Գիրք պատմութեանց

ՅԱՂԱԳՍ ՇԱՐԺԻՆ, ՈՐ ԵՂԵՒ Ի ՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻՆ, ԵՒ ԻՒՐՈՒՄ ՇՐՋԱԿԱՅ ԵՐԿՐԻՆ

Արդ ի թուականութեանս Հայոց ՌՂԷ. յապրիլ ամսոյ յերկոսն, յաւագ ուրբաթու գիշերն՝ որ լուսանայր ի լոյս աւագ շաբաթ աւուրն. անցեալ հասարակ գիշերոյն եւ ժամանեալ ժամ առաւօտին որ եւ զառաւօտի աղօթսն կատարէին։ Եղեւ յանկարծակի թնդիւն եւ գոռումն՝ որոյ զկնի շարժ ահագին, որ ի բնակչաց այնքան գաւառացն ոչ ոք էր տեսեալ այնպէս ահագին շարժ։

Յորմէ շարժմանէ փլաւ ներքին բերդի պարիսպն Վանայ քաղաքին ի Թարվիզու դարգահէն մինչ ի Ղարի բուրջն, եւ այլ եւս այսր եւ անդր բազում տեղիք ի պարսպէն փլուզան եւ փլան, եւ որք ոչ փլան՝ խախտեցան, զորս յետոյ քակեցին զամենայն եւ նոր շինեցին։

Եւ եկեղեցիքն Վանայ քաղաքին ոմանք խախտեցան, եւ ոմանք աւերեցան, Սուրբ Սահակ անուամբ եկեղեցին բնաւին աւերեցաւ, զոր յետոյ խօջայ Ախիջանն շինեաց։ Եւ Էջմիածին անուամբ եկեղեցին խախտեցաւ, զոր սոյն խօջայ Ախիջանն զայն եւս նորոգեաց առաւել քան զառաջինն։ Եւ սուրբ Առաքելոց եկեղեցին ներսի կողմանէն առաստաղն փլաւ, զոր խօջայ Ատոմեանք նորոգեցին։ Եւ սուրբ Պօղոս եկեղեցւոյ կաթուղիկէն բլաւ, զոր Գերաքենց Զիրաքն շինեաց։

Եւ ի մաչիթներացն, միայն Մուստաֆայ փաշայի մաչիթն մնաց եւ սորա մինարէն, իսկ այլ մաչիթներն եւ իւրեանց մինարէքն ամէն փլան։ Եւ վերին բերդի մաչիթի մինարայն եւս փլաւ։

Եւ բազում տունք եւ ապարանք եւ շինուածք փլան, եւ ի ներքոյ իւրեանց առին բազում մարդ եւ անասուն, եւ այնքան բազումք էին մեռեալքն՝ որ սայլիւ բարձեալ տանէին արտաքս ի քաղաքէն. եւ ի թաղելն ոչ բաւէին հատանել գերեզման, այլ պատառեալ զերկիր վիհ մեծ առնէին եւ ի մեռելոցն զութն եւ զտասն պատեալ կտաւով դնէին ի վիհն եւ հողով ծածկէին։

Եւ յաւուրս ութն անդադար ի շարժման եկաց երկիրն, որ ոչ կարէին ի տունս բնակիլ, այլ ի բացեայ վայրի վրանով կային. զի յայն ութն օրն անդադար ի շարժման եկաց երկիրն, որպէս զնաւ ի վերայ երեսաց ջրոյ. եւ զկնի այնորիկ սակաւ հանդարտեցաւ որ ի չորս օրն, եւ ի հինգ օրն, եւ ի տասն օրն միանգամ շարժէր, եւ այնպէս մնաց մինչ որ յունիս ամիսն լմնցաւ, եւ ապա հաստատեցաւ երկիր ողորմութեամբն Աստուծոյ։

Եւ զկնի առաջին շարժին իւրաքանչիւր ոք, որք զերծան ի մեռանելոյ, եկին ի տունս իւրեանց սկսան պեղել զհողն, եւ ի ներքոյ հողոյն հանէին զինչս եւ զմարդս՝ որք ի ներքոյ հողոյն մնացեալք էին. թէպէտ մեռեալքն անթիւք էին, այլ եւ բազումք եւս կային՝ որք խնամօքն Աստուծոյ կային կենդանի, զորս հանին ի ներքոյ հողոյն. վասն զի յետ տասն հինգ աւուր կենդանի մարդ հանին ի հողոյ։

Այլ եւ յաւուրս այսմ շարժմանս եղեւ գործ ինչ, յորոյ վերայ բազումք զարմանային. այր ոմն աղքատ եւ չքաւոր, ազգաւ Հայ եւ հաւատով քրիստոնեայ՝ ի նոյն քաղաքէն Վանայ. այսր այս նախ քան զշարժն ելեալ ի քաղաքէն գնաց ի Քարափոս անուանեալ գիւղն վասն մուրանալոյ։ Եւ կային այսմ առն երկու որդիք, փոքր իբրեւ տասն ամաց աւելի կամ պակաս. եւ այս երկու տղայքս մնացին ի տունս իւրեանց եւ հասեալք ի յերեկոյն ըստ հանապազորդեան սովորութեան ննջեցին, եւ ի գիշերին յորում շարժն եղեւ՝ սոցա տունն եւս փլաւ, եւ ի ներքոյ մնացին մանկունքն։ Եւ սոցա հայրն՝ որ գնացեալ էր ի Քարափոս գիւղն, ննջեալ էր ի տան ուրումն, եւ ի լինիլն շարժին անկեալ էր գերան տանն եւ խորտակեալ զոտս առնն, եւ յայսմ պատճառէ մնաց այրս այս ի գիւղն Քարափոս մինչ ի Համբարձումն, որ ողջացան բեկեալ ոտք նորա. ապա ելեալ եկն ի քաղաքն եւ ետես փլուզեալ զտունն իւր, եւ համարէր ինքն եւ այլք ամենեքեան թէ մանկունքն ի ներքոյ տանն մնացեալ մեռան։ Եւ ապա ժողովեալ զարս ոմանս եբեր անդր՝ որք պեղեցին զհողն ամենայն, տեսին զմանկունսն կենդանի ի ներքոյ հողոյն, եւ հիացեալ փառս մատուցին Աստուծոյ. վասն զի էր անցեալ աւուրք քառասուն եւ չորս զկնի շարժին՝ որք մնացին մանկունքն ի ներքոյ հողոյ. եւ շնորհօք եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ կենդանի արտաքս եկին մանկունքն. եւ որք լուան եւ տեսին հիացեալ զարմանային, որոյ լուրն եհաս մինչեւ ի փաշայն քաղաքին, զոր տարեալ փաշային զմանկունսն առաջի իւր եւ հարցեալ ստուգեաց զամենայն, եւ գրեալ ի քարտիսի զայս գործ՝ որ կատարեցաւ ի վերայ մանկանցն. եւ պահեաց առ իւր ի յիշատակ սքանչելեացն Աստուծոյ։ Այլ եւ հարցին ցմանկունսն վասն կերակրոց, թէ զի՞նչ ուտէիք, եւ նոքա ցուցին սակաւ փշրանս հացի, թէ զայս տուէաք երբեմն երբեմն, եւ վասն ջրոյ ցուցին աման ինչ, յորում կայր բազկի թթու, որ ի ծարաւիլն զայն ուտէաք եւ զովանայաք. բայց զտիւ եւ զգիշեր ոչ գիտէաք։ Եւ մանկունքն այնոքիկ կան ցարդ եւս կենդանի շնորհօքն ամենակարողին Աստուծոյ։

Այլ եւ ամենայն վանօրայք երկրին Վանայ փլուզեալք աւերեցան. վերին Վարագ՝ եւ նեքին Վարագ՝ եւ եկեղեցի սրբոյ հօրն Թոդկայ, եւ մեծ եկեղեցին Սալնապատայ վանից, Շուշանից վանքն, Ղուռուպաշայ վանքն, խէքուց վանքն, Էրէմերայ վանքն, Սրխու վանքն, Բերդակու վանքն, կենդանանից վանքն, Կռնկու վանքն, Անգուսներու վանքն, Ալերու վանքն, Արջակու վանքն։ Եւ յայս ասացեալ վանօրէիցս երկու Վարագ՝ եւ Կռնկու վանքն, եւ Խէքուց վանքն միայն շինեցան, իսկ այլքն մնացին աւերակ։ Եւ գեղօրայք որք ի Վանայ բոլորն կային ամենեցուն շինուածքն փլան, եւ նոցին եկեղեցիքն եւս ընդ նոսին աւերեցան։ Իսկ Նորագեղի եկեղեցին մէկ արտաչափ յիւր տեղւոյն ի բաց ոստեալ հեռացաւ եւ ապա փլաւ։

Եւ յայս շարժմանէս բազում եղբիւրք՝ որք յաւիտենից ժամանակաց բղխէին, ցամաքեցան, որպէս եւ Եղնաբերդի աղբիւրքն, որք վեց ջաղաց կուբանեցնէին, ամենեքեան ցամաքեցան, որ զբերդն անտի փոխեցին վասն չգոլոյ ջուրց՝ եւ տարեալ ի Ղասրիկ շինեցին։ Սոյնպէս եւ զներքին Փագախ անուանեալ գիւղն՝ որոյ աղբիւրքն ցամաքեցան եւ առ ի չգոյէ ջուրց, տարան զայս եւս ի Ղասրիկ շինեցին։ Եւ աղբիւրք Աւանայ գեղջն՝ որք էին աղբիւրք երկոտասանք, ամենեքեան ցամաքեցան, որ ոչ երեւին այժմ։

Եւ ի ձորն մեծափառ ուխտին Հոգւոց վանից կայր լեառն մի մերձ վանիցն, որեւ զանուն լերինն Աբեղներ կոչէին. ի գիշերին՝ յորում շարժն եղեւ, հաստակառոյց, արարչակերտ, կարծրագոյն վիմական լեառնն այն յահագին շարժմանէն խախտեալ բեկբեկեալ քայքայեալ զառ ի ստորեւ սորեալ ի ձոր անդր փլուզեալ զձորն ամենայն լնոյր. եւ երիս արս ի ներքոյ իւր առեալ սպան. եւ զճանապարհն խափանեաց, որ յայլ կողմանէ արարին ճանապարհ, եւ զջրաղացն խափանեաց որ յայլ տեղի շինեցին. եւ զձորն լցեալ զբազում աւուրս արգել զգնացս ջուրց գետոյն, որ յետոյ զկնի բազում աւուրց առ սակաւ սակաւ ապա արար ջուրն ինքեան գնալոյ ճանապարհ՝ եւ գնա զգնացս իւր։ Եւ ի գաւառն Խաւու ձորոյ մերձ ի վանքն Էրէմերու արտաչափ տեղ մի գետինն սուզեալ յերկիր կլաւ. եւ եղեւ խոր եւ ահագին փոս մինչեւ յանդունդս, եւ ի միջոյ փոսոյն ի յանդնդոց ելեալ սեաւ ջուր եւ ծովացաւ անդէն ի մէջ փոսին, եւ կայ այնպէս մինչեւ ցայսօր։

Եւ Վանայ քաղաքի փաշայն եւ այլ իշխանքն, զամենայն եղեալ գործս զայսոսիկ գրով շարագրեալ առաքեցին ի քաղաքն Կոստանդնուպօլիս, եւ ծանուցին թագաւորին Սուլթան Իբրահիմ խոնդքարին, թէ այսքան շինուածոց քաղաքաց եւ գեղօրէից, մաչիթաց եւ եկեղեցեաց աւերումն եղեւ։ Այլ եւ Վանայ քաղաքի խօջէքն առաքեցին առ խօջայ Ռոհիջանն որ յաւուրսն յայնոսիկ ի Կոստանդնուպօլիս էր, հրաման առնուլ ի թագաւորէն վասն վերստին շինութեան աւերեալ վանօրէիցն եւ եկեղեցեացն, զոր եւ խօջայ Ռոհիջանն առեալ հրաման ի թագաւորէն եւ առաքեաց ի Վան առ խօջայսն, եւ նոքա սկսան շինել զեկեղեցիսն քաղաքին, որպէս նախ պատմեցաք եւ զՎարագայ վանից։ Եւ նախ՝ Կիրակոս վարդապետն, որ էր առաջնորդ Վարագայ վանիցն՝ յանձն էառ շինել զժամատունն՝ զոր եւ շինեալ կատարեաց. եւ խօջայ Ամիրխանն՝ զՍուրբ խաչի եկեղեցին. եւ Մարխաս Չալապին՝ զԱստուածածնի եկեղեցին. եւ խօջայ Դիլանչին՝ զսուրբ Սիօնի եկեղեցին. եւ խօջայ Յովհաննէսն՝ զՍուրբ Նշանի եկեղեցին։ Զայս եկեղեցիսն շինեցին՝ եւ մնաց Բերդով եկեղեցին, եւ Քառասուն աբեղայից եկեղեցին, եւ զվանից պարիսպն եւս շինեցին շուրջանակի բովանդակ։ Եւ կատարեցաւ շինումն ներքին Վարագայ վանացն՝ եւ այլ վանօրէից եւ եկեղեցեաց. եւ կան իւրաքանչիւրք ի տեղիս իւրեանց ողորմութեամբն Աստուծոյ. որում փառք յաւիտեանս. ամէն։