուն
ալ
նոյն
տպարանը
կը
տպագրուին
իր
բոլոր
գիրքերը,
բնականաբար՝
նոր
համաձայնութիւններով,
պետութենէն
ստացած
թոյլտուութիւններուն
հիման
վրայ։
Մեր
տրամադրութեան
ունինք
Մխիթարի
եւ
Պորթոլիի
միջեւ
կնքուած
համաձայնութեան
գրաւոր
իտալերէն
լեզուով
պատճէնը
[5],
որու
թարգմանութիւնը
հետեւեալն
է։
/114/
«Ես
ստորագրեալս
խօսք
կու
տամ
եւ
կը
գոհանամ
տպելով
հայկական
այն
գիրքերը,
որ
Ս.
Ղազարի
մեծարգոյ
հայ
վարդապետները
ինծի
պիտի
բերեն,
հետեւեալ
պայմաններով։
Ա.
-
որովհետեւ
տպագրական
գիրերը
կը
պատկանին
յիշեալ
մեծարգոյ
Հայրերուն,
կը
խոստանում
գործածել
մեծագոյն
խնամքով,
իբր
թէ
իմս
ըլլային,
տպագրութենէն
անմիջապէս
ետք՝
լուալով,
հոգ
տանելով
որ
չկորսուին :
Բ.
-
կը
խոստանամ
տպել
իրենց
թուղթով,
այնքան՝
որքան
սահմանեն
իրենք,
եւ
ոչ
աւելի,
իմ
կամ
ուրիշին
համար։
Գ.
-
որովհետեւ
ի
հաշիւ
յիշեալ
Հայրերուն
պիտի
կատարեմ
վճարումը
էջաւորողին
եւ
տպագրողին,
կը
խոստանամ
չօգտուիլ
այս
ծառայութենէն,
այլ
այնքան
ստանալ
դրամ
Մեծ.
Հայրերէն՝
որ
քան
պիտի
վճարեմ
յիշուած
գործաւորներուն։
Դ.
-
դաշնադրուած
ըլլալով
վերոյիշեալ
Հայրերուն
հետ,
առնել
իւրաքանչիւր
թերթի
տպագրութեան
համար՝
մեկ
տոգաթ,
կը
հասկցուի՝
որ
թուղթը
մեծ
կամ
փոքր,
իրենց
փափաքին
համաձայն,
պիտի
առնեմ
մէկ
տոգաթ
եւ
ոչ
աւելի,
եթէ
հազար
օրինակ
տպագրուի։
Բայց
եթէ
ուզելու
ըլլան
1250
օրինակ,
պիտի
առնեմ
եօթը
լիրէ
եւ
չորս
սոլտի.
իսկ
եթէ
ուզեն
1500,
պիտի
առնեմ
9
լիրէ,
եթէ
ուզեն
2000
օրինակ,
պիտի
առնեմ
երկու
տոգաթ։
Իմս
են
եւ
իմ
ծախսովս
են
տպագրիչ
մամուլը,
նուրբ
մելանը,
փունջերը,
թուղթը
թրջելը,
չորցնելը,
կանթեղին
իւղը,
էջաւորողն
ու
տպագրիչը,
բացի
այս
վերջին
երկուքին
վճարումէն։
/115/
Եւ.
-
եթէ
պատահի
որ
վերոյիշեալ
Հայրերը
այլեւս
չուզեն
իմ
մօտ
տպագրել,
կը
յայտարարեմ
թէ
ստիպուած
եմ
ամբողջապէս
իրենց
վերադարձնել
գիրերու
տեսակները՝
իրենց
սնտուկներով,
նաեւ
միւս
բոլոր
առարկաները՝
որ
իրենցն
են։
Զ.
–
կը
խոստանամ
ո՛չ
ինծի
համար
եւ
ո՛չ
ուրիշի
համար
տպագրել
գիրք՝
իրենց
տառերով,
(ո՛չ
իրենց
գիրք
տպել
տուած
ատեն,
ո՛չ
ալ
իրենց
գիրք
տպել
չտուած
ատեն.
գիրերը
պիտի
պահեմ
բանալիի
տակ),
բայց
եթէ՝
իրենց
հաւանութեամբ,
ու
այդ
պարագային
ալ
պիտի
ենթարկուիմ
նոյն
Հայրերու
դատողության։
Է.
-
յիշեալ
Հայրերը,
եթէ
ուզեն
իմ
մօտս
թողուլ
տպագրուած
գիրքեր,
ծախելու
համար,
կը
խոստանամ
ծախել՝
իրենց
որոշած
գինով,
եւ
ո՛չ
աւելիով`
շահելու
համար,
եւ
իրենք
իմ
խանութս
ծախսուած
գիրքերու
դրամէ՝
տասը
տոգաթին
մէկը
պիտի
ձգեն
ինծի»։
Գրուած
դաշնադրութիւնը
շատ
ընդհանուր
է,
անոր
համար
Մխիթար
պատրաստած
է
երկրորդ
մը,
դնելով
պայմանները
ի
դիմաց
Պորթոլիի
եւ
ստորագրել
տուած
է
իրեն։
Նախ
շարադրած
պէտք
է
ըլլայ
Հայերէն
լեզուով
եւ
նոյնը
թարգմանած
իտալերէնի։
Հայերէն
շարադրուածէն
դիւանիս
մէջ
պահուած
է
հատուած
մը,
որ
հոս
մէջ
կը
բերենք,
յարգած
ըլլալու
համար
այդ
թղթիկը։
«Եւ
եթէ
Պատրիքն
կամիցին
տալ
տպել
զգիրք
ինչ
տապաղայով
ՆՈՐ
ԿՏԱԿԱՐԱՆին,
որ
տպեցաւ
ի
տպարանի
մերում
1720ին,
եւ
այն
իցէ
վերոյասացելով
միջակ
գրովն,
եւ
թիւն
1000,
տպեմ
19
լիրէ
եւ
/116/
կիսով.
թուղթն
եւ
գիրն
ի
նոցանէ։
Իսկ
եթէ
մանր
գիրով
իցէ,
եւ
թիւն
1000,
տպեմ
24
լիրէով,
մինչ
գիրն
ի՛մ
իցէ
եւ
թուղթն`
նոցին.
եւ
եթէ
նաեւ
գիրն
նոցին
իցէ՝
տպեմ
22
լիրէ
եւ
կիսով։
Եւ
սէստօն
որպէս
կամին
նոքին՝
այնպէս
առնեմ,
այսինքն
թէ՛
ին
ֆօլիօ
թէ՛
ին
քուառթօ,
թէ՛
ին
օքտաօ
եւ
թէ՛
ի
յայլ.
եւ
գիրք
ինչ
թէ
ի
փouտիլն
ունիցի
դնելի
ինչ՝
դնեմ
եւ
զոչ
իմն
աւելի
պահանջեմ.
եւ
թէ
ոչ
ունիցի՝
զոչ
իմն
պակաս
ցուցանեմ
ի
վերոեդելոց
գնոցն։
Սակայն
եթէ
Պատրիքն
մեծագոյն
կամ
փոքրագոյն
տապաղակով
քան
զվերոյասացեալ
տապաղայս
կամիցին
տպել
տալ
զգիրք
ինչ
ի
փաճինայս,
որոց
աւելի
կամ
նուազ
տող
եւ
գիր
մտանիցէ,
յայնժամ
աւելին
եւ
կամ
պակասն
որքաներորդ
մասն
իցէ,
այնքաներորդ
մասն
միայն՝
որքան
առ
գին
շարողչէքին
աւելի
պահանջեմ
եւ
կամ
պակաս
առնում,
քան
զվերոեդեալ
գինս
տապաղայից»:
Այժմ
կու
տանք
Պորթոլիի
յայտարարութիւնը
նկատմամբ
Մխիթարի
ի
հաշիւ
տպագրելիք
գիրքերուն,
որու
իտալերէն
պատճէնը
կը
պահուի
մեր
դիւանը
[6].
/117/
«Ես
ստորագրեալս,
կը
գոհանամ
տպել
հայկական
գիրքեր,
ամէն
անգամ
որ
Ս.
Ղազարի
Մեծարգոյ
Հայ
վարդապետները
հաճին
բերել,
այն
գինով
եւ
պայմաններով՝
որ
հոս
նշանակուած
են,
այսինքն՝
Երբ
ներկայանայ
առիթը
որեւէ
գիրք
տպելու
ՄԵԾՆ
ԱԼՊԵՐՏ
գիրքին
գիրերով,
(տպուած
մեր
տպարանը՝
1715ին),
ու
թուղթին
մեծութիւնը
ըլլայ
նոյնչափ,
այնու
որ
թուղթը
պիտի
հոգան
իրենք
եւ
միւս
բոլոր
ծախսերը
են
իմ
վրաս,
եթէ
ուզեն
տպել
1000
օրինակ՚
պիտի
առնեմ
28
լիրէ,
եթէ
1500՝
31
լիրէ,
եւ
եթէ
միայն
500՝
25
լիրէ։
Եթե
թուղթը
մեծ
ըլլայ,
հաւասար
այն
գիրքին
որ
կը
կոչուի
ԳԻՐՔ
ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԵԱՆՑ
(տպուած
մեր
տպարանը՝
1720ին),
միշտ
նոյն
մանր
գիրերով,
եթէ
ուզեն
տպել
1000
օրինակ՚
պիտի
տպեմ
38
լիրէ,
եթէ
ուզեն
1500՝
պիտի
առնեմ
40
լիրէ,
եւ
եթէ
ուզեն
միայն
500՝
պիտի
տպում
34
լիրէի։
Եթե
ուզեն
գործածել
վերոյիշեալ
գիրերը,
եւ
կամ
այն
մանր
/118/
գիրերը
(որոնցմով
Ամսդերտամի
մէջ,
1896ին,
տպագրուած
է
ԹՈՄԱՅ
ԳԵՄԲԱՑԻն)
պատրաստուած
իրենց
ծախսով,
այն
պարագային՝
փոքր
չափով
թուղթը
պիտի
տպեմ
վերոյիշեալ
գիներէն
մէկ
ու
կէս
լիրէ
պակասով,
իսկ
մեծ
չափով
թուղթը՝
երկու
լիրէէն
5
սոլտի
պակասով։
Վերոյիշեալ
Հայրերը
եթէ
ինծի
բերելու
ըլլան
տարբեր
գիրեր,
որոնք
աւելի
մեծ
են
ցարդ
յիշուածներէն,
այսինքն`
այն
տառերը,
որոնցմով
1700ին
Պոլիս
տպագրուած
է
ԹՈՄԱՅ
ԳԵՄԲԱՑԻն,
եթէ
ուզեն
1000
օրինակ
տպել՝
22
ու
կէս
լիրէի
պիտի
տպեմ,
եթէ
1500՝
25
ու
կէս
լիրէի,
եւ
եթէ
միայն
500՝
19
ու
կէս
լիրէի։
Կը
հասկցուի
որ
թուղթին
մեծութիւնը
պիտի
ըլլայ
ՄԵԾՆ
ԱԼՊԵՐՏի
գիրքին
մե/119/ծութեամբ,
ինչպէս
թուղթն
ու
տառերը
պիտի
տրուի
իրենցմէ:
Իսկ
եթէ
թուղթին
մեծութիւնը
ըլլայ
ԳԻՐՔ
ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԵԱՆՑ
չափ,
եթէ
1000
օրինակ
ուզեն՝
պիտի
տպում
30
լիրէի,
եթէ
1500՝
34
լիրէի,
եւ
եթէ
500՝
26
լիրէի։
Նոյն
Հայրերը
եթէ
ուզեն
տպել
տալ
գիրք
մը
ՆՈՐ
ԿՏԱԿԱՐԱՆԻ
մեծութեամբ
(տպագրուած
մեր
մօտ,
1720ին),
վերոյիշեալ
միջակ
գիրերով,
1000
օրինակը
պիտի
տպեմ
19
ու
կէս
լիրէի,
այնու
որ
տառերն
ու
թուղթը
իրենց
կողմէ
է։
Եթէ
մանր
գիրերով
ըլլայ,
1000ը
պիտի
տպեմ
24
լիրէի,
որովհետեւ
իմս
էին
գիրերը
եւ
իրենց
թուղթը.
իսկ
եթէ
իրենց
ըլլայ
նաեւ
գիրը,
պիտի
տպեմ
22
ու
կէս
լիրէի։
Այս
յիշուածները
այն
կերպով
պիտի
ընեմ՝
ինչպես
իրենք
ուզեն,
այսինքն՝
միածալ,
քառածալ
եւ
ութածալ
եւ
կամ
ուրիշ
ձեւով։
Եթէ
գիրքին
մէջ
հարկ
ըլլայ
աւելցնել
բան
մը,
պիտի
աւելցնեմ
եւ
ոչ
մէկ
բան
պիտի
պահանջեմ,
ինչպէս
եթէ
բան
մը
զեղչուի
տպելիքէն՝
պիտի
չզեղչեն
համաձայնուած
գինէն։
Բայց
եթէ
Հայրերը
ուզեն
տպել
գիրք
մը
աւելի
մեծ
կամ
աւելի
փոքր
թուղթով,
եւ
այդ
էջերուն
վրայ
աւելի
կամ
նուազ
գիրեր
եւ
տողեր
ըլլան,
այն
պարագային
աւելի
պիտի
պահանջեմ
միայն
էջաւորումի
գինը,
երբ
նուազ
ըլլայ՝
պակաս
պիտի
վճարուի
միայն
էջաւորումի
գինը։
Յիշեալ
գիրքերուն
մէջ,
ուր
որ
պէտք
ըլլայ՝
ըստ
սովորութեան՝
դնել
նոտր
գիր,
պիտի
դնեմ,
առանց
աւելի
բան
մը
պահանջելու.
բայց
եթէ
ըլլայ
գիրք
մը՝
ուր
կիսով
չափ
պէտք
ըլլայ
նոտր
գիր
գործածել,
այն
պարագային,
եթէ
փոքր
թուղթի
վրայ՝
մէկ
լիրէ
աւելի
պիտի
պահանջեմ
իւրաքանչիւր
պրակի,
եւ
եթէ
մեծ
ըլլայ
թուղթը՝
մէկ
ու
կէս
լիրէ
աւելի,
մէկ
պրակին
համար:
Դրամը
որ
պիտի
առնում
այն
պայմանով
է
որ
ամէն
ջանք
պիտի
ընեմ
լաւ
տպագրելու,
գործածելով
նոր
փունջեր
եւ
մաքուր
մելան,
յստակ
տպագրութեամբ:
Նմանապէս
գիրքերը
պիտի
յանձնեմ
ամբողջ,
քանի
օրինակ
որ
տպագրած
ըլլամ,
իւրաքանչիւրը
անթերի,
եւ
նոյն
Հայրերը
յաւելեալ
պրակին
համար
պիտի
տան
ինծի
15
թուղթ
աւելի։
Նմանապէս
պիտի
չտպագրեմ
աւելի
օրինակներ՝
քան
ինծի
տրուած
հրահանգը,
ո՛չ
ինծի
համար
եւ
ո՛չ
ուրիշին
տալու
համար,
եւ
եթէ
քովս
գտնուի՝
պարտական
եմ
անթերի
հատուցանել։
Եւ
որովհետեւ
իրենց
տառերով
է
որ
պիտի
տպեմ,
մեծ
խնամք
պիտի
ունենամ
անոնց
վրայ,
իբր
թէ
իմ
անձնական
գիրերս
ըլլային,
լուա/120/լով
փութով
եւ
խնամքով,
եւ
երբ
աւարտի
գործին
տպագրութիւնը՝
ետ
յանձնել
իրենց.
իրենք
կրնան
ետ
տանիլ
եւ
կամ
պահել
սնտուկի
մէջ,
ձգելով
քովս,
իրենց
կամքին
համաձայն։
Ահա
պատրաստեցի
գիներու
պայմանները,
որպէսզի
վերոյիշեալ
Մեծարգոյ
Հայրերը
տեսնելով
զայն`
կառավարուին,
հոգալու
գիրերը
եւ
պատրաստելու,
եւ
այդ
գիրերով՝
որքան
եւ
երբ
ուզեն՝
իրենց
ազատութեամբ,
գան
քովս
տպագրելու
համար.
ես
ալ
իրենց
նման,
ազատութեամբս,
վերեւ
նշուած
գիներով,
պատրաստ
եմ
տպել։
Հուսկ
այս
գրութիւնը
աւելի
պիտի
ծառայէ
յիշեցնելու
մեզի
սահմանուած
գինը
իւրաքանչիւր
գիրքի
եւ
գոհացնելու
յիշեալ
Հայրերը.
արդ՝
թող
ոգի
առնեն,
պատրաստեն
եւ
հոգան
որեւէ
նախագաղափար
գիր,
որ
հարկաւոր
է
տպագրելու
համար
իրենց
գիրքերը»
[7]
։
(ԱՆՏՈՆ
ՊՈՐԹՈԼԻ):
Մխիթար
տպագրական
գիրերը
պատրաստելով
կը
պահէր
յատուկ
սնտուկներու
մէջ,
որոնք
կը
մնային
կա՛մ
Ս.
Ղազար
եւ
կամ
Վենետիկ
քաղաքը՝
Միաբանութենէս
վարձուած
տան
մը
մէջ։
Ամէն
անգամ
որ
գիրք
մը
տպագրուելու
ըլլար,
գիրերը
համրուելով
կը
յանձնուէին
Պորթոլիի,
որ
ստացագիրով
մը
կը
հաստատէր։
Գիրերը
յանձնելը
կախում
ունէր
գրաշարէն.
եղած
են
շրջաններ՝
ուր
գրաշարը
Ս.
Ղազարի
մէջ
շարած
է
գիրքը,
ու
պրակ
պրակ
իջաւորուած
կապարները
փոխադրուած
են
Պորթոլիի
տպարանը,
ուսկից
կը
դառնային
Ս.
Ղազար՝
տպագրութենէն
ետք։
Իսկ
այն
շրջանին՝
երբ
Ս.
Ղազարու
յատուկ
գրաշարը
ուզած
է
մնալ
Վենետիկ,
գրաշարութիւնը
ըրած՝
է
կամ
Պորթոլիի
տպարանը
եւ
կամ՝
Միաբանութեանս
վարձու
տանը
մէջ.
այդ
պարագային
անխուսափելի
էր
Ս.
Ղազարէն
Վենետիկ
փոխադրել
գիրերու
սնտուկները։
Այս
ուղղութեամբ
ունինք
հետաքրքրական
տեղեկութիւններ,
Մանր
ժամանակագրութիւններու
մէջ,
որոնցմ
է
քաղելով
կու
տանք
ստորեւ։
/121/
«1738
Դեկտ։
8.
Եղ։
Նիկողայոսն
սկսաւ
շարել
զգիրս
վասն
վարԺելոյ»։
«1739
Փետր։
28.
Գերյարգելի
Աբբայ
Հայրն
գնաց
ի
Վէնէտիկ,
եւ
զամենայն
քաշայս
արճճագրոց
մերոց
եհան
ի
տպարանէն
եւ
եբեր
ի
վանս.
քանզի
յետ
մեռանելոյ
մերոյ
գրահարին,
ոչ
եւս
մնաց
յոյս
գտանել
ուստեք
իբրեւ
զնա
հմուտ»։
«1739
Մարտ
1.
Եղ.
Նիկողայոսն
սկսաւ
շարել
զՆոր
կտակարանն
նորաձոյլ
գրով,
բայց
իբրեւ
սպառեաց
զամենայն
տառսն՝
դադարեցաւ
ի
շարելոյ»։
«1741
Ապրիլ
24.
Եկն
ի
տունն
մեր
որ
ի
Վենետիկ՚
Պաթիսթա
պատանի
ոմն
շարօղ
եւ
սկսաւ
ուսանիլ
զգրաշարութիւն։
Սա
ի
24
Մայիսի
գնաց
ի
տպարանն՝
շարել
անդ.
եւ
ի
15
Մայիսի
տպեցաւ
ժա-երորդ
թապաղայն
(Նորոյ
Կտակարանի)»։
«1744
Ապրիլ
27.
Սանթօ
պատանին
սկսաւ
ուսանիլ
ի
մէնջ
զայնուբենն
Հայերէն
եւ
լինիլ
մեզ
գրաշար
տպագրութեան»։
«1744
Յունիս
8.
Եկն
Սանթօ
պատանին
գրաշարն
ի
վանս
եւ
սկսաւ
շարել
զԱյբուբենարանն
տղայոց՝
միջակ
գրով»։
«1744
Սեպտ.
26.
Սկսաւ
տպագրութիւնն
մեծի
Բառգրքին
լեզուին
Հայոց,
զոր
երեք
աւուրբք
յառաջ
գրաշարն
մեր
Սանթօ
պատանին
եկեալ
ի
վանս
սկսաւ
շարագրել»։
Գիրերէն
զատ՝
թուղթն
ալ
տրցակներով
կը
գնէր
Մխիթար,
ու
մաս
առ
մաս
կը
յանձնէր
Պորթոլիի,
տպագրութենէն
ետք՝
վանք
դարձնելով
յաւելեալ
թուղթերը։
Այս
ուղղութեամբ
ալ
ունինք
բազմաթիւ
արձանագրութիւններ,
կատարուած
Մխիթարէ,
որ
գիտէր
հաւատարիմ
կերպով
հետեւիլ
ամէն
բանի
ահա
նմոյշ
մը։
«Հաշիւ
թղթոց.
վասն
ԴՐԱԽՏԻ
ՀՈԳՒՈՅն
30
օզմէ
թուղթ
(արժէ)
442
լիրէ,
14
լիրէ
15
սօլտի
ռիզմէին
վճարեցի
եւ
մէկ
ռիզմէ
պակաս
եկն։
Վասն
ՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ
նախ
37
օզմէ
եւ
կէս,
եւ
17
լիրէ
էր
ռիզմէն.
(ընդ
ամենն
արժէ)
637.
10
լիրէ։
Իսկ
երկրորդ
անգամ
Ռիալթօէն
առի
40
ռիզմէ,
17
եւ
կէս
ռիզմէին»
եւն.
։
1731
թուականէն
սկսեալ
Մխիթար
դարձեալ
կը
սկսի
գիրքերը
տպել
Պորթոլիի
տպարանը,
դրուած
նոր
դաշնադրութիւններուն
համաձայն։
Նախապէս
կը
յանձնուէր
Պորթոլիի՝
միայն
տպագրելի
գիրքին
ձեռագիրը
նոր
դաշնադրութեամբ՝
Մխիթար
կը
տրամադրէ
ի՛ր
/122/
լինել
տուած
անձնական
գիրերը,
ունի
սեփական
գրաշար,
ինք
կը
հայթայթէ
թուղթը,
Պորթոլի
կ՚ըլլայ
միայն
նիւթապէս
մամուլով
փորձերը
տանողը
եւ
սրբագրութիւններէն
ետք
տպագրողը։
Այս
բոլոր
մանրամասնութիւնները,
անտարակոյս,
կու
գան
լուսաբանել
դէմքը
Մխիթարի՝
որպէս
հրատարակչական
հարազատ
ու
մեծ
առաքեալի,
որ
հետզհետէ
աւելի
կը
հսկայանայ
իր
վաստակով,
իր
մտահոգութիւններով
եւ
առօրեայ
դժուարութիւններով,
իր
բազմաթիւ
հնարամտութիւններով,
Հայ
ազգի
հոգեւոր
ու
մշակութային
լուսաւորութեան
համար
թափած
անխոնջ
ճիգերով։
Երբ
կը
նկատենք
այս
բոլորը,
խորապէս
կը
համոզուինք
թէ
Մխիթար
իսկապես
փոքրիկ
Հայաստան
մը
կը
կերտէր՝
օտարութեան
ափերուն,
օգտագործելով
արեւմտեան
գիտարուեստի
հզօր
ու
յառաջադէմ
ազդակները՝
ի
նպաստ
Կրօնքին
ու
Հայրենիքին։
[1]
Հ.
Մանուէլ
Վրդ.
Պաշպալովէն,
25
Հոկտ.
1729ին,
առ
Մխիթար
Աբբայ,
Վենետիկ։
[2]
Հ.
Պետրոս
Վրդ.
Պոլիսէն,
20
Յուլիս
1729ին,
առ
Մխիթար
Աբբայ,
Վենետիկ։
[3]
Դիւանին
մէջ
ունինք
Պորթոլիի
ստացած
հրամանագիրին
օրինակութիւնը
որ
հետեւեալն
է.
«1719
4
Novembre
In
Pregadi,
che
in
ordine
a
quanto
rapresentano
nella
scrittura
hora
letta
li
reformatori
dello
studio
di
Padova.
Sia
per
autorità
di
questo
conseglio
concesso
ad
Antonio
Bortoli,
stampatore
in
questa
città,
privileggio
di
poter
lui
solo,
per
anni
dieci
prossimi
venturi
stampare,
così
in
questa
città
come
nel
Dogado
libri
con
carattere
Armeno
ad
uso
di
quella
Natione,
et
di
chiunque
ne
desiderasse
con
tutte
le
condizioni
solite
di
simili
privileggi,
et
che
dalla
prudenza
del
Mag.
to
crederassi
di
prescriversi.
Bortolamio
Giacomazzi
Nodo
Ducale».
[4]
Հոս
կու
տանք
իտալերէն
բնագիրը,
որ
պաշտօնական
օրինակը
չէ,
այլ
օրինակութիւն
մը.
«Ill.
mi
et
Ecc.
mi
Sig.
ri
Riff.
ri
dello
Stud.
di
Padoa.
La
Nazione
Armena,
unita
alli
Religiosi
della
Nazione
stessa
compariscono
a
piedi
dell'
E.
E.
V.
V.
per
implorare
quanto
osseqviosam.
te
espongono.
Nell'anno
1719
4
Novembre,
Antonio
Bortoli
stampatore
ottenne
decreto
di
poter,
durante
il
corso
d'anni
dieci,
stampare,
sì
in
questa
Dominante,
che
nelle
città
tutte
del
Ser.
mo
Dominio,
libri
con
caratteri
Armeni,
così
che
ogn'uno
della
Nazione
nostra,
che
vuol
far
stampare,
non
puol
valersi
d'altro,
che
della
stamparia
stessa,
ciò
che
ci
fà
sentire
un
grave
peso,
per
l'essorbitante
prezzo,
à
cui
col
far
stampare,
dobbiamo
soggiacere,
col
riflesso
allo
stesso,
del
non
poter
servirsi
che
della
propria
sua
stamparia,
benchè
non
abbi
ogni
necessario
sortimento
di
caratteri,
non
essendovi
nella
Dominante,
Madre,
cioè
Polzoni
per
tutte
sorti
de'
caratteri.
Hora
per
la
brama
nutriamo
d'allegerirci
da
tale
gravoso
dispendio,
non
potiamo,
che
con
tutta
efficazia
gettarci
sotto
l'ali
della
munifica
carità
dell'
E.
E.
V.
V.,
affinche
degnino
concedere
alla
povera
Nazione
e
Religiosi
sudetti
al
spirare
del
decreto
stesso,
benigna
permissione
di
poter
valersi
di
qualsisia
stamparia,
per
far
stampare
in
Armeno,
tenendo
già
li
Polzoni
di
caratteri,
quali
alcuni
di
noi
per
la
necessità
de
libri,
che
può
darsi
di
sei
sorti
di
caratteri,
non
avendone
la
destinata
stamparia,
che
due
sole,
ha
fatto
venire
da
lontanissimi
paesi
tutti
gl'interi,
e
perfetti
Polzoni
di
caratteri,
per
il
valore
di
mille
e
più
ducati,
affinche
la
Nazione
stessa
avesse
tutto
il
bisognevole,
et
ogni
sorte
di
libri
per
la
Religione
Cattolica
Romana.
E
la
nostra
libertà,
che
desideriamo,
nessun
pregiudicio
apporta
al
Bortoli,
perciocchè
al
tempo
del
decreto
avuto,
non
avea
esso
altro
che
caratteri
gittati
di
valuta
300
ducati
in
circa,
quali
nel
spazio
di
dieci
anni
furono
fruati
di
più
della
metà
stampando
molti
libri.
In
oltre,
non
intendiamo
con
ciò
levare
alla
stamparia
Bortoli,
la
libertà
del
stampare
in
Armeno
ò
per
conto
suo,
ò
per
alcun
altro,
che
volontariamente
volessi
di
quella
servirsi,
ma
solo
per
poter
esser
noi
in
arbitrio
di
valersi,
con
nostri
Polzoni
di
caratteri,
di
stamparia
à
nostro
beneplacito
e
senza
soggezione.
Ciò
servirà
d'un
grande
risparmio,
e
sollievo
alla
Nazione
nostra,
e
ci
accrescerà
sempre
più
l'obligo
d'innalzare
voti
al
cielo
per
l'ingrandimento
di
questo
Augusto
Dominio,
e
per
la
conservazione
di
cadauno
di
V.
V.
E.
E.
».
[5]
Io
sottoscritto,
dò
parola,
e
mi
contento,
di
stampare
quei
libri
armeni,
che
ogni
qualvolta
mi
portaranno
Li
RR.
PP.
Armeni
di
S.
Lazaro,
con
queste
condizioni
infrascritte:
PRIMO.
Giacchè
li
caratteri
di
stampare
sono
di
delli
medesimi
RR.
PP.,
prometto
d'haver
cura
d'essi
bene,
come
di
miei
caratteri,
facendoli
lavar
bene
subito
dopo
l'haver
stampato,
et
haver
cura
che
non
si
disperdano.
SECONDO.
Prometto,
di
stampar
con
le
loro
carte,
tanti
fogli
quanti
ne
determinaranno
di
far
stampare,
e
non
più,
ò
sia
per
me,
ò
per
i
altri.
TERZO.
Poichè
hò
da
dare
dal
conto
delli
detti
PP.,
la
paga
al
componitore
et
al
torcogliero,
prometto,
di
non
haver
niente
d’utile
da
questo
servizio,
ma
giusta
la
paga
da
farsi
da
me
alli
detti
lavoranti,
ricever
il
danaro
dalli
sopradetti
PP.
QUARTO.
Havendo
fatto
patto
con
li
sudetti
PP.
di
pigliar
un
ducato
corrente
per
un
foglio,
s'intende
che,
ò
sia
grande
il
foglio,
ò
piccolo,
secondo
il
loro
piacimento,
hò
d'havere
un
ducato
corrente,
e
non
più,
per
il
foglio,
quando
si
stampa
mille
copie;
ma
se
volessero
mille
ducento
cinquanta
copie,
hò
d'havere
sette
lire
e
quatro
soldi;
e
se
volessero
mille
cinquecento,
hò
d'havere
nove
lire;
e
se
volessero
due
milla
copie,
hò
d'havere
due
ducati
correnti;
giacchè
mie
sono
il
torcolo,
l'inchiostro
soprafino,
le
mazze
buone,
il
far
cernire
e
bagnar
e
sciugare
le
carte,
l'oglio
per
il
lume,
sì
al
componitore
come
al
torcogliero,
et
altre
spese,
eccettuando
il
pagamento
del
componitore
e
del
torcogliero.
QUINTO.
Dando
il
caso
che
li
sudetti
PP.
non
volessero
far
stampare
più
in
mia
stamparia,
mi
dichiaro
esser
obligato
di
restituirli
intieramente
tutti
li
loro
caratteri,
con
le
casse
et
altre
robbe,
che
sono
di
loro.
SESTO.
Prometto
di
non
stampare
con
li
loro
caratteri,
verun
libro
per
i
altri
ò
per
me,
(nè
quando,
loro
fanno
stampare,
e
nè
quando,
non
facendo
stampare,
tenerò
i
caratteri
in
cassa
mia,
sotto
la
chiave);
se
non,
con
il
loro
assenso;
et
all'ora,
dovrò
soddisfare
alli
stessi
PP.
per
li
loro
caratteri,
secondo
la
lor
discrezione.
SETTIMO.
Se
volessero
li
detti
PP.
lasciare
presso
di
me
libri
stampati
da
vendere,
prometto
di
venderli
per
quel
prezzo
che
me
gli
lasciaranno,
e
non
per
più,
à
fine
di
guadagnar
in
quelli;
et
essi
dovranno
lasciarmi
un
ducato
da
dieci
ducati,
che
si
cavaranno,
da
i
libri,
che
si
venderanno
nella
mia
bottega».
[6]
«Io
sottoscritto
mi
contento
di
stampare
libri
Armeni,
ogni
volta
che
vorranno
portarmeli
i
RR.
PP.
Armeni
di
S.
Lazzaro,
per
questi
prezzi,
e
con
condizione
quì
sotto
notata,
cioè,
Quando
sia
per
stamparsi
qualche
libro
con
li
caratteri
minuti
del
libro
d'Alberto
Magno,
(che
in
nostra
stamparia
fù
stampato
l'anno
1715),
e
la
grandezza
del
foglio
sia
uguale
ad
esso,
essendomi
la
carta
data
da
essi,
e
tutte
le
altre
spese
sopra
di
me,
se
vorranno
stampare
1000,
per
28
lire
lo
stamparò;
se
1500,
per
31
lire;
e
se
solamente
500,
per
25
lire.
Se
poi
il
foglio
sarà
grande
et
uguale
al
foglio
del
libro,
detto
De
Virtutibus,
(che
in
nostra
stamparia
fù
stampato
l'anno
1720),
e
con
li
medesimi
caratteri
minuti;
all'ora
se
vorranno
stampar
1000,
lo
stamparò
per
38
lire;
se
vorranno
1500,
lo
stamparò
per
40
lire;
e
se
solamente
vorranno
500,
lo
stamparò
per
34
lire.
E
se
poi
vorranno
questo
medesimo
carattere
detto
quì
sopra,
ò
quello
minuto
carattere,
(con
il
quale
in
Amsterdamo
è
stato
stampato
Tomaso
di
Kempis
l'anno
1696),
essi
stessi
con
le
spese
loro
far
gittare,
e
con
quelli
stampare;
all'ora,
il
foglio
piccolo,
con
manco
d'una
lira
e
mezza;
e
il
grande,
di
2
lire
e
5
soldi
manco,
del
so
pradetto
prezzo,
stamparò.
Item,
quando
mi
portaranno
li
suddetti
RR.
PP.
altro
carattere
mezzano,
ch'è
più
grande
delli
sopradetti,
cioè,
quel
carattere,
con
il
quale
è
stato
stampato
Tomaso
di
Kempis
in
Costantinopoli,
l'anno
1700.
Se
vorranno
stampare
1000,
per
22
lire
e
mezza
lo
stamparò;
se
1500,
per
25
lire
e
mezza;
e
se
solamente
500,
per
19
lire
e
mezza
lo
stamparò.
La
grandezza
del
foglio,
s'intende
quì,
come
la
grandezza
del
sopradetto
foglio
del
libro
d'Alberto
Magno,
e
la
carta
pure,
s'intende
di
loro,
come
è
loro
il
carattere:
e
se
poi
la
grandezza
del
foglio
sarà
come
la
grandezza
del
foglio
del
libro
De
Virtutibus,
sopramemorato,
se
1000
vorranno
stampare,
per
30
lire
lo
stamparò;
se
1500,
per
34
lire;
e
se
solamente
500,
per
26
lire
lo
stamparò.
E
se
li
medesimi
Padri
vorranno
far
stampare
qualche
libro,
secondo
la
grandezza
del
foglio
del
Nuovo
Testamento,
(che
fù
stampato
in
nostra
stamparia
l'anno
1720)
e
che
quello
sia
con
il
sopradetto
carattere
mezzano
e
di
numero
1000,
lo
stamparò.
per
19
lire
e
mezza,
essendo
la
carta
e
'l
carattere
del
lor
Paternità;
e
se
sarà
quello
con
minuto
carattere,
e
di
numero
1000,
lo
stamparò
per
24
lire,
essendo
mio
il
carattere,
e
loro
la
carta;
e
se
sarà
loro
anch'il
carattere,
lo
stamparò
per
22
lire
e
mezza.
E
tutti
questi
sopradetti,
in
qual
sesto,
che
vorranno
essi,
lo
farò,
cioè
ò
in
foglio,
ò
in
quarto,
ò
in
ottavo,
ò
pure
in
altro:
di
più
se
in
postille
di
qualche
libro,
sia
di
bisogno,
metterci
cosa
alcuna,
lo
metterò,
e
niente
di
più
n'esigerò,
si
come,
(se
non
sia
di
bisogno,
metterci),
non
calarò
dal
prezzo
sopraposto.
Ma
se
li
Padri
vorranno
far
stampare
con
foglio
maggiore
o
minore
de'
sopradetti
foglii,
qualche
libro
nelle
pagine
de'
quali
più
o
meno
carattere
e
riga
entri,
all'ora,
secondo
la
quantità
del
più
solamente
in
riguardo
al
prezzo
della
composizione,
voglio
di
più
del
sopradetto
prezzo
de'
foglii,
e
se
sarà
di
meno,
mi
pagaranno
meno
solamente
in
riguardo
al
prezzo
della
composizione.
Nelli
detti
libri
poi
ovunque
farà
di
bisogno
lettera
corsiva
secondo
l'uso
pratticato,
la
debbo
mettere
e
niente
di
più
esigere:
ma
se
ci
sarà
qualche
libro
in
cui
sia
di
bisogno
per
la
metà
entrare
lettera
corsiva,
all'ora
se
sarà
foglio
piccolo
una
lire
di
più
ne
voglio
per
il
foglio,
e
se
sarà
foglio
grande,
una
lire
e
mezza.
E
questi
prezzi
ch'io
dimando
con
questa
condizione
li
chieggo
acciò
debba
io
stampar
bene,
e
(servando
nuove
le
mazze
et
adoprando
inchiostro
buono)
far
uscir
puro
e
netto
gli
stampati
et
anche
perchè
io
restituisca
intero
il
libro,
quanto
di
numero
sarà
quello,
e
senza
mancanza
de'
foglii;
et
essi
Padri
per
aggiunta
della
risma,
15
foglii
di
più
mi
diano.
Item
non
debbo
stampare
più
di
quello
che
mi
ordinaranno,
nè
per
me,
nè
per
dar
alli
altri,
e
se
si
trovarà,
obbligato
sia
io
di
soddisfare
pienamente.
E
giacchè
con
li
loro
caratteri
ho
da
stampare,
debbo
haver
buona
cura
delli
caratteri,
come
delli
miei
proprii
caratteri,
facendoli
bene
e
presto
lavare,
e
quando
havrò
finito
di
stampare
qualche
libro,
debbo
darglieli;
acciò
ò
portino
via
opure
serratigli
incassa,
lascino
in
casa
mia,
secondo
il
loro
piacere.
Ecco
feci
io
queste
espressioni
de'
prezzi
à
ciò
che
gli
sopramemorati
RR.
PP.
vedendole
si
regolino
per
provedere
li
caratteri
e
preparargli
e
con
quelli
quanto
e
quando
vorranno,
salva
la
loro
libertà
vengano
da
me
per
far
stampare;
e
si
come
essi,
così
anch'io
con
la
mia
libertà,
per
questo
prezzo
detto
di
sopra
al
presente
son
pronto
a
stampare:
e
questa
scrittura
poi
faccio
io
più
tosto
per
memoria,
acciò
il
prezzo
di
ciascun
libro
sia
determinato
fra
di
noi,
et
anche
per
contentare
li
sopradetti
RR.
PP.
acciò
piglino
animo
di
far
spese
e
provedere
di
qualsivoglia
specie
delli
caratteri,
che
bisognano
per
la
stampa
de'
libri
loro.
[7]
Այս
ուղղութեամբ
Մխիթար
իր
փոքր
յուշատետրին
մէջ
ունի
հետեւեալ
արձանագրութիւնը։
«Յամի
Տեառն
1731
Օգոստ.
20.
արարաք
զդաշնադրութիւն
ընդ
Պօռթօլօի
տպագրողին,
զի
մեր
գրովն
եւ
թղթովն
տպիցէ
մեզ
զգիրք.
գօռսիվօ
տապաղայն
քսան
լիրէով,
եւ
զմեծ
տապաղայն՝
որ
է
ըստ
մեծութեան
տապաղայի
ԴՐԱԽՏԻ
ՀՈԳՒՈՅՆ՝
26
լիրէով,
եւ
այս
գին
է
մեզ
մին
տպի
1000.
բայց
եթէ
1500
տպել
կամիցիմք,
երկու
լիրէ
աւելի
պարտիմք
տալ,
նաեւ
զվարձն
թօռգուլէրին
վասն
500ին՝
որ
յաւելու»։