Մխիթար Աբբահօր հրատարակչական առաքելութիւնը

ԻԲ. ԳՐԱՎԱՃԱՌՈՒԹԵԱՆ ՀԱՐՑԸ ԱՐԵՒԵԼՔԻ ՄԷՋ

ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼԻՍ

/278/ Մխիթար Աբբահօր հրատարակած գիրքերուն մեծամասնութիւնը ծաւալած է Պոլսոյ մէջ, ուր կար հոծ հայութիւն եւ ծաղկեալ կեանք։

Պոլիս գտնուած շրջանին, երբ Մխիթար կը կատարէ առաջին չորս գիրքերու հրատարակութիւնը (1700–1701), զանոնք կը ծախէ նոյն քաղաքին մէջ. իսկ Մեթոն փոխադրուելէն ետք՝ նոյն թափով կը շարունակուի գրավաճառութիւնը, որովհետեւ տպագրուած գիրքերը կը թողուին Հ. Մանուէլի ազգականներուն մօտ, որպէսզի անոնք շարունակեն ծախել [1] ։

Այս սկզբնական շրջանէն ետք, Մխիթար կը սկսի երկրորդ շրջան մը, աելի բեղուն, շարունակելով հրատարակչական գործը Վենետիկ եւ ղրկելով Պոլիս։ Հակառակ որ Պոլիս կային տպարաններ եւ կը գործէին յաջող կերպով, սակայն Պոլսոյ ժողովուրդը նախընտրութիւն կու տար կարծէք Վենետիկ տպագրուած գիրքերուն, ո՛չ թէ միայն անոնց պարունակութեան համար, այլ նաեւ տպագրութեան ազնուութեան, գիրերու գեղեցկութեան եւ մանաւանդ կազմ ին վայելչութեան համար։

/279/ Իւրաքանչիւր գիրքին մասին գրած ատեննիս՝ ջանացինք արդէն անդրադարձնել թէ ի՛նչ ընդունելութիւն գտած էր գիրքը, մանաւանդ Պոլսոյ մէջ. անոնց մասին դարձեալ խօսիլ՝ նպատակէ դուրս է. կը ծանրանանք միայն արտաքին այլ պարագաներու մասին, ամբողջացնելու համար պատկերը։

Վերեւ յիշատակեցինք թէ Վենետիկէն Պոլիս գիրքեր հասցնելու միջոցները երկուք էին։ Մէկը՝ Ս. Ղազարէն մեկնող առաքեալներուն ընկերացող սնտուկներն էին. բայց ասոր քիչ անգամ առիթ կը ներկայանար. ընդունուած ձեւն էր, յետ համաձայնելու նաւապետին հետ՝ սնտուկները յանձնել Պոլիս մեկնող նաւերու։ Սնտուկին վրայ կը դրուէր յատուկ նշան մը, իսկ մէջը՝ գիրքերու ցանկը, որմէ երկրորդ օրինակ մը՝ ցամաքային թղթատարական միջոցներով կը հասցնէին Պոլիս, որպէսզի անոր համաձայն կառավարուէին։ Ահա այդ ցանկէն նմոյշ մը.

«Այս է տէֆտէրն գրեանց, զորս զետեղեցաք ի մի սնտուկ, որ ունի ի վերայ իւր զայս նշան P. V., եւ եդաք ի նաւ ղաբուտան Տoմէնիքo Վօլթօլինա, յամի Տեառն 1742 Փետրվ. 20, եւ առաքեցաք ի կոստանդնուպօլիս: Ա. Ճաշոց գիրք ծաղկեալ եւ փառաւոր, գինն ղռշ. 45… եւն)։

Գիրքերը Պոլիս հասնելուն՝ կը վճարուէր մաքսատան տուրքը եւ կ՚առնուէր սնտուկը, բնականաբար՝ յետ ենթարկուելու պաշտօնական քննութեան։ Այս ուղղութեամբ ունինք քանի մը մանրամասնութիւններ։

Յովհաննէս Կոլոտի պատրիարքութեան շրջանին, երբ Վենետիկէն Պոլիս կը հասնէին զիրքերը, Միաբանութեանս գործունէութեան ոչ համակիրներ, արգիլելու համար գիրքերուն ծաւալումը, կը համարձակին ըսել Պատրիարգին՝ թէ «Ֆռէնկստանա ֆռէնկի գրգեր գան եւ ֆռէնկ շինեն զասգն մեր, եւ չէ փոյթ քեզ» [2] ։ Կոլոտ Պատրիարք հանել կու տայ յատուկ ֆերման, ու այնուհետեւ Վենետիկէն հասած որեւէ նա՝ որ կը բերէր հայկական գիրք, նախ պիտի քննուէր Պատրիարքէն, եւ յետ իր վաւերացումին՝ կարելի պիտի ըլլար անոնց վաճառումը։ Պատրիարքին ֆերմանով փրկուած էին երեւոյթները այս ձեւով ան յաջողած էր փակել «զբերան նոցին, ա/280/սելով թէ տեսի եւ իմացայ եւ են բարի գրեանք, քանզի այնպէս համբաւեն զպատրիարգէն» [3] ։

Կոլոտ Պատրիարք շատ մօտէն կը հետեւէր Մխիթարի գրական եւ առաքելական շարժումին. ինքն է որ ըսած է՝ թէ «Մխիթար Վրդ. ի ճանապարհն լաւ է, լաւ էր թէ ամենայն կարգաւորքն անոր ճանապարհտն հետեւէին» [4] ։ 1725ական թուականներուն, Պատրիարգը Վենետիկէն հասած գիրքերուն վրայ իբր գրաքննիչ կարգած էր Շապան օղլու Գրիգորը, որ մաքսապետին բարեկամ ըլլալով՝ քիչ մաքսով կը յաջողէր դուրս հանել գիրքերու սնտուկները։ Աւելի եւս դիւրութիւն ունենալու համար մաքսատան գործառնութեան մէջ, Պոլիսէն՝ Մխիթարի աշակերտներէն Հ. Պօղոս Վրդ. խորհուրդ կու տայ Մխիթարի որ ղրկուած սնտուկներուն վարի խաւերուն վրայ զետեղեն հաստափոր հատորները, իսկ անոնց վրայ՝ մանր աղօթագիրքեր։

Վենետիկէն Պոլիս՝ գիրքերու սնտուկ մը կը հասնէր երեք կամ երբեմն չորս ամիսէն, ու գիրքերը փակ մնալով, մանաւանդ թարմ՝ կազմ ունեցողները, կը վնասուէին ստէպ, քանի որ անթափանց ծածկոցներով կը պատէին՝ անձրեւէն ու խոնաւութենէն պաշտպանելու համար։ Ժամանակի ընթացքին այս ուղղութեամբ ստացած են փորձառութիւն, ու Վենետիկէն կը ղրկուէին միայն հինէն կազմուած եւ չորցած դիրքեր: իսկ նորատիպները հազիւ լոյս տեսած եւ կազմուած՝ կը ղրկուէին հրապարակ [5] ։

Գրավաճառներ

/281/ Գիրքերու սնտուկները մաքսատունէն հանելով՝ կը պահուէին հաւատարիմ բարեկամներու եւ կամ վարդապետներու ազգականներու տուները [6], եւ ապա Աբբահօրմէ նշանակուած վարդապետը կը զբաղէր գիրքերով, անոնց ծաւալումով. 1725–1730 թուականներուն՝ Սեբաստացի Հ. Միքայէլ Վրդ., իրմէ ետք (1730–1744) Հ. Պօղոս Տայի Սիմոնեան, եւ ապա (1744–1749) դարձեալ Հ. Միքայէլ կը զբաղին այսպիսի հոգերով։

Սկզբնական շրջանին, երբ դեռ նոր կը սկսէր մեծաքանակ գիրք ղրկուիլ Պոլիս, Մխիթար կը յանձնարարէ Հ. Միքայէլին՝ պահել զանոնք հաւատարիմ անձերու տունը եւ միջնորդներու ձեռքով անցնել գրավաճառներու, յետ կանխիկ ստանալու անոնց գինը, հակառակ պարագային՝ «մնասցէ այդր ի պահեստ ուրեք, եւ դուք ի /282/ ձեռաց ձերոց մի՛ վաճառէք բնաւ» [7] ։ Գործնականին մէջ՝ Մխիթար կ՚արգիլէ վարդապետներուն անձամբ վաճառականութիւն ընելը: Նոյն գաղափարը կը կրկնէ Մխիթար յաջորդ տարիներուն գրած նամակներուն մէջ ալ, յանձնարարելով «որքան կարն է ջանալ, զի ի ձեռաց ուրուք հաւատարմ է տարածեսցին գրեանքն» [8] ։

Եւ սակայն Հ. Միքայէլ անձամբ կը նուիրուի գործին, պատճառ բերելով թէ «այլոյ ումեք հաւատալ ոչ կարեմ՝ զի յանձնիցեմ նմա» [9], հակառակ որ քաղաքին մէջ կային գրավաճառներ. «գիրգք ի բազում տեղիս գոյ, զի մերձ էտրէնէցի Հաճի Միքայէլին գոյ, ի Վեզիր խանն գրգածախին մերձ գոյ [10], եւս լսեցի ի մօտերս Կրաճի օղլու ասեն, մերձ նորա եւս գոյ», այս բոլորով հանդերձ՝ չի վստահ իր անոնց ոչ մէկ գիրք։

Ժամանակ մը ետք գիրքերը կը սկսին պահուիլ Զէմպէրէկճի Տիրացու Վարդանի մօտ, եղբայր Մխիթարեան Հ. Պետրոսի, եւ «անտի որքան խնդրօղք լինին՝ արտահանէ եւ վաճառէ» [11]. գործնականին մէջ՝ հոգը կանցնի Տիրացու Վարդանին, իսկ Հ. Պօղոս կը մնայ գործին վերատեսուչ։ Վարդանի խորհուրդին վրայ՝ գիրքերու գիները կը զեղչուին երկու կամ երեք փարայ, որպէսզի դիւրութիւն ընծայուի այլ գրավաճառներու, որոնք երբեմն հարիւրական օրինակ միահամուռ կը գնէին Վարդանէն [12] ։

Սակայն Վարդանի տունը այնքան նպաստաւոր չէր գիրքեր պահելու, «մաղազան քեօշէ տեղ է, քամի բանելու պատուհան չունի, որով չոր մնայցեն գրեանքն. իսկ այլ մեզ յարմար մաղազայ որոնեմք. այժմու ոչ գտանի» [13] ։ Քիչ ժամանակ ետք՝ երբ Տիրացու Վարդան եւ իր որդին Պետրոս՝ իրենց սեփական գործին համար կը բանան յատուկ խանութ, յատուկ անկիւն մը կը տրամադրուի գիրքե/283/րուն համար [14] ։ Վարդանի եւ Պետրոսի կատարած ծառայութեան համար՝ Մխիթար արդար կը համարի կապել որոշ վարձք մը, սակայն կը մերժուի, «(զի) մ եք վաստակի համար չենք աշխատիր, այլ ի փառս Յիսուսի եւ շահավէտութեան վանից եւ Միաբանութեան, ես եւ Պետրոս որդիս եթէ վաստակի համար լինար՝ չէինք խառնվիր» [15] ։

Սկզբնական շրջանին՝ Վարդան ու Պետրոս մեծագոյն հաւատարմութեամբ կը կատարեն իրենց պաշտօնը, տարուէ տարի տալով ծախուած գիներու ցանկը եւ անոնց փոխարժէքը։ Ունին շատ մը նամակներ՝ ուղղուած Մխիթարի, տեղեակ պահելով օրուան շարժումներուն եւ պահանջներուն եւ Վարդանի խղճամիտ աշխատանքը տարակոյս կը յարուցանէր գուցէ զանազան ազգայիններու մտքին մէջ, մտածելու թէ գրավաճառութիւնը յատու աղբիւր մըն էր Վարդանի համարը եւ ահա երկու վաճառականներ կը ներկայանան Հ. Պօղոս Վրդ. ի, առաջարկելով որ իրենք ստանձնեն ամբողջ գրավաճառութիւնը, դնելով նպաստաւոր պայմաններ [16] ։ Տիրացու Վարդան եւ ընդդիմանայ եղած առաջարկին, ուզելով որ գրքերու ամբողջ չափը մնայ Միաբանութեան, «իսկ եթէ զնոցա զհայցուածսն կատարիցէք, ես եւ հայր /284/ իմ ամենեւիմբ ազատք լինիմք եւ ոչ բնաւ ներխառնեմք ի զբաղմունս գրեանց զմեզ, եւ վնաս լինի ձեզ, դադարելով չափն եւ օգուտն ձեր» [17] ։

Վարդան ու Պետրոս տարին մեկ կամ երկու անգամ գանձուած գումարը կը փոխեն վենետիկեան տուգաթի, լումայափոխի մտահոգութեամբ սպասելով նպաստաւոր պայմաններու, «մերթ թողլով զիւր առ եւ տուրն, որ այլ ոք՝ 200 ղուռուշ եթէ տայցէաք՝ ոչ յանձն առնոյր» [18] ։

Ժամանակի ընթացքին, սակայն, Վարդան ու Պետրոս կը դառնան անհոգ, ու հակառակ իրենց նախկին եռանդին եւ խղճմտութեան, գրեթէ երեսի վրայ կը թողուն գրավաճառութիւնը, յետաձգելով միշտ աւելի վաճառուած եւ մնացած գիրքերու ցանկերը պատրաստելու գործը ու համապատասխան գումարը յանձնելու առ որ անկ էր։ Վերատեսուչ Հ. Պօղոս, իբր պատասխանատու գործին, կը պահանջէ մանրակրկիտ հաշիւ. Վարդան կը գայթակղի՝ թէ «ընդէ՞ր ինքն Հ. Պօղոս թողեալ զպաշտօն իւր հոգեւոր, բազմիցս երթայ եւ գայ վասն ուսուցանելոյ զառնելիքն» [19] ։ Այնուհետեւ անհամաձայնութիւնը կը յատնայ, մանաւանդ որ Հ. Պօղոս կը տեսնէ Վարդանի անհաւատարմութիւնը, կը նշմարէ թէ պարտքով կը տրուին գիրքեր այլ եւ այլ գրավաճառներու, եւ թուղթի վրայ նշանակուած չլլալով՝ յետագային կը մոռցուի անոնց գանձումը [20]. իսկ Պետրոս՝ գիրքերու դրամէն փոխ կու տայ հրեայի մը, տոկոսով գանձելու պայմանով, առանց կարենալու հասնիլ իր նպատակին, «եւ այսպէս կուտակեալ բարդեալ մնացեալ է» [21] ։ Երկու տարի ետք՝ նոյն հարցը կը վերարծարծէ Հ. Միքայէլ, գրելով։ «վէրէսի էն որ միշտ կասէին, /285/ հազիւ այժմ ի բերանէն (Պետրոս աղային) առի, որ իբրու 450 ղուռուշի չափ ի վերայ հրէի միոյ, որ իւրեանց առ եւ տրին սմսար եւ խզմէթին մէջն է, ի վերայ նորա է, չամուռ է եւ ոչ բուսանի. վեց եւ եօթն տարի Պետրոս աղան ասէ մեք քաշելոց եմք ճէրիմէն…։ Ահա այս է սոցա առ եւ տուրն» [22] ։

Այսպէս ահա եռանդով սկսուած գործ մը հետզհետէ կը դանդաղի եւ արգելքներու կը Հանդիպի։ 1739ին, երբ Հ. Պօղոս էր պատասխանատուն, կը մտածէր ձեւով մը փոխել գրավաճառը, բայց առանց իրագործելու ծրագիրը՝ կը հեռանայ Պոլիսէն [23]. իրմէ ետք Հ. Թոմաս Վրդ. կը մտածէ նոյնը. «ինձ թուի թէ բարւոք էր այլում հաւատարմի յանձնել զգրեանս մեր» [24], բայց ինքն ալ չի յաջողիր իրագործել փափաքը, ու այսպէս կ՚երկարի գործը ամբողջ տարիներ, ի վնաս Միաբանութեանս։ Մխիթար ալ հեռուէն լսելով այս ամ էնը, անձամբ կը գրէ Պետրոս աղայի. Ո՛վ սիրելի, աղաչեմ զքեզ ոչ զանց առնել զայսպիսեօք հարկաւորօք իրօք, զի ամ յամէ հարկաւոր է թուել եւ ըստ այնմ զհաշիւն բացորոշել» [25], սակայն ամէն բան կը մնայ ապարդիւն։

Վանքիս ժամանակագիրը՝ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան, 1753 տարւոյն պատմութեան մէջ կը գրէ նկատմամբ այս հարցին. «ոչ փոքր վիշտ եւ զեան կրեաց Միաբանութիւնս եւ ի գրավաճառաց մերոց ի Կոստանդնուպօլիս, ի տանէ Զէմպէրէկճենց ընտանի եւ հաւատարիմ մեզ կարծեցելոց, ի Հաճի Գրիգորէ, ի Տիրացու Վարդանէ եւ յորդւոյ նորա Պետրոսէ, զի յամեցուցանէին զգինս գրեանցն վաճառելոց եւ ուտէին, եւ ինչ ոչ հոգային տալ զպարտս իւրեանց՝ գրեթէ ց4000 ղուռուշ» [26] ։ Տ. Վարդան ու Պետրոս՝ 1755ին վերջնական կերպով կը յանձնեն հաշիւները Միաբանութեանս ու կը հրաժարին գործէն. իրենց իսկ ներկայացուցած հաշիւին համաձայն, ունէին «մեզ տալիք /286/ յաւուրց անտի Մխիթարայ Աբբայ Հօր, յամ է 1723 ց1749 ղուռուշն 2223, եւ ապա յամ է 1749 ց1752 այլ եւս տալիք 804, ընդ ամենայն 3027 ղուռուշս» [27] ։

Բացի Վարդանէ ու Պետրոսէ, ունինք ուրիշ գրավաճառներու նկատմամբ ալ ակնարկներ։ Յստակ կերպով գիտենք թէ Տիրացու Վարդան փոքր գրավաճառներու կը տրամադրէր այլ եւ այլ քանակութեամբ գիրքեր, որոնք կա՛մ տեղւոյն վրայ վճարելով եւ կամ պարտքով կ՚առնէին գիրքերը՝ «մեր գրգածախ Մրջոն մեռաւ… յետ մահուան նորա եկն ոմն գրկածախ, էառ 150 ղռուշի գիրգ նաղտ ստկով. եւ թէ այսուհետեւ ով ոք լինի գրգածախ, որ նաղտ ստկով գայ առնուլ զգիրք՝ նմա տայ Պետրոսն եւ ոչ այլոց» [28] ։ Բացի ասոնցմէ, պէտք է եղած ըլլան նաեւ շրջուն գրավաճառներ, որոնք առուտուր կ՚ընէին գիրքով. կը յիշուի Սէրգիս աղայի որդի Պետրոս մը, որ «աշխատի մեր գրեանց վերայ. այս ամ 30–10 ղուռուշի չափ ձեռամբ իւրով գիրք վաճառեաց» [29] ։

Արդեօք այլ եւ այլ գրավաճառներ ուղղակի մեր վարդապետներէ՞ն կը գնէ ին գիրքերը։ չունինք բացայայտ վկայութիւն. 1746ի Յուլիս 16ին Հ. Միքայէլ Վրդ. ի գրած մէկ բացատրութիւնը՝ թէ «հանեալ եղեւ ի մաքսէն (սնտուկն գրեանց), յետ ոմանց աւուրց գրգածախք եկեալ առին զՍաղմոսսն, զԿտակարանսն եւ զԱւետարանսն եւ զՔերականութիւնսն ըստ մեծի մասին», պէտք է հասկնալ Տիրացու Վարդանին ենթակայ գրավաճառներու մասին, որովհետեւ Մխիթար այս ուղղութեամբ անցեալին մէջ տուած էր իր պատուէրը, ունենալ միայն մէկ հաւատարիմ գրավաճառ, «զի նա միշտ առնուցու, եւ ինքն միայն վաճառեալ շաիիցտ՝ որքան կարէ, եւ որքան պիտոյանայ՝ եկեալ առցէ, եւ դուք այլում ոչ տայցէք. եթէ այսպիսի գտանիցի՝ զբազումս շահէ նա, եւ ձեզ դիւրին լիցի» [30] ։

Այս բոլորով հանդերձ՝ գրավաճառութեան գլխաւոր պատասխանատուն կը մնար Վենետիկէն ղրկուած վարդապետը, որ կը հսկէր ընդհանուր կացութեան վրայ, միաժամանակ որպէսզի չբացուէին այլ եւ այլ ճամբաներ գաղտնի գրավաճառութեան։ Այսպէս՝ 1728ին, երբ Հ. Միքայէլ Վրդ. էր պատասխանատուն, կը գրէ. «լսեցի /287/ թէ մերձ միոյ նաւապետի 50 Աշխարհաբառ Քրիստոնէական գոյ, վաճառել կամ ի աստ. արդեօք ուստի՞ իցէ» [31] ։ Հ. Միքայէլի տարակոյսը անշուշտ անհիմն էր, որովհետեւ դժուար էր որ Մխիթար նման սխալ մը գործէր։ Հ. Միքայէլէն ետք՝ նման տարակոյս կ՚ունենայ Հ. Պօղոս Վրդ. ալ. «լուայ, զի Պատրիարքն ընդ միոյ վանէտկեցւոյ սակ արկեալ է, բերել զիւր կամեցեալ գրեանս, եւ տալ նմա ժ–ժա (10–11) շահել, եւ գնել զնոսա» [32] ։ Երկու տարի ետք՝ դարձեալ նոր տարակոյս մը. «աստէն ոմանք գրգածախք անցնեալք Միքէլ տղին. որ ընդ կոնվօյին է, գնել այդր (ի Վենետիկ) զմեր գրեանս վասն նոցա. եթէ տաք նմա՝ աստէն ավերի կարգն, եւ ոչ բարեպէս լինի վաճառումն գրեանց մերոց ի Ստամպօլ» [33] ։

Այս բոլորը ցոյց կու տան թէ գիրքերը լաւ ընդունելութիւն գտած էին Պոլսոյ մէջ, ըլլա՛յ գրավաճառներու կողմէ, ըլլա՛յ մանաւանդ ժողովուրդէն։ Դժբախտաբար, չունինք Մխիթարի գրած բոլոր նամակներուն պատճէնները՝ ստուգելու համար թէ ո՛րքան հիմնուած է ին Հ. Միքայէլի եւ Հ. Պօղոսի տարակոյսները։

Գիրքերու քանակը

Թէ ի՛նչ քանակութեամբ գիրքեր կը ծախուէին Պոլիս՝ չունինք կատարեալ ցանկեր եւ ցուցակներ, եզրակացութեան մը հասնելու համար։ Տոմսակ գրեանցի մէջ նշանակուած ունինք միայն ութը տարիներու ընթացքին ( 21 Մայիս 1729–11 Սեպտ։ 1736) զանազան անգամներով Պոլիս ղրկուած գիրքերու ցանկը, որոնք համադրելով կունենանք հետեւեալը.

Շուրջ 6600 Հատոր՝ ութը տարուան ընթացքին կը ղրկուի Պոլիս, ու յաջորդաբար կը շարունակուի աւելի մեծ քանակութեամբ, որոնց ամբողջական ցանկը չունինք, այլ լոկ քանի մը անգամ առաքուածներունը։

Գիրքերով զբաղվող վարդապետը տարուէ տարի գրավաճառ Վարդանի հետ կը հաշուէր ծախու տրամադրելի գիրքերը, կը կատարէր գանձումները, ու Վենետիկ ղրկելով՝ կը կատարուէին նոր ապսպրանքներ։ Բազմաթիւ նամակներ ունինք այս ուղղութեամբ, գրուած Պոլիսէն, ուր կը նշուին թէ ո՛ր գիրքերը անմիջական անհրաժեշտ են, որո՞նք շուտով կը ծաւալին եւ որոնք՝ ոչ։ Իւրաքանչիւր գիրքի մասին գրած ատեննիս՝ անդրադարձանք արդէն թէ ի՛նչ ընդունելութիւն գտած են անոնք. սակայն այժմ պատշաճ կը նկատենք մէջբերել քանի մը նամակներու նմոյշներ, ցոյց տալու համար գրավաճառական գործունէութեան եղանակը. «գրեանց զորոց երբեմն գրեցի ուղարկելիք, երեք եւ չորս Աստուածաշունչ, մէկ կամ երկու Ճաշոց, Աւետարանի մեկնիչ 10 լիցի, կտակարան, Աւետարան, Սաղմոս բազումք լիցին. Քերականք թէ Տաղարան եւ Այբբենարան, Ժամագիրք եւ Ռօտրիկվեց միջավար թուով լիցին» [34]. աստ այս գրեանք /289/ ոչ գտանին, այսինքն՝ կտակարան, Աւետարան, Սաղմոս, Պարտէզ, Բուրաստան, Մեծ Քերականութիւն, խոշոր գրով Պարտէզ խնդրօղք բազումք, լինի թէ տպեցեալ լիցի: Սաղմոս մեծ բազումք ուղարկեցէք» [35] ։ Ապսպրանքներն ալ, բնականաբար, կը կատարուէին գրավաճառին ցուցմունքներուն համաձայն՝ այսպէս, 1740ի Մայիս 24ին՝ Հ. Պօղոս կը գրէ. «յարգութեամբ ծանիր, ո՛վ Գերյարգելի, զի ըստ բանի Պետրոս աղայի գրեցի զայս, թէ կարի խնդրօղ գոյ զայսոսիկ տեսակ գրեանց. այսինքն՝ 50 Աւետարանի մեկնիչ, 40 Կտակարան, 30 Քերականութիւն, 50 Բուրաստան, 200 Պարտէզ, 30 Աստուածածնայ ժամագիրք, 50 Փոքր Սաղմոս, 30 Ալպերտք, 50 Տաճկերէն քերականութիւն, 50 Խաղալու տետր, 100 Թօմա Քէնբացի»:

Ամէն գիրք նոյն թափով չի ծաւալիր. շատ անգամ կախում ունի արտաքին պայմաններէն, մանաւանդ քաղաքական կացութենէն, վաճառականութեան ընթացքէն։ Մեծապէս ազդած են նաեւ կրօնական խնդիրները, այնպես որ Կոլոտ Պատրիարքի շրջանը կարելի է անուանել գրավաճառութեան ամէնէն փայլուն շրջանը, մինչ յաջորդ տարիներուն՝ երբ հալածանքը սաստկացած է, համր ընթացած է նաեւ գրավաճառութեան գործը, չըսելու համար որ ամբողջովին կասած է։

1727 Նոյեմբ. 22 թուակիր նամակով՝ Հ. Միքայէլ Վրդ. կը գանգատի, թէ «այժմ մարդիք ոչ ունին զսէր ընթերցման, որք ստացեալ են զգիրս կամ ստանան, ի մէջ փոշոյ պառկին գրեանքն, եւ ընկղմեալք են ի հոգս առից եւ տրից եւ պահպանման ընտանեաց»։ 1737ի Հոկտ. ին Հ. Թոմաս Վրդ. կ՚իմացնէ՝ թէ պատերազմի սպառնալիք ըլլալով, քաղաքը շփոթ վիճակ մը ունի, ոմանք ինկած են պարտքերու տակ եւ ուրիշներ հազիւ երբեք կը գտնեն իրենց ապրուստի դրամը. այս կացութեան մէջ՝ աւելորդ էր մտածել գիրք վաճառելու մասին [36] ։

ԶՄԻՒՌՆԻԱ

/290/ Հայաշատ քաղաք մըն էր նաեւ Զմիւռնիա, ուր ծաւալած են բաւական մեծ թուով՝ Մխիթարի հրատարակութիւններէն։

Մինչեւ 1732 թուականը չունինք բացայայտ վկայութիւն թէ ի՛նչ ձեւով վաճառուած են հոն մեր գիրքերը. անտարակոյս, Ս . Ղազարէն Պոլիս մեկնող Հայրեր, Զմիւռնիա իջեւանելով, ծանօթներու ձեռքով կը ծաւալէին հետերնին ունեցած գիրքերը, եւ կամ կը յանձնէին հաւատարիմ ազգայիններու, որպէսզի անոնք ծախեն։ Այսպէս՝ 1725ին, Հ. Միքայէլ Վրդ. կ՚անցնի Զմիւռնիայէն, ուր կը հանդիպի Պր. Աւետի մը, որ 1718 թուականէն ծանօթ էր Մխիթարի։ Պր. Աւետ «եարց ինձ, արդեօք ի՞նչ նոր գիրք գոն ընդ քեզ ի Հայր Աբրայէն. ես ասացի՝ այս ինչ եւ այն ինչ. նա կարի աղաչեաց թէ երթանք ի նաւն, զոր ինչ հաճիցի՝ առնուցու։ Վասն որոյ ի միւսում աւուր գնացաք ի նաւն, բացի զսնտուկն, էառ ի նմանէ զմի Առաքինութեանց, զմի Մոլութեանց, զմի Քրիստոնէական, զմի Աղբիւր, զմի Աստուածածնայ ժամագիրք, եւ զմի Խոկումն, բայց ես ոչ գիտելով զգինն, ոչ առի զդրամն…» [37] ։

1732ի Հոկտեմբեր ամսուն՝ Խաչիկ Յակոբեան կը մեկնի Ս. Ղազարէն Պարսկաստան, ծանրաբեռնուած բազմաթիւ գիրքերով։ Զմիւռնիա հասնելուն [38], երբ կը սկսի ծախել գիրքերը, դժուարութեան մը կը հանդիպի. «Մոլութեանց եւ Առաքինութեանց ի միասին հրամայեալ ես զ (6) մառչիլ, եւ աստ տեսանեմ որ այլք ծախեն ե (5) մառչիլի» [39] ։ Թէ որոնք են նամակին մէջ ակնարկուած «այլք»ը, այսինքն՝ Մխիթարի տպագրած գիրքերը ծախողները, դիւանական թուղթերի կարելի չեղաւ ստուգել, սակայն կը հաստատուի անոնց գործունէութիւնը նոյն քաղաքին մէջ։

1736էն ունինք հետեւեալ յիշատակագրութիւնը։ «1736 Ապրիլ 25. յղեցաք ի Զմիւռնիա, միով փոքրիկ արկեղբ, 10 Աստուածաշունչ». «1736 Սեպտ. 7: վաճառեցաք Պր. Պաղտասարին զստորեւ գրեցեալ գրեանս, զորս յղեաց, Իզմիր։ 5 Առաքինութեանց, 5 Մոլութեանց, /291/ 5 Ալպերտ, 10 Բուրաստան, 10 Քրիստոնէական, 10 Աստուածածնայ ժամագիրք, 10 Տաղարան, 5 կրթութիւն, 5 Յարացոյց, 3 Հանդերձեալ, 3 Քերականութիւն մեծ, 4 Ժողովողի մեկնութիւն, 10 Ռոզարի տետր». «1736 Սեպտ. 14. յղեցաք ընդ Պր. Ադամին 12 Աստուածաշունչ» [40] ։

Այս ակնարկներէն կարելի է եզրակացնել թէ Մխիթար չէ ունեցած Զմիւռնիոյ մէջ ներկայացուցիչ գրավաճառ, այլ վենետաբնակ ազգային մըն է որ կը գնէ Մխիթարէն եւ իր հաշւոյն կը ղրկէ Զմիւռնիա։ Իրապէս ալ, Մխիթարի Հաշուեգիրքին մէջ կը տեսնենք՝ թէ յիշեալ (1736 Սեպտ. 7) գիրքերու փոխարժէքը ստացած է Պր. Պաղտասարէն, գիրքերը յանձնած օրն իսկ [41], իսկ Աստուածաշունչներու գինը գանձած է մաս առ մաս, այսպէս, «1737 Հոկտ. ի վաճառից գրեանց ի մահտեսի Պաղտասարէ՝ 14 Ֆիլիպ, (որ է) 54 լիրէ (գոյ իբրու այսքան եւս առնելի)». «1738 Յունվ. մահտեսի Պաղտասարն զմնացորդ վճարելիքն վասն գրեանց վճարեաց՝ 143: 10 լիրէ»։

Մահտեսի Պաղտասարի միջնորդութեամբ գիրքերու Զմիւռնիա առաքումը կերկարի մինչեւ 1739–1740 թուականները [42]. շատ հաւանաբար, կը ղրկուէին Պր. Անդրէասի մը, որ Զմիւռնիոյ մէջ կը ծախէր զանոնք՝ ի հաշիւ Պր. Պաղտասարի։ Սակայն, 1740ին, Պր. Անդրէաս կը սկսի յարաբերութեան մէջ մտնել Մխիթարի հետ, հաշուակցելով ուղղակի։ Թէ ինչո՛ւ եւ ի՛նչ կերպով կատարուած է այս փոխանցումը, մեզի անծանօթ կը մնայ։ 1740ի Մարտին, Պր. Անդրէաս Զմիւռնիայէն Մխիթարի կը ղրկէ կանխիկ գումար մը [43], փոխարէն խնդրելով ծախու գիրքեր։ Մահտեսի Պաղտասար կը մնայ /292/ միշտ բարեկամ Միաբանութեանս, սակայն գրքերու առուտուրի հրապարակէն կը քաշուի։ Չունինք Անդրէասի գրած նամակը առ Մխիթար, սակայն Մխիթարի 8 Ապրիլ 1740 թուակիր պատասխանէն (Նմկ. թ. 649) կարելի է եզրակացնել՝ թէ Անդրէաս ինքն է որ խնդրած է գործակցիլ Մխիթարի, եւ «որովհետեւ այսպէս կամեցեալ է եղբայրութիւն քո, կը գրէ Մխիթար, մեք եւս ի սոյնս հաճեցաք. արասցես այնպէս»։ Գործակցութեան իբր պայման դրուած է՝ Անդրէասի թողուլ ծախուած գիրքերու գումարին մէկ տասներորդը։

Այնուհետեւ տասը տարի անընդհատ (1740–1749) կը թղթակցին Մխիթար ու Անդրէաս. վերջինս ամենամեծ հաւատարմութեամբ կը կատարէ գրավաճառի պաշտօնը, միշտ իմացնելով թէ ո՛ր գիրքերը անհրաժեշտ են, որո՛նք կը ծախուին եւ որոնք ոչ։ 1740–1742 տարիներուն՝ Անդրէաս կը փափաքի ունենալ հաստափոր հատորներ, որովհետեւ նախապէս արդէն ամբարած էր փոքրադիր հատորիկները. «գիրք ղրկես նէ՝ մեծ մեծ գրեանք ղրկես, այսպէս մանր գր(ե)անք ես շատ ունիմ, չի ծախվիր՝ քանի անգամ գրեցի Նոր կտակարան թէ լինէր՝ լէվ կու ծախվէր. կամ Մոլութեանց, Առաքինութեանց՝ ես չունեմ, եթէ կամենաս՝ ողորկես, կամ Բառագիրք որ ելնէ՝ շատ կ՚ուզեն» [44] ։ Յաջորդ նամակներուն մէջ ալ՝ Անդրէաս կը շեշտէ թէ փափաքողներ կան Մատթէի մեկնութեան, գրաբար Քերականութեան եւ նոր տպուած գիրքերու։

Տասը տարուան գործունէութեան ընթացքին թէ ո՛րքան գիրք ղրկուած է Անդրէասի, չունինք կատարեալ ցանկ մը, մնացած են մեզի Մխիթարի քանի մը նամակներու պատճէնները, ուր կը նշուին առաքուած գիրքերու անունները. այսպէս, 1743 Յունիս 7 թուակիր նամակին համաձայն՝ կը ղրկուին 11 Աստուածաշունչ, 17 Մեկնութիւն Մատթէի, 3 Քերականութիւն գրաբար, 10 Յաղագս համակամութեան, 5 Երից ուխտից, 20 Քերականութիւն տաճկերէն, 10 Ժամագիրք, 60 Խոկումն (Նմկ. թիւ 731)։ 1746ի Ապրիլ 25ին կը ղրկուի՝ 15 կտակարան, 22 Մեծ Սաղմոս, 2 Աստուածաշունչ, 2 Ճաշոց, 10 Բուրաստան, 4 Ժամագիրք (Նմկ։ թիւ 815)։, Թէ եւ չունինք Զմիւռնիա ղրկուած գիրքերու լրիւ ցանկը, սակայն մնացած է տասնամեայ շրջանին ծախուած գիրքերու փոխարժէքը, որոնց վրայէն կարելի է ընդհանուր գաղափար մը կազմել։ Առանձին թուղթի մը վրայ կը գտնենք հետեւեալ արձանագրութիւնը:

/293/

«Սկսեալ ի թուին 1737, վաճառեցաւ Պր. Անդրէասին.

Անդրէաս ամէն անգամ չի ունեցած գրավաճառային դիւրութիւն։ Նամակներէն դատելով՝ կրած է երկար հիւանդութիւններ։ Շրջան մը՝ քաղաքին մէջ տիրած է համաճառակ, պատերազմի վախեր ու տնտեսական տագնապներ յաջորդած են. երբեմն նոյնիսկ խաչաձեւումներ պատահած են. «յետեւ եւ աջամներն բերել են, ես չի գիտէի, նորանք երկու ղուռուշ ծախեցին կամ այլ գրեանք, որպէս տեղդ առած են՝ նոյնպէս տվան. մերն մնաց» [45] ։

Մինչեւ Մխիթարի մահը եւ անկէ ետք ալ Անդրէաս գործակցած է Միաբանութեանս Հետ։ Անդրէաս պէտք է յառաջացած տարիքի մարդ եղած ըլլայ: գրած նամակները կը մատնեն դողդոջուն ձեռք մը, եւ շատ հաւանաբար, խնդրած ալ ըլլայ Մխիթարէն՝ հրաժարիլ գրավաճառութենէն։ Ունինք Մխիթարի գրած մէկ նամակը, ուղղուած Իզմիրաբնակ Պր. Նահապետ Համբարեանի, դժբախտաբար, անթուական է նամակին պատճէնը, սակայն պարունակութենէն դատելով՝ պէտք է գրուած ըլլայ 1747ի առաջին ամիսներուն։ Նամակին մէջ, Մխիթար կը ծանուցանէ թէ «Պարուն Անդրէասն, որ ի բազում ամաց հետէ յանձն առեալ էր զգրեանս մեր վաճառել… ըստ որում ծանեաք ի գրոյ նորին, կարելի է թէ այժմ, կամ զկնի ոմանց /294/ ժամանակաց՝ ոչ կարիցէ զնոյն ծառայութիւնս առնել, վասն ծերութեան իւրոյ». ուստի նոյն գործը կ՚առաջարկէ Պր. Նահապետի, խնդրելով որ յանձն առնէ միայն այն ատեն՝ երբ Անդրէաս ինքնայօժար իրեն յանձնէ գործը։ Նոյն նամակին մէջ, Մխիթար կը յստակէ պայմանները. «զիւրաքանչիւր տեսակ գրեանց այնքան գնոյ վաճառիցես, որքան գրեցեալ է ի մէնջ ի գիրս նորին, եւ ոչ աւելի կամ նուազ։ Եւ վասն աշխատանաց քոց … զորքան ղուռուշի գիրք ծախիցես, զտասանորդն առնուցուս» (Նմկ. թիւ 1138)։

Պր. Նահապետ Համբարեանի պատասխանը գրուած է 20 Ապրիլ 1747ին, ուր կը յայտնէ Պր. Անդրէասի հետ հանդիպումը, բայց, կ՚ըսէ՝ թէ Անդրէաս իր կողմէ ոչ մէկ խօսք բացած է նոյն նիւթին մասին, եւ Պր. Նահապետ չէ համարձակած հարցը արծարծել։ Ապա Նահապետ կը հիւսէ գովքը Անդրէասի՝ գրելով ՝ «ես այնպէս կարծեմ՝ թէ լավ է նորա քօվ մնալն, քան թէ իմ, եւ նա առաւել կարէ լաւ ծախել՝ քան զիս տասնապատիկ. եւ ես ունիմ քսանիմի գիրգ խանութս, ոչ կարեմ ծախել, եւ միտ մէկէ երկուքէ ոմանք խաթեր համար ամաչելով առնուն, եւ ոմանց պիտոյ է որ առնուն։ Եւ նա միշտ հայոց օտաներն գնայ եւ խօսի եւ բարեկամութիւն ունի, եւ կարէ այս կողմանէ ծախել…, այլ եւ նա 300 կամ 400 ղռուշ այս կողմանէ վասն գրգի դրած է, թէ նախ՝ վասն լուսաւորութեան, երկրորդ՝ օգուտ վանգին, ոմանց փողով, ոմանց բաշխէ առանց փողի, եւ ոմանց տայ որչափ մայր փողն է, եւ առնու եւս մանր եւ խոշոր պատկերք եւ մետալք եւ վարդարանք, եւս բաշխէ ո՛վ որ խնդրէ. այս մարդուն դիտաւորութիւնն վաստակի չէ, այլ հոգեւոր լուսաւորութեան է։ Ինչ եւ իցէ, կամիմ ծանուցանել թէպէտ ծերացեալ է, անճախ իւր բանն լաւ յառաջ տանի»։

Անդրէաս իր յարաբերութիւնը պատած է Մխիթարի հետ մինչեւ Աբբահօր մահը, ու անկէ ետք ալ, որովհետեւ թղթակցութիւնները կը շարունակուին նաեւ Մելգոնեան Աբբահօր հետ։

ԴԷՊԻ ՆԵՐՔԻՆ ԳԱՒԱՌՆԵՐ

Պոլիս գտնուող գիրքերու պատասխանատու միաբանը, բացի քաղաքին գրավաճառային հոգերէն, ունէր երկրորդ մըն ալ: Հասնիլ մինչեւ ներքին գաւառները, անոնց ալ հոգեւոր կարիքը հոգալու համար։ Նոյն մտահոգութիւնը ունէր նաեւ Մխիթար, որ գրած նամակներուն մէջ ստէպ կը յիշեցնէ՝ անփոյթ չըլլալ այդ պարտականու/295/թեան։ Կը պատահի նաեւ որ գաւառներէն կը գրեն ուղղակի Մխիթարի, եւ սա իր կարգին կու տայ հրահանգներ Պոլիս, որպէսզի անկէ ղրկուին գիրքերը, հաւատարիմ ճամբորդներու հետ։ Անկարելի չէ որ վաճառականներ, շահու ակնկալութեամբ, Պոլիսէն գնելով գիրքեր՝ ծախէին այլ եւ այլ քաղաքներու մէջ։ Հ. Պօղոս Վրդ. փոքրադիր Գիրք Առակացի համար կ՚ըսէ թէ չեն ծախուիր Պոլսոյ մէջ, բայց «յումեմնէ բազումք ի միասին գնեցան եւ տարեալ եղեն ի, Անատօլու» [46] ։

Անցնելով մանրամասնութեան, տեսնենք թէ գլխաւոր ո՞ր քաղաքներուն մէջ տարածուած էին Մխիթարի հրատարակութիւնները։

Կարին

Մխիթարի առաջին աշակերտները երկար տարիներ պաշտօնավարած են իբր հոգեւոր հովիւներ այս քաղաքին։ 1719ին, կարնեցի Հ. Գաբրիէլ Ս . Ղազարէն կը մեկնի դէպի Գաղատիա, հետը տանելով բազմաթիւ տպագրութիւններ, որոնց ճշգրիտ թիւը չունինք: Շատ հաւանաբար, ըլլան Ալպերտ եւ Կրթութիւն աղօթից, ինչպէս նաեւ Վենետիկ տպագրուած այլ հոգեւոր գիրքեր։ 1722ին հասնելով Կարին՝ շուտով կը մնայ ձեռնունայն ժողովուրդը կը խլէ գիրքերը. «Կրթութիւն աղօթից գիրքն, մինչեւ 50 փարայ կու ծախեն եւ ոչ գտանեն» [47] ։

Հ. Գաբրիէլէն ետք Կարին կը հաստատուի նոյն քաղաքացի Հ. Յակոբ Ներսէսեան (1726–1738), ու այնուհետեւ անոր ձեռքով կը ցրուին գիրքերը. «գոյ խնդրօղ Առաքինութեանց եւ Մոլութեանց եւ Քրիստոնէական վարդապետութիւն … առաքել աստ բարւոք լինի» [48]. կը գրէ Կարինէն Վենետիկ, ու Մխիթար հրահանգ կու տայ Պոլիս, ճամբայ հանելու համար պահանջուած գիրքերը [49]. յաճախ ալ, առանց Կարինէն յատուկ պատուէր մը ստանալու, կը յանձնարարէ /296/ Պոլիսէն ղրկել դէպի «յԱրզրում գոնեայ տասն ձեռք գիրք՝ ի մեծ գրեանց, եւ քսան ձեռք՝ ի փոքր գրեանց : իսկ ի աշխարհաբառ Քրիստոնէականէ՝ յիսուն հատ. Հրաշից գրքէն եւ ի Դաշտիկ գրքէն՝ քսանական հատ» [50] ։ Հ. Միքայէլ ալ Պոլիսէն կը կատարէ Մխիթարի պատուէրները, ինք իր կողմէ ալ մտածելով ղրկել ինչ ինչ աւելի գիրքեր [51], որոնց փոխարժեքները հաւաքելով կը հասցնէ Վենետիկ։

Ունինք մեր տրամադրութեան դիւանական մանր թուղթեր ալ, ուր կան զանազան ծանօթութիւններ՝ թէ Կարինի մէջ ծախուած են այս կամ այն գիրքերը. այսպէս՝ կը յիշուի Գալուստ անունով վաճառական մը, որ 1720ին Վենետիկէն շուրջ 600 Հատոր գիրք տարած է Արեւելք, որոնցմ է մաս մը ծախած է Կարին։ Զանց կ՚ընենք իջնել աւելի մանրամասնութիւններու։

Թօքաթ

1720–1721ին շրջուն վաճառական Գալուստ, Վենետիկէն կը մեկնի 600 հատորներով, ու հասնելով Թոքաթ՝ հոն կը թողու հետը ունեցածներէն բաւական թիւով օրինակներ [52] ։

1728ին, Հռոմ էն Թօքաթցի Յոհան Եպս. կը գրէ Մխիթարի, պատուիրելով դէպի Թոքաթ ճամբայ հանել իր անձնական դրամով տպել տուած գիրքերէն, որոնք տեղւոյն վրայ ծախուելով՝ նպաստ մը պիտի ըլլային Յոհան Եպս. ի ազգականներուն։ Նոյն տարուան Յունիսին՝ Մխիթար Պոլիս կը ղրկէ 40 Հրաշից քաւարանի, 40 Դաշտիկ, 40 Վարք Յովհաննու, որպէսզի Պոլիսէն ղրկուին Թօքաթ։ Յոհան Եպս. ի ազգականները լսելով այս բանը, կը գրեն Պոլիս՝ Հ. Միքայէլին, խնդրելով գիրքերուն փոխարժէքը եւ ոչ գիրքերը։ Այս բոլորը մանրամասն կերպով Մխիթարի կը հաղորդէ Հ. Միքայէլ, եւ կ՚ընդունի Աբբահօր արգելական պատասխանը. «պարտիս զգոյշ լինիլ, զի մի՛ այդր վաճառիցես, ըստ որում նոքա գրեալ են քեզ…, զգիրքսն անդ (ի Թօքաթ) յղեցէք, զի նոքա անդ վաճառիցեն» [53] ։

/297/ Մխիթար կը պնդէ, որպէսզի նոյն քաղաքն ալ հոգեւոր օգուտ մը քաղէ գիրքերէն, հակառակ որ ղրկուած երեք տեսակ գիրքերն ալ իր տպել տուած գիրքերը չէին, այլ Յոհան Եպս. ի թարգմանածները եւ սեփականութիւնը։

Տարիներ ետք, երբ Մխիթար Զմիւռնիոյ Անդրէաս գրավաճառին կը ղրկէ իր գիրքերը, կը լսէ Անդրէասի առարկութիւնը՝ թէ մանր գիրքերը դժուար կը ծախուին տեղւոյն վրայ, ու «թէ որ կարեմ դէպ Թոխաթ կամ Էրզրում ողորկեմ» [54] ։ Ապահովաբար Անդրէաս կատարած է խոստացածը։

Էնկիւրի

Էնկիւրիի Հայոց հանդէպ Մխիթար կարծէք յատուկ սէր ունեցած է սկիզբէն ի վեր։ Տեսանք նախապէս թէ ի՛նչպէս Մխիթար իր անթիւ զբաղումներուն մէջ կը գտնէր ժամանակ, ու 1727ին կը շարադրէր յատուկ Քերականութիւն մը՝ անոնց համար, հայատառ թրքերէն լեզուով սորվեցնելու համար անոնց մայրենի լեզուն, որպէսզի տիրանալով լեզուին՝ աւելի դիւրաւ իւրացնէին Քրիստոնէական վարդապետութիւնը։ Գիրքը պատրաստելով կը ղրկէ Էնկիւրի, ու նամակով կը գրէ քաղաքին գլխաւոր պատասխանատուներուն. «Արասցէ Տէր զի բարւոք հոգ տանիցէք եւ ամենից պատանեաց ձերոց ուսուցանել տալ ջանայցէք զհայերէն լեզուն…, որպէսզի երբ սկսանիցիք ուսանիլ զլեզու, զնոյն քրիստոնէականն կարդալով առաւել զարգանայց էք խօսել զաշխարհաբառ լեզուն» [55] ։

Ապա այնուհետեւ Մխիթարի աշակերտները շատ ստէպ անցնելով նոյն քաղաքէն, թէ՛ սորվեցուցած են հայերէն լեզուն, եւ թէ հոն թողուցած են բազմաթիւ տպագրուած գիրքեր։ Պոլսոյ գրավաճառը՝ Պետրոս, իր կարգին, պէտք է Էնկիւրի ղրկած ըլլայ բազմաթիւ գիրքեր, հոն ծախելու նպատակով, որովհետեւ իր հաշուի թուղթերուն մէջ նշանակուած է հետեւեալը: «յամին Տեառն 1741 Յուլիսի սկիզբն դուրսն եղեալ վէրէ սիէն եւ ներկայ եղեալ ստակն սոքա են։ Էնկիւրիէ եղած գրքերն կանէ ղռուշ 296…»։

1745ին, Իզմիրէն Անդրէաս գրավաճառ կը գրէ Մխիթարի. «Էնդուրցի օրհնեալ Աստուածատուրն տեղս էր, ասաց: Գրես (Աբբահօր) /298/ որ մեծ Սաղմոս չի մնաց Էնգուրի, մին 40 կամ 50 հատ ղրկէ։ Յինքն գնաց Էնգուրի, եթէ կամենաս՝ ղրկէ տեղս, ես ասից ղրկեմ նորա» [56] ։

Ամիթ

1729ին, Վենետիկ կը գտնենք տիգրանակերտցի Պաղտասար Վրդ. մը, որ կը դառնայ իր ծննդավայրը։ Մխիթար կը նուիրէ անոր կարգ մը գիրքեր։ Բացի այդ գիրքերէն՝ Պաղտասար Վրդ. կ՚առնէ վանքէն շուրջ 130 հատոր, առանց վճարումի. կը թողու յայտարարութիւն մը՝ հետեւեալ պարունակութեամբ։

«Պատճառ գրոյս այս է . որ ես Տիգրանակերտացի իբրու զբազում հոգեւոր գրեանս ի Գերյարգելի Տեառն Մխիթարայ Աբբայ Հօրէն, այսինքն` Առաքինութեանց, Մոլութեանց, Ալպերտք, Նոր Կտակարան եւ այլ ամենայն ցեղից փոքր գրեանց, յորս գոն եւ գտանին ներկայ յամիս ի վանս սուրբ Միաբանութեան նոցա։ Եւ յաղագս այսոցիկ եւ վասն այլոց անթիւ բարերարութեանց նոցա եմ իսկապէս պարտաւոր առաջի Աստուծոյ եւ ամենայն ընտրելոց: Վասն որոյ գրեցի զձեռագիրս վասն վերահաստատութեան, եւ յայտ առնեմ զպարտս իմ որ է Ծ (50) Վէնէտիկու ոսկի, որ ըստ սովորութեան մերոյ ասեմք թուրքի բառով եալտուզ ոսկի։ Եւ յորժամ Տէրամբ գնամ յԱրեւելս՝ անհոգութիւն չանեմ, որքան կարեմ՝ շուտով զայս Ծ (50) ոսկիս հասուցանեմ վերոյ գրեալ Գերյարգելի Աբբայ Հօր մերոյ. չսպասեմ թէ գրեանքն վաճառուին, կամ այլ եւ այլ ու նայն իրս պատճառել, այլ յուսալ ի Տէր եւ փոյթ ընդ փոյթ յղել, եւ եթէ շուտով հասանի ինձ մեռանել, զոր ինչ ունիմ՝ ջանայցեմ ի նոցանէ նախ զայս հոգայցեն: Թէպէտ ես ջանամ, սակայն խնդրեմ սատարութիւնն ի Տեառնէ, բարեխօսութեամբ ամենայն սրբոց, եւ աղօթիւք սուրբ հարց եւ եղբարց հոգով սրբով միաբանողաց։

Գրեցաւ Ոգւոյ Գալստեանն, յամի Տեառն 1729 Մայիսի 5, ի Վէնէտիկ։ Գրեցի եւ կնքեցի»։

«Յիսուսի Քրիստոսի

ծառայ Պաղտասար Վարդապետ»

(կնիք)

/299/ Պաղտասար Վրդ. ի առած գիրքերու ցանկը, Տոմսակ գրեանցի համաձայն՝ հետեւեալն է. «5 Առաքինութեանց, 5 Մոլութեանց, 5 Ալպերտ, 5 Նոր կտակարան, 10 Դաշտիկ, 10 Կրթութիւն, 10 Քրիստոնէական, 10 Աղբիւր, 10 Պարտէզ խոկմամբ, 6 Բուրաստան, 6 Աստուածածնայ ժամագիրք, 9 Քաւարանի հրաշից, 7 Վարք Յոհաննու, 20 Տաղարան կաշակազմ, 10 Տաղարան թղթակազմ»։ Բոլոր այս գիրքերը Պաղտասար Վրդ. տարած պէտք է ըլլայ Ամիթ, որովհետեւ նոյն օրերէն ունինք Մխիթարի մէկ նամակը, ուղղուած Ամիթի առաջնորդ՝ Տէր Մարտիրոս Եպս. Թուխմանեանի, ուր կիմացնէ թէ Պաղտասար Վրդ. Ս. Ղազարէն մեկնած է Տիգրանակերտ (Նմկ. թիւ 370)։

Ամասիա - Էտիրնէ - Պուրսա

Թէեւ չունինք դիւանական ընդարձակ մատենագիտութիւն՝ յիշեալ քաղաքներու մասին, թէ ի՛նչ չափով հոն ծաւալած են Մխիթարի դիրքերը, բայց գոնէ եղած քանի մը ակնարկները կ՚ուզենք ամփոփել հոս։

Հ. Միքայել Պոլիսէն կը գրէ Մխիթարի, 6 Հոկտ. 1729ին՝ թէ «ի Ամասիա գնաց (գիրք) 18 ղուռուշի»։ Ուրիշ նամակի մը մէջ, կը ծանուցանէ. «ի յեկելոց գրեանցն մինչեւ ցայժմ 100 բոլորի չափ ծաւալեցաւ, թէ՛ Արզրում, թէ՛ յէտրէնէ» [57] ։ 1747ի Յունուար 29ին ալ Մխիթար կը գրէ Պոլիս՝ Հ. Միքայէլին. «հասցէ առ քեզ նաւն, յորում սնտուկ մի գիրք եդեալ եմք. եւ ի գրեանց յայնցանէ զքանի մը գիրք համանշանեալ եմք յղել ընդ թղթոյն ի Պուրսա»։

Հալէպ

Երկու ուխտաւորներ, Տէր Մարգար եւ Տէր Մարտիրոս, որոնք 1721-2ին Ս. Ղազար այցելած է ին, 1724 տարուան առաջին ամիսներուն դարձեալ կը հանդիպին Ս. Ղազար, Հռոմէն դէպի իրենց ծննդավայրը՝ Մերտին տանող ճամբուն վրայ։ Տեսնելով Ս. Ղազար գտնուած հոգեւոր գիրքերու տեսակները եւ կշռելով իրենց ժողովուրդին հոգեւոր կարիքը, յարմար կը դատեն տանիլ իրենց հետ, ծախելէն ետք՝ փոխարժէքը հատուցանելու պայմանով։ Իրենց հետ կ՚առնեն հետեւեալ գիրքերը. 12 Առաքինութեանց, 12 Մոլութեանց, 12 Ալպերտ, 8 կտակարան, 40 Աղբիւր բարի, 40 Կրթութիւն աղօթից։ /300/ Այս բոլորին գինն է 700 լիրէ, եւ որովհետեւ նոյն շրջանին Մխիթար եւ Սարգիս միասնաբար կը վաճառէին գիրքերը, եկած շահն ալ պիտի բաժնուէր երկուքին միջեւ։

Տէր Մարգար՝ Յունիս ամսուն (1724) կը հասնի Հալէպ, եւ օրը կիրակի ըլլալով՝ կարելի չըլլար մաքսատունէն դուրս հանել գիրքերու սնտուկը. կարաւանը պատրաստ ըլլալով՝ կը մեկնի Մերտին, խնդրելով տեղւոյն հաւատարիմ Տիրացու Գէորգ մը, որ յաջորդ կարաւանին հասցնէ ետեւէն սնտուկը, թոյլ տալով Գէորգի «թէ ուզօղ լինի՝ մին քանի հատ ծախես» [58] ։ Գէորգ փոխանակ մէկ քանիի՝ ամբողջ գիրքերը կը ծախէ Հալէպի մէջ, մինչ Տէր Մարգար ծարաւով կը սպասէ անոնց, վկայելով թէ յԱմիթ ճշմարտապէս ժ–ժ (10–10) ղուռուշ Մոլութեանց եւ Առաքինութեանցն կարէ ի ծախել… մինչեւ երեք հարիւր ղռուշ Աստուծով կարէի՝ միատեղ այնքան գրեանքով» [59] ։

Բոլոր այս մանրամասնութիւնները կը գրէ Մխիթարի նոյն ինքն Տէր Մարգար, իր 20 Օգոստ. 1726 թուակիր նամակով, տեղեակ պահելու համար կացութեան, միաժամանակ վկայելու համար թէ «աշխարհական ոք յորժամ բարեկամութիւն առնէ ընդ սեւագլխոյ, վասն Աստուծոյ է ոչ, այլ վասն օգտի եւ շահի իւրոյ», եւ որպէսզի հաստատէ իր ըսածները, գրեթէ նոյն պարունակութեամբ նամակ մը գրել տուած է Մերտինի առաջնորդ Մարտիրոս Եպս. Թուխմանեանի, ուղղուած առ Մխիթար։

Մինչ անդին՝ Հալէպէն, Տիրացու Գէորգ, իր 27 Հոկտ։ 1724 թուակիր նամակով կը գրէ Մխիթարի՝ թէ Տէր Մարգար իր քով թողուցած է գիրքերու սնտուկ մը, ու Մխիթար անտեղեակ անցուդարձին կը պատասխանէ. «յոյժ բարւոք է, լիցի թէ մինչ վաճառիցին, զդրամսն նոցին շուտով ի ձեռն հաւատարիմ վաճառականաց հասուսցես առ մեզ» [60] ։ Գէորգ անձամբ Մխիթարի հասցուցած չէ գիրքերու գինը, այլ փոխարժէքը անցուցած է Տէր Մարգարի, եւ սա իր կարգին՝ 1733ին փոխանցած է Խաչիկ Յակոբեանի, որ իբր շրջուն վաճառական՝ Վենետիկէն ուղղուած էր Պասրա։ Այս մանրամասնութիւնը քաղած ենք Տէր Մարգարի 24 փետր. 1733 թուակիր նամակէն, գրուած Մխիթարի, ուր կ՚ըսէ . «… եհաս առ մեզ ձե/301/ռամբ Պարոն Խաչիկին. եւ մեք անդանդաղ՝ ելեալ ի Մերտինոյ գնաց(աք) ի Տեառպաքիր եւ հատուցաք նմա ի գնոց գրեանցն 162 Ղռշ., որպէս որ Պր. Գէորգն ի Բերիայ ծախեալ էր զամենեսինն»։ Տէր Մարգար կը ստանայ Խաչիկի ստացագիրը ու կը ղրկէ Ս. Ղազար. ահա պատճէնը. «Թիւն 1733, Ֆէպրարն ա. յԱմիթ: Գերյարգելի Մխիթար Աբբահօր կոնթէ, առայ վերապատուեցելոյ Տէր Մարգարէն հասաւ ինձ ներքոյ գրեցելոյս ընծ (250) մռչիլ, որ է այսպէս.

Խաչիկ Յակոբեան»

Յաջորդաբար, Մխիթար պէտք է յարաբերութիւն պահած ըլլայ Տիրացու Գէորգին հետ, որուն ծանօթ էր նախապէս։ Ունինք Մխիթարի անթուական նամակներէն մէկը, (հաւանաբար գրուած 1740ական թուականներուն), ուղղուած Գէորգին, սա պարունակութեամբ. «դարձեալ խնդրեմք զի ի թղթի քում ծանուսցես, թէ իցէ կարելի եւ պատշաճ, թէ ո՛րք տեսակք գրեանց պիտոյ են եւ կարեն վաճառիլ այդր, որպէսզի եթէ կամիցիս առ քեզ յղեսցուք զսնտուկ մի գիրք եւ վաճառեսցես, զի մեք զհաւատարմութիւն քո եւ զբարեպաշտութիւնը ճանաչելով՝ ի վաղուց հետէ կամիմք յղել զգիրք զի վաճառիցես» [61] ։ Դժբախտաբար չունինք յաջորդական նամակներ՝ հաստատելու համար թէ շարունակուա՞ծ է արդեօք դէպի Հալէպ դիրքերու առաքումը, թէ՝ ոչ։

Տիրացու Գէորգին հետ, կամ գուցէ անկէ ալ առաջ՝ կը գտնենք Թերզի Պօղոս մը, որ 1730ական թուականներուն Հալէպի մէջ ծախած է գիրքեր՝ ի հաշիւ Մխիթարի, ընդ ամէնը 35 տուգաթի։ Պր. Խաչիկ Յակոբեան, Վենետիկ - Պասրա - Վենետիկ ճանապարհորդութեան ընթացքին, 1737-1738 տարիներուն մէջ, հանդիպելով Հալէպ՝ կը գանձէ այդ գումարը, եւ Իզմիրէն կը գրէ Մխիթարի՝ թէ «գրեանքն որ աղարկած էիք Յալապ, Պողոսին, բնաւն ծախել այ… ես /302/ առայ 14 (36) ղռշ., հետ ինձ կը բերեմ» [62] ։ Եւ իրապէս, երբ Խաչիկ Արեւելք տարած գիրքերուն գինը կը հատուցանէ Մխիթարի, կը յանձնէ նաեւ յիշեալ գումարը, ինչ որ Մխիթարի կողմ է տրուած ստացագիրին մէջ ալ յատուկէն շեշտուած է։ «Պր. Խաչիկն … վճարեաց մեզ 1031 կօրէնթ տօգաթ… 35 տօգաթն առեալ էր ի Հալէպ՝ ի Թերզի Պօղոսէն, որ ունէր մեզ զպարտս վասն գրեանց»։

Մերտին

Նախայիշատակեալ Տէր Մարգարի հետ ճամբայ ելած գիրքերը չհասան Մերտին, սակայն Մերտին անծանօթ չէ Մխիթարի հրատարակութիւններուն։ Քաղաքին Առաջնորդը՝ Տէր Մարտիրոս Եպս. Թուխմանեան հիացող մը եղած է Մխիթարի, եւ միաժամանակ քաջալերող անոր գործին

Մխիթարի աշակերտներէն Հ. Թոմաս Վրդ. 1723ին կ՚անցնի Մերտինէն, ուր կը մնայ շուրջ երեք ամիս. այդ առիթով է որ Մարտիրոս Եպս. անոր ձեռքը կը տեսնէ «զնորատիպ գրեանս, զԱռաքինութեանց եւ զՄոլութեանց, զորոց տեսութեամբն զուարճացեալ եմ եւ սպասեմ խոստացելոցդ զի ստանայցեմ. եւ աղաչեմ եթէ զայլս գրեանս նորս եւ հինս եթէ ի քէն թարքմանեցեալս եւ կամ շարագրեցեալս, զորս քոյին աշխատութեամբն ի լոյս ածեալ է, զմի մի յիւրաքանչիւրոցն շնորհեսցես մեզ, զի նոքօք մեք եւ մերայինք շահիցեմք։ Եւ դարձեալ զայլ մեծագունեղ աւետիս ընկալայ ի նմանէ, եւ յաղագս սրբոյն Թօմայի աստուածաբանութեան գրոյն, եթէ լինի թէ այժմ մի հատորն տպագրեցեալ է։ Եւ այսոսիկ ամէնէցուն վասն շնորհակալ եմ ի գորովագութ Հայրութենէդ» [63] ։

1724ին, երբ Վենետիկէն Տէր Մարգար կը մեկնի Մերտին, Մխիթար անոր ձեռքով Տէր Մարտիրոս Եպս. ին կը ղրկէ հաճելի ընծայ մը, Գիրք առաքինութեան, Գիրք մոլութեանց եւ այլ մանր տպագրութիւններ, որոնց համար Տէր Մարտիրոս շնորհակալ ըլլալէ ետք, դարձեալ կը յիշեցնէ «որչափ նոր ստամ հայ գրեանք որ հանեալ է տէրութիւնդ, մեզ համար մէկ մէկ պ(ահ)եսցես» [64] ։

/303/ 1733ին, Խաչիկ Յակոբեան Վենետիկէն Պասրա ուղեւորութեան ընթացքին՝ կը տանի կարգ մը գիրքեր, Մարտիրոս Եպս. ին նուիրելու՝ Մխիթարի կողմէ։ Մէրտինի ժողովուրդը իր առաջնորդով միասին կարելի է նմանցնել անապատի ծաղիկի մը, կարօտ անձրեւի։ Մարտիրոս Եպս. գիրքերը ստանալով՝ գրեթէ ինք իրմէ դուրս կ՚ելլէ ու կը գրէ . «… նոր ստամբայ լեալ՝ որ ընդ Պարոն Խաչիկան, եօթն փերթ գիրք առաք ի նմանէ, երեք երեք եւ այլոց գրեանցն եւս, ընդ որոց երեսուն եւ այլ աւելի…, վասն որոյ շնորհակալ եմք զքէն ո՛չ միայն բերանով այլ յօժար սրտիւ, եւ հայցեմք ի կենսատուէն զի տացէ քեզ կեանս երկարս, անդորրս, աջողմամբ հանդերձ» [65]. ապա նոյն նամակին մէջ կը յայտնէ թէ իմացած է Մատթէի մեկնութեան, Աստուածաշունչի եւ Բառարանի մը տպագրութեան մասին «եւ յոյժ ուրախացաք, եւ ակնադէտ սպասմամբ հայիմ ժամանել ի ձեռս մեր»։

Տարիներ ետք, երբ կը վախճանի Տէր Մարտիրոս, եւ անոր կը յաջորդէ Տէր Մարգար՝ իբր Արքեպիսկոպոս Տիարպէքիրի, կը գրէ Վենետիկ, 2 Ապրիլ 1742ին, խնդրելով Մխիթարէն որ գոնէ մինչեւ Թoքաթ ղրկուի սնտուկ մը գիրք, որու գինը կ՚ուզէ կանխիկ վճարել՝ մինչեւ 200 ղուռուշ [66] ։ Սակայն անկարելի էր գոհացնել խնդիրքը. «գրեալ է իր առ մեզ զգրեանս ոմանս առաքել, բայց ցաւիմ ք զի ոչ կարեմք յղել, զի ոչ ունիմք զմիջոց՝ որով առաքիցեմք, քանզի եւ ի Թօքատ առաքելն դժուարին է մեզ, զի ոչ ունիմք անդ զոք» [67] ։

Եգիպտոս

/304/ Եգիպտոսէն ալ կատարուած է գիրքերու ապսպրանք, սակայն Մխիթար հնարաւորութիւն չի ունեցած գոհացնել զանոնք։

1739ի ընթացքին, Մխիթար երեք հատորներ իբր ընծայ կը ղրկէ Լիբանանի Անտոնեան Միաբանութեան անդամ՝ եգիպտաբնակ Հ. Նիկողայոս Վրդ. Գրիգորեանի, որ յետ իր շնորհակալութիւնը յայտնելու՝ կը յաւելու «թէ գոն աստ ոմանք յեղբարց հայոց բնակեալք, որք խնդրեն ի մէնջ զգրեանս, որք ի ձէնջ առաջին ի վաճառիլ. եւ մեք խոստացաք նոցա զեկուցանել զայս ձեզ, զի առնիցէք հասանիլ առ նոսա ձեռամբ մերով զգրեանս զայնոսիկ, եւ ծանուցանիցէք մեզ զգինսն իւրաքանչիւրոցն» [68] ։ Մխիթարի սրտին ալ շատ մօտիկ էր կատարել նման փափաք մը. «յոյժ կամ էաք խնդիրն եղբարցդ կատարել» [69] կը գրէ Աբբահայրը նոյն վարդապետին, սակային երթեւեկութեան դժուարութիւնը եւ չկարենալ նախընթաց մը ստեղծելը՝ անկարելի կը դարձնեն գիրքով օգնութեան հասնելու եգիպտահայերուն։