Գիրք պատմութեանց

ՎԱՍՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՓԻԼԻՊՊՈՍԻ։ ՅՈՐՈՒՄ ԵՒ ՎԱՍՆ ՆՈՐՈԳՈՒԹԵԱՆ ԵԿԵՂԵՑԵԱՑ ՍՐԲՈՒՀԻ ԿՈՒՍԱՆԱՑՆ ԳԱՅԻԱՆԵԱՅ ԵՒ ՀՌԻՓՍԻՄԵԱՅ ԵՒ ՅԱՅՏՆԵԼՈՅ ՆՇԽԱՐԱՑ ՆՈՑԻՆ

Տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն էր յերկրէն Բարմայ, որ այժմ ասի Աղբակ, ի գեղջէն՝ որոյ զանունն կոչեն Էրնկան։ Գոլով սորա ի տիս տղայութեան չորեքտասան ամաց աւելի կամ պակաս, լուաւ զճգնողական վարս միայնակեաց Մեծի անապատին. մեծատենչ փափագմամբ ելեալ գնաց ի Մեծ անապատն՝ լինիլ կրօնաւոր, եւ հետեւիլ առաքինական վարուց մաքրակենցաղ սրբութեամբ, որում կարի փափագէր։ Իսկ կրօնաւորք անապատին ո՛չ թողին զնա յանապատն, վասն տղայական հասակին եւ անմօրուք գոլոյն. սակայն նա ոչ դարձաւ յաշխարհ՝ այլ անդէն եկաց արտաքոյ անապատին ի մէջ մայրեացն, որ շուրջ էր զանապատիւն, եւ համբեր այնպէս զամիսս ութն։

Ընդ այն ժամանակս Մովսէս կաթուղիկոսն տակաւին վարդապետ գոլով՝ քարոզութեամբ շրջէր յաշխարհի, եւ լուսաւորէր զամենայն մարդիկ իբրեւ զարեգակն. իսկ հայրն Մեծի անապատին Սարգիս պարոնտէրն ետ զՓիլիպպոսն յաշակերտութիւն Մովսէս վարդապետին։ Առ որ կացեալ Փիլիպպոս եհաս յարբունս հասակի ի տիս երիտասարդութեան, օրհնեցին զնա աբեղայ կուսակրօն քահանայ. եւ նա ի տուէ եւ ի գիշերի հետեւէր ճգնողական վարուց եւ գործոց առաքինութեան, եւ յընթերցումն եւ յուսումն աստուածային գրոց։ Զորոյ յառաջադիմութիւնն տեսանելով վարդապետին Մովսիսի՝ իւրոյ հաւանութեամբն եւ վկայութեամբ ամենայն եղբարց, ետ նմա զիշխանութիւն վարդապետական, եւ յետ ամաց ինչ զգաւազան վարդապետական. եւ ի ՌՀԹ թուին օրհնեաց զնա եպիսկոպոս։

Եւ ի ՌՁԱ թուին՝ յորժամ եհաս վախճան Մովսէս կաթուղիկոսի, ժողովեցան առ նա եպիսկոպոսք եւ վարդապետք՝ եւ երեւելի արք, նա եւ Թահմազղուլի խանն՝ իշխան քաղքին եւ ողբալով ասացին. «Որովհետեւ այդպէս հաճեցաւ վասն քո Տէրն եւ տուողն կենաց, զի մեկնիս եւ գնաս ի մէնջ. այլ արդ՝ խնդրեմք ի հայրախնամ գթոյ քո, զի մի կարի թողուցուս զմեզ որբ՝ այլ յայտնեա մեզ թէ զո՛վ ոք տաս մեզ լինել հայր եւ հովիւ զկնի քոե. եւ նա ասաց՝ «Դուք գիտէք, զո՛ր ոք եւ կամիք ընտրեցէքե։ Իսկ րամք ժողովոյն ասացին. «Մեք, բոլոր աշխարհ զքեզ ընտրեցաք, եւ այժմ դու զով ոք եւ ընտրես՝ ընդունելի է մեզե։ Եւ նա ասաց. «Ես զՓիլիպպոս վարդապետն կամիմ լինել փոխանորդ իմ, եւ յաջորդ սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնիե. եւ նոքա ամենեքեան իբրեւ զայն լուան՝ յօժար կամօք հաճեցան, եւ ընկալան զՓիլիպպոսն լինել կաթուղիկոս։ Իբրեւ ծաւալեցաւ համբաւ մահուանն Մովսիսի յամենայն աշխարհ յարեւելս եւ յարեւմուտս, նա եւ բանն այն թէ՝ վասն Փիլիպպոսի պատուիրեալ է առնել կաթուղիկոս, ամենեքեան կամօք եւ յօժարութեամբ հաճեալ հաւանեցան. վասն որոյ յիւրաքանչիւր տեղեաց առաքեցին զթուղթս վկայականս, զի Փիլիպպոս վարդապետն լիցի կաթուղիկոս. եւ մինչ ի գալ թղթոցն էանց այն ամն, եւ եհաս ի վերայ թուականն ՌՁԲ. յորում ամի օրհնեցին զնա կաթուղիկոս օծմամբ Հոգւոյն Սրբոյ, յամսեանն Յունվարի ԺԳ. ի տօնի տնօրէնութեան Տեառն։ Եւ ազգս Հայկազեան՝ թէպէտ ի վերայ մահուան Մովսիսի վշտալիցք լեալ տրտմեցան, այլ ի յաջորդելն Փիլիպպոսի բերկրեալ զուարճացան, զի փոխանակ հօր եկաց որդի իշխան հանուր ազգի. ըստ վկայելոյ մարգարէին Դաւթի. եւ թէպէտ վախճանեցաւ Մովսէս, յաջորդեաց ընդ նմա Յեսու. եւ թէպէտ վերացաւ Եղիա, եկաց փոխանակ նորա Եղիսէոս նովին հոգւով [Դ Թագ. Բ 4-15]։

Իսկ յորժամ ժամանեալ թուականն մեր եհաս ՌՁԴ. ամն՝ թագաւորն Ստամբօլայ սուլթան Մուրատ կոչեցեալ՝ այր կարի խրոխտ, հզօր, յաղթող եւ իմաստուն, ելեալ ի Ստամբօլայ եօթն հարիւր հազար հեծելազօրօք, եւ եկն յաշխարհս Արարատու. եւ շուրջ նստեալ զբերդիւն Երեւանու՝ պատեալ պաշարեաց զնա. եւ յաւուրս ինն էառ զբերդն, եւ զիշխան բերդին զԹահմազղուլի խանն՝ զորդին Ամիրգունայ խանին, կալեալ առաքեաց ի Կոստանդնուպօլիս, եւ ի նախարարաց իւրոց զոմն բարեբարոյ եւ խելացի իշխան՝ որում անունն էր Մուրթուզայ փաշայ, հաստատեաց իշխան ի մէջ բերդին տասն եւ հինգ հազար սպառազէն եւ ընտրեալ հեծելօք. եւ ինքն անցեալ գնաց ի Թարվէզ քաղաք, եւ անտի դարձաւ ի վերայ Վանայ եւ գնաց ի տեղի իւր։

Իբրեւ էանց այն ամառն, եւ ի գալ ձմրանն՝ յորում էր թուականն մեր ՌՁԵ, ելեալ թագաւորն Պարսից Շահսէֆի հարիւր հազար հեծելօք եկեալ եմուտ յաշխարհս Արարատու, եւ նստաւ ի վերայ բերդին Երեւանայ յաւուրս իննսուն եւ երեք. մեծաւ տաժանմամբ եւ բազում չարչարանօք, եւ բազում արեանց հեղմամբ հազիւ թէ կարաց յետ առնուլ զբերդն ի ձեռաց Օսմանցւոց։ Եւ ի շարժմանէ այս երկուց ինքնակալ թագաւորաց, աւերեալ ապականեցան աշխարհք՝ արեւելք եւ արեւմուտք եւ մանաւանդ աշխարհն Արարատու իւր շրջակայ գաւառօքն. վասն զի երկոքին թագաւորքն իւրեանց հեծելօքն եւ հետեւելովքն անդր գումարեալ կատարեցին զգործս իւրեանց, եւ դարձան։

Իսկ Սուրբ Աթոռն Էջմիածին բաց յեկեղեցւոյն եւ գմբէթաշէն տանցն, ամենեքեան բնաւին աւերեցան, զի որ ինչ եւ փայտակերտ տունք եւ շէնք կային քանդեցան. վասն որոյ տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն բազմաերկ վաստակօք զամենայն շինուածսն վերստին շինեաց բովանդակ. քանզի վասն միայն փայտեղէն շինուածոց Ռ ղուռուշ նաղտ դրամ նորին արհեստաւորացն ետ։ Եւ ի մէջ սեղանատանն հացկերութի սեղանն՝ եւ որ ի նմա այլ կահք էին, յառաջն՝ որ շինեցաւ ի ժամանակս Մովսիսի՝ փայտակերտ շինեցաւ. վասն որոյ դիւրաւ աւերեցաւ, այլ այժմ Փիլիպպոս կաթուղիկոսն քարիւ շինեաց զսեղան հացկերութին. եւ զտեղի նստելոյն եւ զսալարկ յատակս նորին, զի մի¯ դիւրաւ աւերեսցի ի ժամանակս հեծելաշարժութեան։ Եւ արեւելեայ կողման խցերն բովանդակ նոր շինեցաւ, վասն որոյ ոչ ըստ առաջին ձեւոյն է, այլ որիշ ձեւով շինեալ է։ Նա եւ զեկեղեցւոյ տանիքն, զատ ի գմբէթի գդակէն, զբովանդակն նորոգեաց։ Եւ քարակապ ֆարշն, որ շուրջ զեկեղեցաւն է, եւ միւս ֆարշն, որ առաջի խցերոյն եւ այլ տանցն է։ Եւ արտաքոյ պարսպին մերձ առ հարաւային դրանն երկու դեռաշէն, ձիթահանք նոր շինեցան, զի ոչ գոյր բնաւ։ Զատ յայսցանէ եւ զայլ եւս մասնաւոր շինուածս բազումս շինեաց աստ եւ անդ՝ զորս յանուանէ ոչ յիշեմք։

Իսկ Երեւանայ անապատն՝ զորմէ ասացաք դամբարան գոլ Անանիայի առաքելոյ, որ ինչ եւ շինուածք գոյր անդ բովանդակն փայտակերտ էր, զատ ի մատուռէն. եւ սոքա ամենեքեան քանդեալ աւերեցան ի գալ վերոյասացեալ երկուց թագաւորացն. որ եւ զայնս եւս զբովանդակն ամենայն վերստին շինեաց, ոչ թէ փայտիւ, այլ քարիւ եւ բռով գմբէթեայ՝ զժամատունն, զսեղանատունն, զտնտեստունն, զխցերն, եւ զայլ եւս շինուածսն ամենայն։

Յետ կատարման ամենայն շինուածոց՝ որ յԷջմիածին եւ որ յանապատն, ի թուին ՌՁԶ գնաց սուրբ հայրն մեր տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոս ի Սպահան քաղաք՝ ի մէջ քրիստոնէիցն, որ անդ՝ եկաց յամս եւ ի կէս՝ քարոզելով նոցա զօրէնս Աստուծոյ՝ եւ հաստատելով ի հաւատս քրիստոսական, այլ եւ ժողովէր ի նոցունց զնուիրակն սուրբ Էջմիածնի. եւ Ջուղայեցիք եւ ամենայն քրիստոնեայքն ընդունէին զնա մեծաւ եւ բազմազան փառօք իբրեւ զհրեշտակ Աստուծոյ՝ վասն ճգնազգեաց եւ առաքինական վարուց նորա։

Եւ վասն սրբոյ Լուսաւորչի Աջին՝ որ տակաւին ի Սպահան էր, որպէս յառաջագոյն պատմեցաք վասն նորա, թէ հրամանաւ առաջին Շահաբասին տարան զԱջն ի քաղաքն Սպահան։ Այս Փիլիպպոս կաթուղիկոս հանապազ ըղձատոչոր եւ խանդակաթ տենչմամբ փափագէր, թէ որո՞վ արդեօք իցէ հնար զի առեալ զսուրբ Աջն բերցէ ի սուրբ Էջմիածին, որոյ վասն ի բազում աւուրս խնդրանօք խօսեցաւ ընդ քահանայս եւ ընդ ժողովուրդս Ջուղայեցւոց, եւ մանաւանդ ընդ մեծահաւատ եւ քրիստոսասէր իշխանին խօջայ Սարֆրազին՝ որդւոյ խօջայ Նազարին, որ յարդեանս ժամանակի սա էր աւագ Ջուղայեցւոց. խօսէր եւ աղաչէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսս, զի տացեն զԼուսաւորչի Աջն ի նա, որ տարցէ ի սուրբ Էջմիածինն, ի տեղի իւր։

Իսկ Ջուղայեցիք ոչ կամէին տալ զսուրբ Աջն եւ կամ հեռանալ նմին յիւրեանց միջէն, վասն զի ասէին. «Յօտարոտի աշխարհի եւ յայլասեռ ազգաց միջի բնակեալ եմք. եւ մանաւանդ ի մէջ նենգժոտ եւ օձաբարոյ ազգին Պարսից, եւ ոչ ունիմք զնշան ինչ եւ առիթ հաստատութեան հաւատոյս քրիստոնէական, ոչ վանօրայք եւ տեղիք ուխտից, եւ ոչ քրիստոսական սրբոց նշանաց կառուցմունք, ոչ գերեզմանք եւ դամբարանք սրբոց Աստուծոյ, եւ կամ մերոց հարց եւ հաւուց նախնեաց, այլ միայն այս սուրբ Աջս է՝ զորոյ զհրաշագործութիւնս տեսանելով նորաժաման զաւակաց մերոց՝ մնան ի հաւատս քրիստոսական. եւ թէ զայս եւս առեալ տարան, որո՞վ եւս մխիթարիցուք յերկրիս պանդխտութեան, յոր կամքսե։ Արդ՝ այսու պատճառաւ ոչ կամեցան Ջուղայեցիք տալ զԱջն. վասն որոյ պատճառս յօդեալ ասացին առ Փիլիպպոս կաթուղիկոս՝ թէ զԱջս սրբոյ Լուսաւորչիս՝ զոր դու խնդրես ի մէնջ, արքային Պարսից բերեալ եւ յանձնեալ է ի մեզ. եւ մեք զիա՞րդ կարեմք տալ զսա քեզ առանց թագաւորական հրամանի. վասն զի երկնչիմք ի թագաւորական պատժոց, եւ ի նենգութենէ մատնողաց։

Իսկ Տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն, այնուհետեւ երեւելի արամբքն Հայոց՝ որք էին յԵրեւանցւոց ժողովրդենէն, զի սոքա կամէին զգնալն Աջոյն յԷջմիածին, սկսաւ շրջել ի դրունս իշխանաց թագաւորին, եւ առատաձեռն տրօք զսիրտս ամենեցուն հաճեցոյց։ Եւ ապա յետ ամենեցուն լցեալ զուտ ոսկի դահեկան յսկուտեղ՝ եւ ընդ նմին գրեալ թուղթ արզայի՝ մատոյց առաջի Շահսէֆի արքայի, խնդրելով ի նմանէ հրաման տալոյ զԱջն սրբոյ Լուսաւորչին։ Իսկ Տէրն եւ Աստուածն ամենայն յաւիտենից եւ ազգաց՝ որ ի ձեռին ունի զսիրտս ամենայն թագաւորաց՝ եւ յոր կողմն կամի շրջէ զնա [հմմտ. Առակ. ԻԱ 1], ի ժամուս յայսմիկ քաղցրացոյց զսիրտ թագաւորին, որ արար զշնորհս հայրապետին. եւ կատարեաց զխնդրուածս նորին, եւ ետ հրաման գրով եւ թագաւորական կնքով. զի տացեն Ջուղայեցիք զԱջն սրբոյ Լուսաւորչին ի տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն։ Իբրեւ էառ Փիլիպպոս կաթուղիկոսն զնոմոս հրամանաց թագաւորին՝ եբեր առ թոռունսն խօջայ Սաֆարին, զի որդիքն վախճանեալք էին, եւ անուանք թոռանց էր Ջալալ, եւ Միքայէլ, եւ Սինան, եւ Պստիկ աղա եւ սոքա ոչ կամեցան տալ զԱջն, որոց սաստեաց կաթուղիկոսն բարկութեամբ մեծաւ. եւ նոքա երկուցեալք ի սրբութենէ նորա եւ ի հայրապետական անիծիցն՝ թուլացան ի պնդութենէ։ Եւ հայրապետն տէր Փիլիպպոս բազում քահանայիւք ինքնին գնաց ի տուն խօջայ Սաֆարին, էառ անտի զԱջն եւ եբեր ի Խօջենց եկեղեցին, եւ յաւուր կիրակէի, մատոյց պատարագ եւ եբաց զԱջն, յորոյ համբաւ ժողովեցան ամենայն Ջուղայեցիք եւ արարին զուխտ, եւ տակաւին ընդդիմանային Ջուղայեցիք, եւ ոչ թողուին տանել զԱջն, վասն որոյ գաղտաբար հանեալ անտի զԱջն բերին ի վանքն Ջուղայու, եւ անտի եւս թաքուն տարան ի քաղաքն ի մէջ Երեւանցւոց, եւ անտի եւս թաքնաբար հանեալ տարան ի Բրինջլուի քարվանսարէն, եւ եդին ի մէջ բեռանց առն ումեմն քրիստոնեայ վաճառականի, որում անունն էր Մարգարայ, որ էր ի գաւառէն Գողթան, ի գեղջէն Ցղնոյ, որ վասն վաճառականութեան եկեալ էր ի Սպահան. եւ նա առեալ զԱջն բեռամբն հանդերձ՝ ըստ կարգի վաճառականաց յառաջագոյն գնացեալ եհաս ի Թարվէզ. եւ յայսցանէ ոչինչ բնաւ գիտէին Ջուղայեցիք։ Եւ ապա Փիլիպպոս կաթուղիկոսն ելեալ եւ Սպահանայ գնաց ի Թարվէզ՝ էառ զԱջն ի Մարգարէէն եւ բերեալ հասոյց ի սուրբ Էջմիածինն ի նորին սեպհական Աթոռն։ Եւ եղեւ այս անպատում ուրախութիւն ամենայն Հայոց, զի ամենեքեան ի լսելն ի ձայն ցնծութեան մեծաւ գոհութեամբ օրհնէին զԱստուած զայցելուն քրիստոնէից։ Եւ եղեւ գալն սուրբ Լուսաւորչի Աջոյն ի Սպահանայ ի սուրբ Էջմիածինն յաթոռ իւր ՌՁԷ թուականիս մերում, ի սեպտեմբերի ամսոյ քսան։

Եւ եղեւ սրբոյ հայրապետիս Փիլիպպոսի կաթուղիկոսութեանն՝ օր յաւուր զօրանալ հաստատիլ, զի Տէր էր ընդ նմա. քանզի էր վարուք յոյժ ճգնող եւ պահող, եւ մտօքն սրբախորհուրդ, եւ անձանձիր յաղօթս եւ ի խօսակցութիւնս Աստուծոյ, որ զինչ եւ խնդրէր յԱստուծոյ՝ զամենայն անթերի պարգեւէր Աստուած։ Վասն զի մերով աչօք իսկ տեսաք, զի բազում դիւահարք նորին աղօթիւք ազատեցան, եւ հիւանդք. եւ պէս պէս ցաւագարք, եւ անդամալոյծք առողջացան, եւ ամուլ կանայք աղօթիւք նորա ծնան զաւակս։ Յորոյ արարեալ բժշկութեանցն զերկուսն միայն աստանօր յիշեմ. մինչ էաք եղբարք յոլովք միաբանութեամբ բնակեալ ի սուրբ Էջմիածին առ Փիլիպպոս կաթուղիկոսիւս, պատահեցաւ ումեմն եղբօր այսահարիլ. եւ այնքան յաճախեաց չարն, մինչ զի առեալ վարէր զնա արտաքոյ շինութեան ի դաշտավայր եւ յանդսն եւ այսր եւ անդր յածեցուցանէր բացեայ ի մարդկանէ, զոր կալեալ ածէին միշտ ի վանքն, եւ ապա յետոյ եդին երկաթեայ ոտնակապ յոտս նորա, եւ այնպէս պահելով՝ յամենայն աւուր կարդային Աւետարան քահանայքն. եւ երկարեցաւ այսպէս յաւուրս յիսուն։ Ապա յաւուր միում, որ էր կիրակի, յետ մատուցանելոյ փրկական խորհրդոյ սուրբ պատարագին, յորժամ ժողովուրդքն ամենեքեան ելեալք յեկեղեցւոյն գնացին, տէր Փիլիպպոս սուրբ հայրապետն հրամայեաց ածել զայսակիր եղբայրն յեկեղեցին՝ ի մէջ ատենին՝ զի պատարագող քահանայն սրբութեան զգեստիւն աւետարան կարդասցէ ի վերայ նորա, զայս ասաց տէր Փիլիպպոս, եւ ինքն ելեալ գնաց ի տուն. զի ունէր գործ հարկաւոր, քանզի արք ոմանք պատուաւորք եկեալ էին հիւր նմա, գնացեալ առ նոսա էած առաջի նոցա զսեղան, եւ սուղ ինչ յամեալ առ նոսա յաղագս շահելոյ զնոսա, ապա եթող զնոսա ի սեղան հացկերութիւն, եւ ինքն եկն յեկեղեցին, եւ յարեւմտեայ դրանէ եկեղեցւոյն մտեալ հանդարտութեամբ եւ խաղաղիկ եկն մինչեւ մերձ ատենին, եւ անդ անկեալ ի վերայ ծնկացն իւրոց՝ ունելով զդէմս իւր հանդէպ սեղանոյն սրբոյ. եւ ի չափ միոյ Գոբղայի սաղմոսի սրտառուչ պաղատանօք եւ յորդ արտասուօք աղօթեաց. յայնժամ այսակիր այրն կամէր զերծանել եւ փախչել ի ձեռաց ունողացն, եւ իբրեւ ոչ կարաց զերծանել՝ յայնժամ ուժգին եւ բարձրաձայն գոչմամբ աղաղակեաց եւ անկաւ ի գետին, եւ ժայթքեաց եւ եղեւ իբրեւ զմեռեալ. ապա այնուհետեւ դադարեաց տէր Փիլիպպոս յաղօթից, եւ մերձակայիցն հրամայեաց բառնալ զնա եւ տանել ի տուն, եւ մատուցեալ սպասաւորաց եկեղեցւոյն սրբեցին զտեղին ժայթքեալ, եւ յայնմ օրէ եւ առ յապայ շնորհօքն Քրիստոսի, եւ աղօթիւք առնն Աստուծոյ տեառն Փիլիպպոսի ազատեալ եղեւ այն եղբայրն յախտէն յայնմանէ. եւ ազատեալ եղբայրն ինքն պատմէր՝ թէ մինչ կալեալ ունէին զիս եղբարքն ի ներքոյ աւետարանին, զոր կարդայր ժամարարն, տեսանէի զի կայր պատեալ զանձամբ իմով մեծ եւ ահագին վիշապ օձ մի սեաւ ընդ մէջս, եւ ընդ պարանոցս, եւ ամենայն մարմնովս, այլ եւ տեսի զՓիլիպպոս հոգեւոր տէրն, զի ունէր ի ձեռին իւրում մերկ սուսեր յոյժ մեծ, եւ սրընթաց յարձակմամբ եմուտ ընդ դուռն եկեղեցւոյն, եւ եհաս մերձ առ իս, եւ այնու սրովն եհար զօձն, որ զինեւ պատեալ էր՝ եւ կտրատեալ ի վայր թափեաց յինէն, եւ գլուխ եւ կտորք օձին մեծաւ տագնապաւ փախուստ առեալ, ելին յեկեղեցւոյն, եւ կորեան։ Եւ ոչ միայն այս՝ այլ եւ զայսպիսի բազումս բժշկեաց, բայց զայս միայն գրեցի առ յօրինակ այլոցն եւս։

Պատմեցից միւս եւս զսքանչելիս. մինչ քարոզութեամբ շրջէր տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոս յաշխարհին Օսմանցւոց, այսպիսի գործ պատահեցաւ ի քաղաքին Անկիւրիա, յաւուր կիրակէի մեծի տօնի Զատկին, մինչ առանձնացեալ նստէր հայրապետն տէր Փիլիպպոս, եւ յաշակերտաց իւրոց ոմն Յովհաննէս անուամբ վարդապետ՝ այր երեւելի կայր առաջի նորա։ Տեսին զի եկն պատանի մի իբրեւ հնգետասանամեայ եւ բարձեալ ունէր յողն իւր մանուկ փոքրիկ իբրեւ եօթնամեայ, զոր բերեալ եդ առաջի հայրապետին, այլ եւ ունէր նոյն պատանին ի ձեռին իւրում փակեղամբ միով խնձոր եւ ներկեալ, եւ զայն եդ առաջի հայրապետին. եւ աղաչանօք եւ աղերսանօք խօսեցաւ առ նա, եւ ասաց. «Ծառայ քո եմ տէր հոգեւոր, այս փոքրիկ մանուկս զոր եդի առաջի սրբութեան քո՝ եղբայր իմ է, այսքան ամ է, որ ծնեալ է, ոչ կարէ խօսել, քանզի համր է, այլ եւ ոչ կարէ կանգնել քանզի ոտքն թոյլք են. վասն որոյ մեծաւ պաղատանօք խնդրեմք ի քումմէ սրբութենէ՝ զի արասցես զաղօթս ի վերայ սորա. եւ ես հաւատամ ի Տէր՝ զի աղօթիւք քո լիցի առողջութիւն եղբօրս իմոյե։ Իսկ հայրն մեր եւ հայրապետն սուրբ եկն ի վերայ ծնկաց իւրոց եւ համբարձեալ զձեռս ի վեր եւ յինքն ամփոփեալ զխորհուրդս, եւ զտեսութիւն մտաց իւրոց յառեաց առ տեսողն ամենայն սրտից յԱստուած, թորելով արտասուս յաչաց իւրոց արար աղօթս ի ժամս բաւականս. եւ յետ աղօթիցն իբրեւ կատարեաց զ«Հայր մեր յերկինսե էառ ի խնձորէն գլորեաց ի բացեայ, եւ խանդաղատական բանիւ ասաց փոքրիկ մանկանն. «Ել որդեակ, ել եւ գնա զայն խնձորն բերե. յայնժամ շնորհօք եւ ողորմութեամբ բարերարին Աստուծոյ ելեալ մանուկն ի վերայ ոտիցն, եւ գնացեալ ի վեր էառ զխնձորն եւ եբեր առ Հայրապետն։ Միւս անգամ ասաց հայրապետն ընդ մանկանն. «Առե՞ր զխնձորն, որդեակե. յայնժամ շնորհօքն Աստուծոյ ետ պատասխանի համր մանուկն. «Այո՛ առի, եւ ահաւասիկե. ասաց սուրբ հայրապետն. «Արդ՝ տո՛ւր փառս Աստուծոյ. որդեակ, եւ գնացեալ գոհացող լեր զնմանէե. ասաց մանուկն. «Փառք Աստուծոյե։ Եւ ապա ետ զմանուկն ցեղբայրն՝ որ առեալ գնաց փառաւորելով զսքանչելագործն Աստուած՝ որ տայ զշնորհս զօրութեան ծառայից իւրոց։ Կան եւ այլ գործք սքանչելեաց բազում, զոր արար սուրբ կաթուղիկոսն տէր Փիլիպպոս, զոր մերովք իսկ աչօք տեսաք, այլ այսքանս բաւականասցի։

Այլ եւ էր այր կարի խորհրդական եւ հանճարեղ՝ աշխարհաշէն եւ արդիւնարար. եւ ի գիրս աստուածային՝ սրամիտ եւ նրբաքննին, եւ ի խրատս եւ ի քարոզս համեղաբաւն եւ արդիւնաւոր. եւ զայսոսիկ ի շնորհաց աղօթից ստացաւ սակաւ սակաւ յապայն, վասն զի յամենայն տեղիս ուր եւ քարոզէր՝ եւ կանոնադրէր, պտղաբերեալ արդիւնանայր ամենայն։

Այլ եւ էր յոյժ տօնասէր պայծառացուցանող տօնից՝ զարդարող եկեղեցեաց՝ եւ պատուիչ տօնից տէրունականաց, եւ սրբոց Աստուծոյ, որպէս եւ գրեալ է վասն Յոհաննու Օձնեցւոյ։ Վասն որոյ յոյժ հռչակեալ համբաւեցաւ անուն նորա յամենայն աշխարհ, ոչ միայն ի մէջ Հայոց, այլ եւ մահմետականաց եւ Վրաց. եւ ամենեքեան սիրէին եւ պատուէին զնա։ Եւ վասն առաւել ճգնութեանն եւ սրբութեանն եւ հաճոյական ծառայ գոլոյն Աստուծոյ՝ յոյժ երկնչէին ի նմանէ ոչ թէ ռամիկք, այլ եւ աշխարհակալք՝ իշխանք եւ զօրագլուխք. քանզի զբազումս տեսին ի թշնամեաց նորա, որք կործանեալ բարձան ի միջոյ, եւ ի սիրելեաց նորա՝ որք զօրացեալ յառաջադէմ եղեն։

Եւ զդպրատունն զոր ի Յոհանավանք հաստատեցին, սա եւս կարի հաստատեաց, եւ ուսմամբ եւ առաքինութեամբ վարժեալ հասոյց ի կատարելութիւն. եւ յետ ամաց ինչ փոխեաց ի Յոհանավանից եւ եբեր ի սուրբ Էջմիածինն, եւ անդ կարգեաց զդպրոցն, որ եւ ամենեքեան ուսան եւ եղեն արք պիտանիք, վարդապետք, եւ եպիսկոպոսք, եւ քահանայք։ Եւ ի վաղնջուց խափանեալ վանօրայք լցան աբեղայիւք, եւ գիւղք, եւ քաղաքք երիցամբք, եւ դեռ եւս օր յաւուր աճէ նորին սահմանադրութեամբն։ Եւ սովաւ բազում կիսաւեր եւ խախտեալ եկեղեցիք նորոգեցան, եւ գիւղս եւ ի քաղաքս յոլով եկեղեցիք նոր շինեցան հրաշազան յօրինուածովք՝ պայծառ եւ փառաւոր ամենայն որպիսութեամբ։

Եւ յետ ամենայն շինուածոցն Էջմիածնի, զոր սուրբ Հայրապետն Փիլիպպոս արար, այնուհետեւ ձեռն ի գործ էարկ, զի եւ զտաճարս սրբուհի կուսանացն Գայիանեայ եւ Հռիփսիմեայ նորոգեսցէ։ Վասն զի որպէս սակաւ ինչ նշանակեցաք զաւերակս տաճարացն երկոցունց կուսանացն՝ ի ճառին Հռիփսիմէի, յորում վայրի պատմեցաք, թէ Ֆռանկ պատրիք եկին եւ զնորին նշխարն գտին։ Բայց սրբոյն Գայիանեայ կուսի տաճարն առաւել աւերեալ էր, զի տանիքն բովանդակ իջեալ էր, միայն շուրջանակի որմունքն եւ չորեքին սիւնքն կային կանգուն, գլուխն ի բաց, եւ յատակք որմոցն աստ եւ անդ ծակոտեալ եւ խրամատեալ, որոց արար նորոգման սկիզբն կաթուղիկոսն տէր Փիլիպպոս, մեծաիղձ կարօտիւ եւ ջանիւ, եւ բազում գանձս ծախելով նորոգեաց գեղեցկաշէն, ի հիմանց մինչեւ ցգագաթ գմբէթին. յորոյ վերայ կառուցին զնշան տէրունական խաչին։

Եւ ի նորոգել զեկեղեցին սրբուհւոյ կուսին Գայիանեայ՝ գտեալ եղեւ սուրբ նշխարք նորին՝ եւ նորին ընկերացն, եւ եղեւ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն անպատում ամենայն հայազուն տոհմի իբրեւ զկանգնումն կործանելոյ թագաւորութեան։ Վասն զի ամենեքեան խոկային եւ խորհէին վասն նշխարաց սրբոց կուսանացն՝ իցէ՞ արդեօք ի տեղին թէ ոչ. քանզի աւագ խորանի ներքոյ շինեալ մատուռն՝ որ է դիր հանգստեան նշխարաց սրբոցս, աւերեալ էր բնաւին, ոչ միայն մատուռն, այլ եւ ի վերայ նորին կառուցեալ աւագ բեմն աւերեալ եւ քանդեալ էր մինչեւ ցյատակն, եւ աղբիւսովք եւ գռեհօք լցեալ մինչեւ ի վեր։

Եւ յաւուրս նորոգմանս այս՝ էր աբեղայ ոմն տէր Յովհաննէս անուամբ, այր արդիւնաւոր եւ գործօնեայ եւ խորհրդական խորհրդով, զոր եւ տէր Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի կարգեալ էր զսա վերակացու եւ գործավար ի վերայ գործոյս այսորիկ։ Սա յաւուր միում պատճառանօք իմն յայլուր առաքեալ զամենեսեան գործողս՝ եւ առանձնացուցեալ զտեղին՝ գիշեր եւ ցերեկ մի, եւ ինքն իւրովի միայնակ պեղեաց զտեղին՝ ուր կարծիք մտաց ազդեալ նշանակէր, եւ այնքան պեղեաց զհողն մինչեւ եհաս ցանշարժ հողն, յորոյ վերայ կառուցեալ էր հիմն եկեղեցւոյն, եւ անդէն եգիտ երիս տապանս ի ներքոյ հիման եկեղեցւոյն, որոց մինն էր ի կողմն հարաւոյ, եւ մինն ի կողմն հիւսիսոյ, եւ մինն ի կողմն արեւելից. եւ ընդ բանալ կափարիչ վիմաց տապանացն, իսկոյն բուրեաց հօտ անուշութեան նորասքանչ եւ զարմանալի, զորոյ զանուշութեան որպիսութիւնն անկար է ումեք պատմել, որ եւ ծաւալեալ ելից զվայրն ամենայն. եւ տեսանէ զնշխարս իւրաքանչիւրոցն ի մէջ տապանացն՝ սպիտակ, փայլուն որպէս զձիւն ի բովանդակ նշխարն անպակաս ի մէջ տապանացն. առ որ բերկրական ուրախութեամբ լցեալ տէր Յովհաննէսն անկեալ ի վերայ երեսաց իւրոց երկիր պագանէր Աստուծոյ՝ եւ գոհանայր զնմանէ զի արժանի արար զինքն այնպիսւոյ շնորհաց. եւ ապա առեալ զնշխար մի յոսկերաց սրբոցն առ ի նշան հաւաստութեան, եւ ապա խփեալ զկափարիչ վէմսն ի վերայ տապանացն, եւ խճով եւ կրով ամրացուցեալ փակեաց շուրջանակի զտապանսն, եւ անհետ արարեալ կորոյս զնշանսն, եւ յարանց գործաւորաց ոչ ոք իմացաւ զայն. եւ յետ կատարմանս այս՝ զառեալ նշխարսն բերեալ եցոյց վարդապետաց եւ եղբարց ամենեցուն, եւ պատմեաց զամենայն որպիսութիւնն. որոյ վասն ամենեքեան ի ձայն ցնծութեան գոհանային զԱստուծոյ եւ ուրախանային անպատմելի զուարճութեամբ։ Եւ եղեւ գիւտ նշխարաց սրբուհւոյ կուսին Գայիանեայ եւ ընկերաց նորա, եւ նորոգումն նորին եկեղեցւոյն ՌՃԱ թուին, Հոկտեմբեր ամսոյ ԺԹ յաւուր երեքշաբթի։

Իբրեւ կատարեալ աւարտեցան ամենայն շինուածք տաճարին Գայիանեայ կուսին, ապա գնացին ի տաճար սրբուհի կուսին Հռիփսիմեայ, եւ ձեռն ի գործ արկեալ սկսան եւ զայն եւս նորոգել։ Վասն զի յարտաքուստ կուսէ եկեղեցւոյն գլուխ կաթուղիկէին, եւ տանիքն բովանդակ, եւ երեսք որմոցն եւ յատակք նորին. իսկ ի ներսի կողմանէ բեմն, եւ սալարկ յատակն, եւ չորից խորանաց մէջն, այս ամենայն զոր յիշեցի, աւերեալ եւ քայքայեալ էր. վասն որոյ բազում ջանիւ եւ յոքնակի աշխատութեամբ, գուն գործեալ մինչեւ զամենայն նորոգեալ կատարեցին, եւ ի վերայ գագաթան եկեղեցւոյն կառուցին զնշան տէրունական խաչին։ Եւ շնորհօք եւ ողորմութեամբ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի աստ եւս յայտ եկեալ գտաւ նշխարք սրբուհի կուսին Հռիփսիմեայ՝ ոչ միայն ի միում տեղւոջ, այլ յերիս տեղիս, զոր բաժին բաժին էին արարեալ եւ ամփոփեալ ի զգուշաւոր տեղիս. զերկու տեղաց նշխարքն ի մէջ վիմաց եդեալ էին, եւ զմինն որ եւ բազում էր նշխարքն եդեալ էին ի մէջ փայտեայ արկեղ, որ է սնդուկ, եւ տեղի փոքրիկ իբրեւ զմատուռն շինեալ վասն նշխարացն, եւ անդ եդեալ էին զսնդուկն լի նշխարօքն. եւ ի յորմն մատրանն գրեալ կայր գիր, զորոյ զօրինակն առեալ ահաւասիկ գրեցի աստ, որ է այս։

• Ո՛վ հրաշափառ եւ երջանիկ վկայ անբաժանելի ծոցածին Հօր՝ եւ համազոյգ Հոգւոյն կամողին ընդ ստորինս ասեմ, անոխակալ երկնաւոր փեսային հարսն, զբարեգործակ արքայն ունող, գոլով գլուխ, միշտ եւ անընդհատ յաղագս ծանօթ քեզ սպասաւոր սուրբ Հոգւոյն։
• Ո՛վ սրբուհի, աղաչեմ յիշատակողացս անուան քոյ բարեխօսութեամբ եւ աննուազ աղօթիւք լեր պահապան եւ անդ իս, որով հանդիսասցիս ստորնոցս լինիլ, սուրբ կոյս արագ օգնական, որ եւ պատսպարան եղիցիս յամենայնի յաղթող բարեբան։
• Յիշեա՛ եւ զիս՝ զոր նուիրեցայց իսկապէս ըստ անուանս վերստին աստուածագործողին կամահաճոյ յարկիս. զոհն մասնատիպս՝ որոյ շնորհօքն բաւականացայց, աղաչեմ յանձն եւ յարանուն քեզ Հռիփսիմէ։
• Յակովբ քահանայ սուրբ կաթուղիկէ արհի եպիսկոպոսարանին։
• Ես Խոսրովիկ ծառայ սուրբ Հռիփսիմէի։
• Սուրբ Ոլոգին։
• Ստեփաննոս։

Արդ՝ այսքան բանքս՝ յորոց սկիզբն նկարեալ եմ նշան խաչի, ուրոյն ուրոյն գրեալք էին յորմն մատրանն, յորում եդեալ էին զսնդուկն լի նշխարօքն, եւ մեր անտի առեալ զօրինակն գրեցաք աստ ի զուարճութիւն ձեր առ յապայն պատահեալ ընթերցողացդ, եւ յիշատակ եւ առիթ վարձուց բարեաց ի Քրիստոսէ մեզ աշխատողացս, աղօթիւք ձեր եւ բարեխօսութեամբ սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ։

Եւ սկիզբն եւ կատարումն երկուց վկայարանացս սրբուհւոյն Գայիանեայ, եւ սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ, եղեւ յամս երիս. զի ՌՃ. թուին սկիզբն արարին նորոգութեան, եւ ի ՌՃԲ. թուին զերծան ի գործելոյ. բազում ծախիւք եւ յոլով աշխատութեամբ շինեալ կատարեցին ի փառս Քրիստոսի եւ սրբոց վկայից նորա։

Սրբազան հօրս մերոյ տեառնս Փիլիպպոսի կամեցեալ գնալ յԵրուսաղէմ, որ եւ ելեալ գնաց բազում ամբոխիւ, վարդապետօք, եւ եպիսկոպոսօք, եւ քահանայիւք եւ սպասաւորօք, որք էին իւր միաբանք։ Իսկ ի քաղաքաց եւ ի գաւառաց արք նշանաւորք յոյժ, բազում վարդապետք, եւ եպիսկոպոսք, եւ իշխանք, որոց լուեալ զհամբաւ գնալոյ հայրապետին սրբոյ, փութացան եւ նոքա ի գնալ։ Եւ յորժամ եհաս Փիլիպպոս կաթուղիկոս ի քաղաքն Թէոդուպօլիս, որ է Արզրում, եւ համբաւն գնալոյ եհաս ի մեծ քաղաքն Կոստանդնուպօլիս, իսկ հայկական ժողովրդոցն՝ որք բնակեալ են ի Կոստանդնուպօլիս, յաղագս մեծաշուք փառաց հայրապետին իւրեանց, մատեան առ եպարքոս թագաւորին, որ է վէզիրն, եւ խնդրեցին ի նմանէ թագաւորական ծառայ ի դրանէ թագաւորին, ընդ նմին եւ նոմոս թագաւորական կնքով, որպէս զի ծառայ կոչեցեալ իշխանն եկեալ պաշտպանեալ սպասաւորեսցէ հայրապետին յամենայն շրջագայութիւնս աշխարհաց՝ որք ընդ իշխանութեամբն Օսմանցւոց, զի մի գուցէ ոք յիշխանաց՝ կամ յաշխարհակալաց, զրպարտեալ խուիցէ եւ բռնադատեալ վշտացուսցէ զհայրապետն։ Յորոց խնդիր հաճեալ եպարքոսին ետ նոցա նոմոս թագաւորական, եւ իշխան մի բարեպաշտօն, որ եւ եկեալ իշխանն առ հայրապետն, եւ կատարեաց զգործ իւրոյ պարտականութեան՝ սպասաւորելով հայրապետին յամենայն շրջագայութիւնս նորա։ Քանզի յամենայն քաղաքս՝ որք են ընդ իշխանութեամբն Օսմանցւոցն շրջեցաւ կաթուղիկոսն, եւ իշխանն ընդ նմին շրջագայեալ սպասաւորէր, մինչեւ բերեալ հասոյց զնա յաթոռն նորին ի սուրբ Էջմիածին, եւ յանձնեաց իշխանի աշխարհին, Մահմատղուլի խանին, եւ առեալ ի նմանէ թուղթ նշանի եւ ազատութեան՝ դարձաւ ի դուռն թագաւորին իւրոյ՝ ի Կոստանդնուպօլիս։

Եւ տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոս եկաց յԵրուսաղէմ ամիսս չորս, եւ փաշայն քաղաքին եւ պատրիարգն Հոռոմոց, եւ վանաց պետն Ֆռանկաց, բազում սիրով եւ մեծաշուք փառօք ընդունէին եւ պատուէին զնա՝ որքան եկաց նա անդէն։ Եւ զյատակս եկեղեցւոյ սրբոյն Յակովբայ՝ գեղեցիկ յօրինուածով եւ նկարակերտ յարմարութեամբ երանգ երանգ վիմօք սալարկ արար. զի թէպէտ յառաջն գոյր սալարկ՝ այլ ոչ էր հաւասար եւ դիւր, այլ բարձր եւ ցած, եւ անյարմար, եւ կոպիտ՝ եւ զաւագ խորանի բեմն բարձրացոյց, զի յառաջն կարի ցած էր։

Ի սմին ամի՝ յորում գնացեալ էր յԵրուսաղէմ՝ տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն, եկեալ էր անդ յԵրուսաղէմ եւ կաթուղիկոսն Սսայ տէր Ներսէս, յորում ժամանակի էր առաջնորդ Երուսաղէմի Աստուածատուր վարդապետն։ Իսկ հոգիընկալ հայրապետն տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն, որ նման առաքելոյն Պօղոսի հանապազ ցաւէր եւ հոգայր վասն հիւանդութեանց եւ անկարգութեանց եկեղեցւոյ։ Սա ամենայն ժառանգաւորօք իւրոյ վիճակին միակամ եղեալ կամեցաւ բառնալ ի միջոյ զանկարգութիւնս, վասն որոյ հանապազօր դասիւ եւ քարոզիւ, եւ առտնին խօսելով յորդորէր զամենեսեան գալ ի միաբանութիւն եւ ի սէր, եւ բառնալ զանկարգութիւն եւ զատելութիւն։ Յորոյ քրիստոսածաւալ քարոզութիւնն եւ հոգեբուխ վարդապետութիւնն քաղցրացեալ հանուր ժողովն գումարեալ, եկեղեցականք եւ աշխարհականք, յորս էին գլխաւորք՝ կաթուղիկոսն Սսայ տէր Ներսէս, եւ առաջնորդն Երուսաղէմի Աստուածատուր վարդապետն. միաբանութեամբ խոնարհեցան ի հրամանս հայրապետին Փիլիպպոսի, եւ հաստատեցին կանոնական բանս երեքտասան գլուխ, զորս համառօտիւ նշանակեցից աստէն. որոց Առաջինն է սէր եւ միաբանութիւն երկուց աթոռոց կաթուղիկոսացն Էջմիածնի եւ Սսայ, եւ իւրաքանչիւր կաթուղիկոս զիւրոյ վիճակի նուիրեալն ձեռնադրեսցէ եւ մի զայլոց. եւ թէ դէպ լինիցի զի ձեռնադրեսցէ յայլմէ վիճակէ զոք, յիւրում վիճակին տեղաւորեսցէ զնա. եւ ձեռնադրեալն՝ թէ յայնմ կաթուղիկոսի վիճակէ փոխեսցի յայլ կաթուղիկոսի վիճակ, անընդունելի լիցի։

Երկրորդ՝ զի ինքն նուիրեալն եւս մի համարձակեսցի առ այլ կաթուղիկոս գնալ՝ թողլով զիւրն, այլ առ իւր կաթուղիկոսն։

Երրորդ՝ զի թարց խնդրանաց ժողովրդեան եւ վկայական թղթոյ մի ձեռնադրեսցի ոք յեպիսկոպոսութիւն։

Չորրորդ՝ ամենեւին զինչ եւ իցէ պատճառաւ ոք եպիսկոպոս զայլոյ վիճակ մի յափշտակեսցէ։

Հինգերորդ՝ միոյ վիճակի մի լիցին երկու եպիսկոպոսք, եւ երկու առաջնորդք, բայց թէ կարի մեծ ինչ պատճառ ի մէջ գայցէ։

Վեցերորդ՝ մի համարձակեսցի եպիսկոպոս՝ յայլմէ վիճակէ զոք ձեռնադրել, ապա թէ համարձակեսցի լուծցի ինքն եւ իւր ձեռնադրեալն։

Եօթներորդ՝ զի եպիսկոպոս ոք թէ ոչ հրամանաւ կաթուղիկոսին իւրոյ՝ այլ կաշառօք եւ այլազգեաց բռնութեամբ համարձակեալ իշխեսցէ այլոյ վիճակի, լուծցի ի կարգէն։

Ութերորդ՝ մի համարձակեսցի ոք վարդապետ անխտրաբար տալ իշխանութիւն վարդապետութեան ամենայն ումեք. եթէ ոչ իցէ նուիրեալն կատարեալ ուսմամբ՝ եւ առաքինութեամբ, եւ հասակաւ, եւ աստուածային երկիւղիւ՝ եւ վկայեալ յամենեցունց, զի այսու պատճառաւ բազում անկարգութիւնք եւ գայթակղութիւնք մտին յեկեղեցի, եւ թէ ստունգանեալ քամահիցեն զայս հրաման, տուող իշխանութեանն անկցի ի պատուոյն. եւ առող իշխանութեանն անընդունակ լիցի։

Իններորդ՝ քահանայ եւ այլ ժառանգաւոր յիւրմէ եպիսկոպոսէ ընկալցի ձեռնադրութիւն հաւանութեամբ իւրոյ ժողովրդեանն, եւ թէ ոչ այսպէս, լուծցի ի կարգէն։

Տասներորդ՝ զիրաւունս եւ զհասոյթս՝ որ ի ժողովրդենէն կարգեալ է եպիսկոպոսաց եւ երիցանց, ըստ հրամանի հայրապետական կանոնաց, առցեն եպիսկոպոսք եւ երիցունք, եւ մի զմիմեանս զրկեսցեն, որոց վասն տրտունջ եւ դժգոհութիւնս յոլովս լսեմք հանապազ։

Մետասաներորդ՝ երիցունք մի զրկեսցեն զիրեարս՝ զմիմեանց ծուխն եւ զհասոյթն յափշտակելով. կամ կեղծաւոր բարեձեւութեամբ եւ կամ այլազգեաց բռնութեամբ, այլ իւրաքանչիւր ոք իւրով բաժնաւն բաւականասցի, եւ թէ ոչ այսպէս, վստահողն լուծցի ի կարգէն։

Երկոտասաներորդ՝ յորժամ հանդերձեալ իցեն դնել նշան ումեմն աղջկան յաղագս ումեմն երիտասարդի, մի իշխեսցեն առնել զայն կանայք, կամ ժողովրդականք, կամ երիցունք առանց բազում քննութեան. եւ կամ առանց գիտելոյ առաջնորդին. այլ քահանայքն քարոզեսցեն բազում աւուրս ի մէջ եկեղեցւոյն, եւ ծանուսցեն առհասարակ ամենեցուն, զի գուցէ ոք տեղեակ իցէ ազգացեղութեան նոցա, որոյ ի լսելն՝ եկեալ յառաջագոյն ծանուսցէ. եւ այսպէս յետ բազում քննութեանց՝ թէ ոչ գտցի ազգացեղութիւն ի մէջ նոցա, ապա յայտ յանդիման ամենայն քահանայից եւ ժողովրդոց՝ քահանայք օրհնեսցեն զնշանն զայն՝ եւ հաստատեսցի գործն։

Երեքտասաներորդ՝ այրի երիցունք, թէ իցեն պարկեշտք եւ ծերք, եւ կամ ունիցին մանկունս սնուցանելոյ՝ կացցեն յեկեղեցին, եւ թէ ոչ այսպէս, գնասցեն ի վնաս եւ յանապատս. եւ թէ ոչ գնասցեն, ի բաց կացցեն ի ժառանգութենէ եւ ի կարգէ։

Զայսքան գլուխ խրատական բանիս իբրեւ զկանոն կարգեալ սահմանեաց. եւ քարոզեաց յամենայն աւուր առաջի ամենեցուն. առ որ հաճեալ եւ հաւանեալ եւ յօժարութեամբ յանձին կալեալ տէր Ներսիսի կաթուղիկոսին Սսայ, եւ Աստուածատուր վարդապետին՝ եւ ամենայն վարդապետաց, եւ եպիսկոպոսաց, եւ իշխանաց. ձեռնագրեցին եւ կնքեցին, եւ կամակար յօժարութեամբ առին զօրինակն եւ տարան յաշխարհն իւրեանց, որ եւ ի բազում տեղիս կայ լիակատար օրինակն այն, եւ տակաւին կան նովին ուխտիւն եւ սիրովն՝ շնորհօքն Քրիստոսի։ Եւ այլ եւս բազում արդիւնս եւ գործս ուղղութեան սահմանեաց անդէն յԵրուսաղէմ։

Ապա ելեալ յԵրուսաղէմէ եմուտ ի նաւ եւ ծովով գնաց ի Կոստանդնուպօլիս եւ եկաց անդ ամ մի բոլոր, եւ անդ եւս արդիւնս եւ գործս ուղղութեան յոլովս հաստատեաց։ Եւ նախ քան զամենայն արար միաբանութիւն անջատեալ երկպառակութեան նոցա, քանզի ի ժողովրդականացն որք բնիկ բնական տեղացիք էին ի քաղաքէն Կոստանդնուպօլսէ, բարձրամիտ, բարձրայօն պանծանօք հարստահարեալ թեւս ածէին ի վերայ եկամուտ ժողովրդոցն, եւ իբրեւ զգռեհիկ ի չմարդի ունէին զնոսա։ Եւ զամենայն իշխանական իրակութիւնս, զգործս եւ զբանս ի ձեռս իւրեանց գրաւեալ ունէին եւ գործէին. եւ զեկամուտսն ի բաց քեցեալ անհաղորդս պահէին։ Վասն որոյ եւ նոքա հոգւով չափ վշտանային ընդ քամահանս իւրեանց, եւ հանապազ խոցոտիչ եւ ատելութեան բանիւ դիմագրաւ լեալ ընդ միմեանս մաքառէին. եւ հաստատեալ արձանացեալ էր խռովութիւն ի մէջ նոցա անհաշտ եւ արեամբ չափ ատելութեամբ։

Իսկ ի գալ կաթուղիկոսին Փիլիպպոսի անդ՝ եւ այնպէս տեսանել զնոսա, կարեւոր քան զամենայն գործոց իւրոց՝ վասն նորին տարաւ հոգս. ի բազում աւուրս բազմազան կերպիւ, երբեմն հասարակ, եւ երբեմն առանձին առանձին խրատելով եւ ուսուցանելով, զամենեցուն զսիրտս եւ զկամս շահեալ էած ի հաւանութիւն բանից իւրոց, եւ հաշտեցուցեալ արար միաբան զնոսա, համապատիւ եղբարս լինիլ, եւ զամենայն զգործս եւ զբանս ի միասին հոգալ եւ կատարել։ Եւ այնուհետեւ ջերմագոյն սիրելիք եւ վշտակից եղբարք լեալ՝ կան ի սահմանադրութիւնս հայրապետին Փիլիպպոսի, գեղեցիկ սիրով եւ միաբանութեամբ, շնորհօքն Քրիստոսի Աստուծոյ օրհնելոյն։

Ապա յայնմ հետէ ձեռն ի գործ էարկ վճարել զպարտս եկեղեցեացն, վասն զի քառասուն հազար ղուռուշ պարտք կայր ի վերայ եկեղեցեացն Հայոց՝ որ ի Կոստանդնուպօլիս։ Եւ պատճառ պարտուցս էին, նախ սոսկ միայն կոչմամբ եւ եթ պատրիարգք անուանեալ առաջնորդքն, որ նստին թագաւորական իշխանութեամբ, եւ արծաթոյ ընտրութեամբ սպրդեալ ի ներքս մտանեն՝ յանձանց, եւ ի սուտակասպասից ընծայեալք, եւ ոչ յԱստուծոյ։ Եւ երկրորդ՝ խազմասէրքն եւ խռովարարքն ի ժողովրդականաց, որք վասն փառասիրութեան, եւ վասն նախանձու, եւ վասն մարմնաւոր շահուց ակնկալութեան, գումարտակ լինէին, ոմանք ի վերայ այսմ առաջնորդի, եւ ոմանք այնմ առաջնորդի, եւ սուտակասպաս արբանեակք, եւ զօրավիգք լինէին նոցա. եւ ապա գնացեալ առ դավթարդար, եւ առ վէզիր, եւ առ թագաւորն, տային կաշառս յոլովս նոցա, եւ վանէին զախոյեանն, եւ առնուին զիշխանութիւն սոսկ անուն պատրիարգութեան եւ առաջնորդութեան։ Եւ այլ եւս բազմապատիկ կաշառս ի դրունս իշխանացն ցրուէին աստ եւ անդ, եւ այսպէս առնելով բազմացաւ բարդեցաւ, եւ դիզացաւ պարտքն եւ եհաս մինչ ի ԽՌ ղուռուշն։ Եւ յայսմ պատճառէ լցաւ խռովութեամբ մեծաւ քաղաքն Կոստանդնուպօլիս, եւ իբրեւ զխռովեալ ծով անդնդապտոյտ յատակաւն, լեռնանման կոհակաւ՝ շարժմամբ՝ շաչմամբ՝ շառաչմամբ՝ եւ բարձրաձայն գոչմամբ. եւ իբրեւ զորոտումն կայծընկէց եւ հրացան ամպոց դողացուցանէր զամենայն մսեղիս։ Եւ համբաւ խռովութեանս այսմիկ ծաւալեալ տարածեցաւ յամենայն քաղաքս, եւ ի գիւղս, ընդ արեւելս եւ ընդ արեւմուտս, եւ ամենայն ոք զայն ի բերան առեալ խօսէր։ Եւ ի պատճառս այսմիկ բազում անգամ արք երեւելիք եւ անուանիք, երիցունք եւ երեսփոխանք եւ այլք ի Կոստանդնուպօլսէ ելեալք երկարաձիգ ճանապարհաւ եկին ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին առ կաթուղիկոսն, առ ի հնարել ինչ վասն բառնալոյ խռովութեանցն եւ վճարելոյ պարտուցն։ Եւ կաթուղիկոսն յամենայն զօրութենէ ջան եդեալ հնարէր, երբեմն թղթով, եւ երբեմն մարդ ուղարկելով, եւ այլ կերպիւ հնարս հնարելով, եւ ոչ եղեւ խաղաղութիւն խռովութեանց ժողովրդեանն։ Եւ յայսմ պատճառէ՝ ժողովրդականաց քաղաքին բազմաց եղեւ վիշտ եւ վտանգ եւ վնաս, զի ոմանք եղեն տնանկք եւ աղքատք, զրկեալք յընչից եւ յապրանաց, ի տանց եւ ի հայրենեաց եւ ոմանք ի բանտս եւ ի կալանս մեռան. եւ ոմանք վտարական լեալ՝ ի հեռաւոր քաղաքս նժդեհութեամբ շրջէին, հեռացեալք յընտանեաց եւ ի ծանօթից, եւ այնպէս զաւուրս կենաց վճարէին։ Եւ յամս ութ եւ տասն երկարեցաւ այս գործ դառնութեան, մինչեւ գնաց անդ ծառայն Աստուծոյ տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն, եւ զի տէր ընդ նմա, որոյ շնորհօք վճարեաց զայնքան պարտքն ի նոյն քաղաքի ժողովրդականացն։ Վասն զի ժողովրդականացն ամենեցուն իւրաքանչիւր ումեք ըստ իւրում կարողութեան հրամայէր օգնական լինել առ ի վճարել զպարտսն. եւ այրն՝ առ որ լինէր հրաման հայրապետին, ոչ բնաւ իշխէր բան ինչ ասել, այլ յօժարութեամբ եւ սիրով կատարէր զհրամանս հայրապետին վասն օրհնութեան նորին։ Եւ կացոյց հոգաբարձուս արս հաւատարիմս գործոյս այսմիկ, որք բազում ջանիւ եւ աշխատութեամբ ժողովեցին զնուէրս ժողովրդեան յամիսս ութ. եւ վճարեցին զամենայն պարտսն, եւ ազատեցին զեկեղեցիսն ի պարտուց, շնորհօքն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, օրհնելոյն յաւիտեանս ամէն։

Եւ հռչակ համբաւոյ արդիւնական գործառնութեան եւ աստուածաբան վարդապետութեան, եւ առաքինական ճգնութեան տեառն Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի, որպէս յամենայն երկիր սփռեալ տարածեցաւ, սոյնպէս եւ յԻլով քաղաք եհաս։ Եւ եպիսկոպոսն Իլովայ քաղաքին Նիկօլայոս անուանեալն՝ գիտաց յոգի իւր, զի թարց բնաւին կարծեաց եւ երկբայութեան դեղ եւ սպեղանի վիրաց իւրոց՝ եւ ուղղութիւն իւրոյ ձախորդեալ գործոցն ի սոյն հայրապետէ եւ ի հոգեւոր բժշկէ լինելոց է։ Վասն որոյ առանց դանդաղելոյ ելեալ յԻլովայ եւ եկն ի Կոստանդնուպօլիս առ ոտս հայրապետին, եւ հնազանդութեամբ յանձն էառ զկանոնս եւ զկարգս հրամանաց նորին, որով եւ զարձակումն կապանաց եւ զիշխանութիւն եպիսկոպոսութեան. եւ մեծաւ ուրախութեամբ դարձ արարեալ գնաց յԻլով ի քաղաքն իւր։ Եւ դու զամենայն որպիսութիւն այսմ պատմութեանս, եթէ կամիցիս՝ ի նոցին Իլովացւոց ճառէն ուսցիս, որ յառաջիկայդ կարգեալ եմ. զի անդ լիով շարագրեալ եմ ըստ պատշաճին իւրոյ։

Եւ տեառն Փիլիպպոսի կելով ի քաղաքին Կոստանդնուպօլսի, բազում գործս բարութեան եւ կարգս ուղղութեան հաստատեաց անդէն եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց. եւ ապա բազում երեւելի եկեղեցական անօթով, եւ մարմնաւոր կարասիւք, ելեալ ի Կոստանդնուպօլսէ՝ եւ ճանապարհ արարեալ եկն եհաս ի բարձրագահ աթոռն ի սուրբ Էջմիածին. ի տօնի փոխման սրբուհւոյ կուսին Աստուածածնի եմուտ յԷջմիածին։ Եւ եղեւ գնալն եւ գալն Փիլիպպոս կաթուղիկոսի յերիս ամս. զի ՌՃ. թուին գնաց յԵրուսաղէմ եւ ի ՌՃԱ թուին եկաց ի Կոստանդնուպօլիս, եւ ի ԷՃԲ թուին, եկն յԷջմիածին։

Իբրեւ եմուտ թուականն ի ՌՃԳ յաւուրս աւագ պահոցն սկիզբն արար հիմն արկանել զանգակատան սրբոյ Էջմիածնի, զի յառաջմէ ոչ գոյր զանգակատուն Էջմիածնի. բայց տենչումն բաղձանաց յոլովագոյն կայր ի սենեակ սրտի կաթուղիկոսին Փիլիպպոսի վասն զանգակատունն շինելոյ. եւ որ զկամս երկիւղածաց իւրոց կատարէ՝ կատարեաց զկամս սրտի նորա այսու կերպիւ։

Քանզի ի ժամանակին՝ յորում ի Կոստանդնուպօլիս էր տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն, էր եւ անդ Հայ ազգաւ այր ոմն քրիստոնեայ՝ որոյ անունն էր Անտօն Չալապի, եւ էր սա ի քաղաքէն Բուրսայոյ՝ որոյ տուն եւ տեղիք եւ բնակութիւնն անդ ի Բուրսայ էր։ Այլ եւ յԻզմիր քաղաքի եւս ունէր տունս եւ ապարանս, նա եւ ի Կոստանդնուպօլիս ունէր զտունս եւ զապարանս հոյակապս, եւ ոսկեզօծ զարդարեալ երանգ երանգ գունովք։ Եւ էր այրս այս Անտօն Չալապի յոյժ երեւելի եւ հռչակեալ այնքան, մինչ զի յայտնի էր ի դուռն թագաւորին Օսմանցւոց, նա եւ ի հեռաւոր աշխարհս ի Ֆռանկաց, ի Պարսից, զի կարի ընչաւէտ եւ փարթամ էր ստացուածովք։ Եւ էր իւր գործ վաճառականութիւն, որոյ պատճառէ երբեմն ժամանակաւ ի Կոստանդնուպօլիս լինէր, եւ երբեմն ի Զմիւռին լինէր, որ էր Իզմիր։ Եւ յորժամ գային կարաւանք վաճառականաց՝ յաշխարհէն Պարսից ի քաղաքն յԻզմիր, զամենայն բեռինս կարաւանին միանգամայն գնէր, զինչ եւ լինէր, թէ ապրիշում եւ թէ թաֆարիլ. եւ միանգամայն վճարէր զգինն։ Սոյնպէս եւ յաշխարհէն Ֆռանկաց՝ յորժամ գային ծովով նաւքն բարձեալ բեռամբ պատուական ստացուածովք. զնաւին բեռն միանգամայն ինքն միայն դնէր եւ վաղվաղակի զգինն վճարէր։

Եւ յաւուրսն՝ յորում էր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն ի Կոստանդնուպօլիս, պատահեցաւ եւ անդ լինել Անտօն Չալապոյն, որոյ տեսանելով զառաքելաշնորհ վարդապետութիւնն, եւ զմաքրակենցաղ քաղաքավարութիւնն տեառն Փիլիպպոսի կապեալ եղեւ ի սէր նորին Չալապին։ Ըստ որում ասաց տէր Փիլիպպոսն. «Վասն զի յԱստուածպետականէ ամենայն ինչ անպակաս պարգեւեալ է քեզ, եթէ ընչից յոլովութիւն, եթէ ծառայից բազմութիւն, եթէ անուան մեծութիւն. արդ՝ հարկ է քեզ զի ըստ արգոյաւոր անուան քում երեւելի յիշատակ հոգեւոր թողցես քեզ յերկրի, յորոց մինն այս է, որ առաջի կայ քեզ. որ է զանգակատունն Էջմիածնի, որ կարի հարկաւոր է, եւ ոչ գոյ. արդ՝ կամիմ զի զայն պակասութիւն սրբոյ աթոռոյն դու կատարեալ լցուսցեսե։ Իսկ Չալապին մեծաւ յօժարութեամբ եւ կամակար խոնարհութեամբ խոնարհեալ ի հրամանս հայրապետին յանձն էառ կատարել զհայցուածս նորին. զոր եւ ասաց առ հայրապետն. «Որովհետեւ այդպէս է յօժարութիւն քումդ կամաց, նա եւ հարկաւոր է սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի, յիմս կողմանէ դու լիցիս ինձ երեսփոխան եւ հայր։ Օգնութեամբն Աստուծոյ ի ժամանելն քո ի սուրբ Էջմիածինն, որքան բաւ է եւ ախորժ է յօժարութիւն մտաց քոց, լայն եւ ընդարձակ, հաստահեղոյս եւ բարձրաշէն, գեղեցկազան նկարակերտութեամբ ձեռնարկեալ շինեսցես, եւ ամենայն ծախս գանձուց, որ անդ լինի, ես լիով եւ յօժարութեամբ նա եւ աւելեաւ հատուցանեմե։

Արդ՝ այսու պայմանաւ յորժամ եհաս Փիլիպպոս կաթուղիկոսն ի սուրբ Էջմիածին, սկիզբն արար շինութեան զանգակատանն, որոյ սկիզբն եւ հիմնարկութիւնն եղեւ ի թուականիս մերում ՌՃԳ յաւուրս աղուհացից. յարեւմտից կողմն մեծի տաճարին Աստուծոյ սուրբ Էջմիածնի, ի վերայ արեւմտեան դրան նորին հուպ եւ կից որմոյ նորին. եւ յամին յայնմիկ բարձրացաւ շէնքն մինչեւ կապեցան ներքին կամարքն. եւ ժամանեաց ի վերայ ձմեռն, եւ փոխեցաւ թուականն ի ՌՃԴ եւ յորժամ հասին ի մարտի ամիսն՝ ի հինգերորդում կիրակէն աղուհացիցն, եղեւ վախճան մեծի հայրապտին, տէր Փիլիպպոսի կաթուղիկոսին. եւ խանգարեալ խափանեցաւ շինումն զանգակատանն։ Քանզի իշխան քաղաքին Երեւանու՝ որ էր Լալա բէկի որդի Մահմատղուլի խանն. այս այն Լալա բէկն է, որ ոչխարի քօդաւի ճառի մէջն յիշեցաք. սորին որդին Մահմատղուլի խանս էր այր գոռոզ եւ բռնագլուխ, այլ եւ կուռէճ խանս էր այր գոռոզ եւ բռնագլուխ, այլ եւ կուռէճ ընդ քրիստոնէից, թէպէտ կաշառօք եւ բազում խնդրանօք խնդրեաց ի նմանէ կաթուղիկոսն Փիլիպպոս հրաման վասն շինութեան զանգակատանն, սակայն ոչ լուաւ նմա խանն վասն կուռէճութեանն, բայց կաթուղիկոսն՝ որպէս եւ էր յոյս նորա հաստատուն առ Աստուած՝ նովին յուսով էարկ հիմն զանգակատանն, եւ սկսաւ շինել. եւ յորժամ վախճանեցաւ կաթուղիկոսն Փիլիպպոս՝ մնաց կիսաշէն զանգակատունն վասն չարութեան խանին, զի հանապազ ասէր՝ թէ ոչ թողում շէն զզանգակատունն՝ այլ քակելոց եմ զնա։ Եւ յամին յայնմիկ նախախնամողն Աստուած պահեաց զզանգակատունն՝ եւ զխանն քակեաց, քանզի անուաին եւ մեծագոյն իշխանք առաքեցան ի թագաւորէն ի յերկրորդ Շահաբասէն յաշխարհս Արարատեան վասն թագաւորական գործառնութեանց. եւ վասն գոռոզ բարուց իւրոց Մահմատղուլի խանն, ի չմարդի համարեալ անպատիւ ունէր զիշխանսն, եւ զչարէր ընդ նոսա. եւ այնքան արար մինչ զայրացոյց զսիրտս իշխանացն. եւ նոքա յորժամ գնացին առ թագաւորն՝ սկսին ամբաստանութիւն առնել զխանէն, վասն որոյ ցասեցաւ թագաւորն ի վերայ խանին, եւ ընկէց զնա յիշխանութենէն. եւ յափշտակեալ կողոպտեաց զամենայն ստացուածս նորա, եւ կապանօք տարաւ ի Սպահան քաղաք. եւ զայլ ոմն ի թագաւորական ծառայից առաքեաց յԵրեւան իշխող՝ որոյ անունն էր Նաջաֆղուլի խան։ Առ որ մատուցեալ տէր Յակովբ կաթուղիկոսն եւ ի բազում աւուրս երթեւեկութիւն առնելով ի դուռն նորա. եւ բազում ոսկի եւ արծաթ տալով նմա եւ նորին իշխանացն, հազիւ թէ էառ զհրաման շինութեան զանգակատանն։ Արդ՝ մինչեւ այս ամենայն լեալ զրաւեցաւ, փոխեցաւ թուականն. եւ եհաս մինչեւ ի ՌՃԶ եւ ցյուլիս ամիսն, եւ ապա այնուհետեւ սկսան շինել մինչեւ ցկատարումն զարմանալի արուեստիւ, յոքնազան նկարակերտութեամբ քանդակեալ ի վէմսն յամենայն պատշաճաւոր տեղիս տեսակս զանազան կենդանեաց, գազանաց՝ անասնոց, թռչնոց, բուսոց եւ տնկոց. այլ եւ յօրինուած շինուածոցն յոյժ գեղեցկայարմար. խարիսխքն, եւ սիւնքն եւ խոյակքն, եւ կամարքն եւ այլքն ամենայն. եւ յաւուր օրհնութեան նորա անուանեցին սուրբ Հրեշտակապետ, խորհրդով Գաբրիէլեան փողոյն, որ ի բարձանց գոչէ։ Եւ եղեւ կատարումն զանգակատանն. ՌՃԷ թուին եւ ի տօնի Խաչվերացին օրհնեցին զխաչն՝ որ ի գլուխ զանգակատանն եւ քակեցին զիսկալէն։ Արդ՝ ստոյգ պատմութիւն զանգակատանն այս է, թէպէտ ի վերայ նորին գրեալ թուականքն այլապէս են։

Եւ որքան եկաց Փիլիպպոս կաթուղիկոսն ի վերայ երկրի, թէ ի ժամանակս վարդապետութեան իւրոյ, եւ թէ ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան, անդադար եւ անխափան արար եւ գործեաց նա արդիւնս ի մէջ աշխարհի, եւ մանաւանդ՝ բարձրագահ աթոռն սուրբ Էջմիածին, սովաւ առաւել հաստատեցաւ եւ փարթամացաւ եկեղեցական անօթով, ոսկւով եւ արծաթով, եւ մեծագին զգեստուք, եւ պատուական գրենօք վարդապետականօք բազմօք. սոյնպէս եւ մարմնաւորօք սպասիւք, եւ կահիւք պղնձեղինօք եւ բրդեղինօք, եւ այլովք այսպիսեօք. այլ եւ հոյլք անբան կենդանեաց, ուղտք, եւ ջորիք, եւ ջոլիրք մատակ ձիոց, եւ ջոկք խաշանց եւ անդէոց, այլ եւ արտս եւ այգիս եւ բուրաստանս։ Այլ եւ բազմազան կերպիւ հոգեւոր եւ մարմնաւոր արդեամբ օգտակար լինէր աշխարհի. զի իբրեւ զբերդ ամուր էր նա շուրջ զազգիւն Հայոց ընդդէմ մահմետականաց, որք ոչ կարէին հարստահարել եւ զզուել զՀայս, վասն զի ամենայն ներհակք ախոյեանք՝ որք իբրեւ զլեառն հզօր ընդդէմ կային, ամենեքեան խորտակեալք ի միջոյ բարձան. եթէ եկեղեցականք, եւ թէ աշխարհականք. եւ թէ այլասեռ եւ այլազգի փառաւոր իշխանք։

Եւ եկաց նա ի վերայ երկրի մինչ ի ժամանակս ծերութեան, լեալ ամաց վաթսուն եւ երից, արգոյաւոր եւ մեծաշուք առաջի ամենայն ազանց՝ Հայոց, Հոռոմոց, Վրաց, Օսմանցւոց, եւ Պարսից մեծամեծ իշխանաց, նա եւ թագաւորաց իսկ։

Եւ յօրէ յորմէ հետէ էառ իշխանութիւն վարդապետական, անխափան ի քարոզութիւն եւ ի խրատել եկաց, ի գիւղս եւ ի քաղաքս, ի վանս եւ յանապատս, եւ յամենայն տեղիս, եւ զոր ինչ քարոզեալ խրատէր ոչ սխալէր, այլ ամենայն արդիւնացեալ պտղաբերէր։

Եւ ի մերձակայ աւուրս վախճանի իւրոյ տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոս էր ի սուրբ Էջմիածինն յաւուրս աղուհացից ի չորրորդում կիրակէին, եւ ըստ հանապազորդ սովորութեան իւրում նստաւ յաթոռ եւ սկսաւ ասել քարոզ այնր կիրակէին, որոյ բնաբանն էր։ «Այր մի էր մեծատուն՝ որոյ էր տնտես. եւ եղեւ զնմանէ ամբաստանութիւն. որպէս թէ վատնիցէ զինչս նորաե։ Եւ մեկնելով եհաս ի բանն յայն, որ ասէ. «Ոչ եւս կարես լինիլ տնտեսե, եւ աստէն վերջ արար բանին. եւ յաւուրն երկրորդի, որ էր երկուշաբաթ օր, տկարացաւ՝ եւ անկաւ ի մահիճս։ Ժողովեցան առ նա ամենայն միաբանք եւ աշակերտք իւր. հարցանէին վասն տկարութեանն, որոց պատասխանեալ ասաց. «Այս է վերջին տկարութիւնն իմ, որ ոչ եւս յառնեմ յառողջութիւն. քանզի մինչ ասէի զքարոզն, իբրեւ հասի ի բանն, որ ասաց. «Ոչ եւս կարես լինել տնտեսե, թուեցաւ ինձ որպէս թէ յայլմէ յումեքէ ազդեցաւ ի սիրտս իմ, թէ ոչ եւս ապրիս մարմնաւոր կենօք՝ եւ այլ եւս տնտեսես ի տան Աստուծոյ, այլ վճարիս մահուամբ. որպէս եւ բանդ վկայեալ ասաց, ոչ եւս կարես լինել տնտեսե։ Եւ ի լսել բանիցս ամենեքեան մորմոքեալ մաղկատէին ի վերայ ասացեալ բանից նորա. եւ նա ըստ աստուածատուր շնորհաց իւրոց մխիթարէր զամենեսեան։ Եւ մնաց տկար մինչեւ եհաս ի հինգերորդ կիրակէն եւ յայնմ գիշերի դէպ ի լոյս առաւօտին սկսաւ հոգեվարիլ, ինքն եւս գիտաց որ հոգեվարի է, վասն որոյ հանապազ զաղօթս եւ զօրհնաբանութիւնս Աստուծոյ ունէր ի բերան իւր ասելով. «Արդ՝ արձակեա՝ զծառայս քո, տէր, ըստ բանի քում ի խաղաղութիւնե աւանդեաց զսրբասնեալ հոգին իւր ի ձեռս Աստուծոյ սուրբ հայրապետն Փիլիպպոս։ Եւ հռչակեալ ծաւալեցաւ համբաւ վախճանի նորա յամենայն շրջակայ գաւառս Արարատեան աշխարհին. եւ ամենայն ոք, որ լսէր, վհատեալ թալկացեալ յերկիր անկանէր. վասն զի ամուր պարիսպն՝ որ շուրջ զՀայոց էր, փլաւ։ Եւ որ ոք լսէր զվախճան նորա ջանայր հասանել նախքան զթաղումն նորա համբուրել զնա եւ ժառանգել զօրհնութիւնս նորա։ Եկին ժողովեցան ժողովուրդք յոյժ բազում ի շրջակայ գաւառաց. վասն զի մնաց անթաղ յաւուրս վեց. քանզի միաբանքն Էջմիածնի եւ ամենայն վարդապետքն կամէին ի դրան սրբոյ Էջմիածնի ի մէջ իւր շինեալ զանգակատանն թաղել։ Բայց իշխանն Մահմատղուլի խան՝ որ ոխս նախանձու յոլովս ունէր ընդ հայրապետին, վասն հզօր գոլոյ հայրապետին ի վերայ խանին, այլ եւ վասն զանգակատան շինելոյն. զի խանն ո՛չ թողոյր ի շինել զզանգակատունն, եւ կաթուղիկոսն առ բռնութեան ուժոյ իւրոյ հիմն էարկ եւ սկսաւ շինել, եւ արդիս ի վախճանել հայրապետին, իբրեւ լուաւ թէ ի մէջ զանգակատանն կամին թաղել, կարի սաստկացեալ չարացաւ՝ եւ ոչ թողոյր թաղել ի մէջ զանգակատանն, այլ եւ մեծաւ խրոխտանօք ասէր թէ՝ զզանգակատունն քակելոց եմ ես։ Եւ մնաց կաթուղիկոսն անթաղ յաւուրս վեց վասն այսմ պատճառի. եւ եդեալ կայր դագաղով ի մէջ տաճարին Էջմիածնի, եւ էր զուարթ երեսօք որպէս կենդանի մարդ ի քուն՝ եւ բուրէր ի նմանէ հոտ անուշութեան. եւ ամենեքեան որք հպէին ի համբուրել զնա՝ հիացեալ զարմանային ընդ յորդաբուխ հօտոյ անուշութեանն, եւ ընդ երեսացն զուարթութիւն. ոչ միայն քրիստոնեայք, այլ եւ այլազգի մահմետականք, եւ հիացեալ փառս վեր առաքէին Աստուծոյ, որ փառաւորէ զսուրբս իւր։ Եւ վասն զի Մահմատղուլի խանն ոչ կասեցաւ ի բիրտ բարուց իւրոց՝ ոչ եթող ի սուրբ Էջմիածին թաղել զկաթուղիկոսն, վասն այսորիկ բարձեալ ի սուրբ Էջմիածնէ զպատուական նշխարս մարմնոյ նորա, խաչիւ եւ աւետարանաւ, խնկօք եւ մոմեղինօք, եւ երգովք հոգեւորօք, տարան ի տաճար սրբուհւոյ կուսին Հռիփսիմեայ, եւ անդ ի մէջ տաճարին ի հիւսիսային կողման խորանին հանգուցին զնա. եւ է բարեխօս առ Քրիստոս վասն ամենայն քրիստոնէից եւ հոգեծնունդ որդեակս իւրոց։ Որեւ այժմ ամենայն բնակիչք աշխարհին՝ ցաւագարք եւ ախտաժէտք գան յուխտ եւ ի համբոյր սրբոյ տապանի նորա, եւ գտանեն զառողջութիւն ցաւոց իւրեանց. եւ փառաւորելով զՔրիստոս գնան ի տեղիս իւրեանց։

Եւ եղեւ վախճան սրբոյ եւ տիեզերալոյս հայրապետին տեառն Փիլիպպոսի ի մերում թուականութեանս ՌՃԴ. ի մարտի ամսոյ քսան եւ հնգին, ի հինգերորդ կիրակէին աղուհացից պահոցն. եւ արար նա կաթուղիկոսութիւն քսան եւ երկու ամ եւ երեք ամիս, եւ ինքն էր վաթսուն եւ երեք ամաց, յորժամ վախճանեցաւ։ Եւ յաջորդեաց զկնի նորա զկաթուղիկոսութիւնն սուրբ Էջմիածնի Ջուղայեցի Յակովբ վարդապետն. վասն զի ժողովեալ վարդապետքն, եւ եպիսկոպոսունքն, որք ի մահն Փիլիպպոսի ժողովեցան, կացին ի սուրբ Էջմիածինն մինչեւ ցտօն Ծաղկազարդին, եւ ի նմին տօնին օրհնեցին զՅակովբ վարդապետն կաթուղիկոս ի նոյն թուին, եւ յապրիլ ամսոյ յութն, եւ ապա գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս փառաւորելով զՀայր եւ զՈրդի եւ Սուրբ Հոգին յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։