Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՍՆ ՍՐԲՈՅՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ՄԵՐՈՅ ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ԱՋԻՆ

Որպէս աւանդութեամբ կայ կարգ եւ սահման ի մէջ ազգիս Հայոց, զի հայրապետ ազգին, որ է կաթուղիկոսն յամէն երեք տարին միանգամ հանէ նուիրակ յԱթոռոյն, որ գնայ առ ամենայն ազգս Հայոց նուիրէ զմեռոնն եւ առնու զտուրս ողորմութեան ժողովրդեանն եւ բերէ ի սուրբ Աթոռն։ Այսպէս եւ մեծ հայրապետն տէր Փիլիպպոս, որ էր կաթուղիկոս սուրբ Էջմիածնի՝ առաքեաց զմեր նուաստութիւնս, որ էաք ձեռնասուն աշակերտ նորին, ի գործ նուիրակութեան սուրբ Էջմիածնի յաշխարհն Յունաց, որ է ընդ իշխանութեամբ Օսմանցւոց։ Եւ եղեւ հասանել մեր ի քաղաքն Ամասիայ յորում ամի էր եւ թուականն մեր ՌՂԴ. պատահեցաւ անդ լինել եւ Սեբաստացի Ներսէս վարդապետին, որ յետոյ եղեւ կաթուղիկոս Սսայ։ Եւ որ ի բազում աւուրս ի կարգս զրուցատրութեան, յաւուր միում ասաց Ներսէս վարդապետն առ մեզ. «Յորժամ օրհնէք զմեռոն՝ զո՞ր սրբութիւն բերէք ի վերայե. եւ մեք ասացաք. «զԱջն սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչին, եւ զԱջն Թադէոսի սրբոյ առաքելոյն. եւ սուրբ նշանն, որ ի կենաց փայտէն, եւ զԳեղարդն, որ մխեցաւ ի կողսն Տեառնե։ Եւ նորա թողեալ զամենայն, ասաց վասն Լուսաւորչի Աջին. «Զայդ, որ Լուսաւորչի Աջ ասես, աջո՞յ աջն է թէ ձախոյե. մեք ասացաք թէ. «Աջոյ Աջն էե։ Ասաց Ներսէս վարդապետն. «Բնակիչք կաթուղիկոսարանին Սսայ ասեն՝ թէ ստուգիւ եւ հաւաստեաւ Աջն սուրբ Լուսաւորչին այն է, որ ի Սիս է, եւ բերին վկայ ստուգութեան նորին զայն բանն՝ որ ի շարադրութիւնս հայրապետաց գրեալ է վասն Ստեփաննոսի հայրապետին եւ վասն Լուսաւորչի Աջին, որ գրեալ պատճէն այս է։ «Տէր Ստեփաննոս ամս չորս՝ ի սորա աւուրս եղեւ անհնարին աղետ, զի անօրէն գոռոզ սուլթանն Եգիպտոսի քանդեալ աւերեաց զաթոռ Լուսաւորչին սրբոյն Գրիգորի զԿլայն Հռօմէական եւ ի սուր սուսերի մաշեաց զամենայն եւ զմնացեալսն խաղացոյց ի գերութիւն, անդ որս եւ զհայրապետն սուրբ, եւ անդ վախճանի։ Եւ զԱջ սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի անդ տարեալ. եւ յորժամ եմուտ ընդ ապարանս նոցա, պատժեաց զնոսա մահուամբ, որպէս ի ձեռն տապանակին զայլագիրսն, մինչ զի անհամար եւ անթիւ էին մեռեալքն, մինչեւ դարձուցին զԱջ ձեռն սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի յերկիրն Կիլիկիոյ առ բարեպաշտ թագաւորն Հեթում, եւ ապա դադարեաց ցասումն ի նոցանէե։ Արդ՝ նոքա այսու վկայութեամբս ասեն, թէ այն Աջն, որ ի Սիս էր, ստուգիւ այն է Աջն սրբոյ Լուսաւորչին, իսկ զայդ Աջդ, զոր արդ ունիք յԷջմիածին. ո՞րպէս գիտէք, թէ այդ Լուսաւորչի Աջն է. եթէ ունիք վկայութիւն ի նախնեաց վասն դորին՝ ցուցէքե։ Իսկ մեր լսելով զայս՝ լռեցաք, զի պարզամտութեամբ ունէաք հաւատ հաստատ առ Աջն այն, եւ ի նոյն հաւատոցն ոչ երկմտեցաք, բայց բազում հոգաբարձութեամբ հետեւեցաք գտանել վկայութիւն ի գրոց, ո՛չ թէ վասն մերոյս հաւատոյ հաստատութեան, այլ վասն յայտնելոյ ճշմարտութեանն, եւ հարցողաց պատասխանատրութեան։

Եւ ի շրջելն մերում յամենայն քաղաքս եւ ի գիւղս, եթէ յարեւելից եւ թէ յարեւմտից, ուր եւ գտանէաք ծերունի վարդապետ, եպիսկոպոս, կամ քահանայ, հարցանէաք վասն սորին խնդրոյ։ Այլ եւ յամենայն եկեղեցիս՝ ուր եւ պատահէաք, զամենայն գրոց անդրէն եղելոց զյիշատակարանսն ընթեռնուաք, յորոց գտաք բազում վկայութիւն, զորոց զառաւել հաւաստին առեալ աստէն շարադրեցաք։ Գնացաք ի Սպահան քաղաք եւ մինչ որոնէաք զյիշատակարանս գրոց, գտաք աւետարան մի՛ որոյ յիշատակարանն էր այսպէս։

«Արդ՝ գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թուիս Հայոց, ՊՁԸ. ձեռամբ Գրիգորի սուտանուն կրօնաւորի, ի վանս՝ որ կոչի Արգիլան, ընդ հովանեաւ մօրս լուսոյ սուրբ Աստուածածնին, եւ տեառն Յուսկայ որդւոյ սուրբ գերեզմանին, ի հայրապետութեան Լուսաւորչին. քանզի յայսմ ամի վերացեալ եղեւ Աջն ի Սսայ, եւ ո՛չ գիտեմք զինչ եղեւ, ի յառաջնորդութիւն սրբոյ ուխտիս Մկրտիչ վարդապետինե։

Հանդիպեցաք ի Սեբաստիայ ի վանս սրբոյ հրեշտակապետին եւ անդ էր Ճաշու գիրք մի, որոյ յիշատակարանն էր այսպէս գրեալ։ «Եւ արդ՝ գրեցաւ Ճաշու գիրքս ի քաղաքս Արծկէ, հանդէպ սրբարար ծովուս՝ որ մանր ձկունք ելանեն, ընդ հովանեաւ Պատերազմի սուրբ նշանիս, եւ ամենամաքուր սուրբ Աստուածածնի կաթուղիկէիս, ի հայրապետութեան մեծ աթոռոյն՝ որ էր ի Սիս, փախանեցաւ. զի Աջն սուրբ Լուսաւորչին անտի գողացան, եւ երկու ամ ազգս Հայոց անտերունջ մնաց, ի դառն եւ ի չար ժամանակիս՝ յորում շարժեալ էր պիղծ Ջհանշահն, զի թուականս Հայոց, ՊՂ. էր. որ այս ամենայն բանս եղեւե։

Գնացեալ յԱսպահան քաղաք ի մէջ Ջուղայեցւոց, գտաք Յայսմաւուրք մի՝ որոյ յիշատակարանն էր այսպէս գրեալ։ «Եւ արդ՝ գրեցաւ Յայսմաւուրքս ի թուականութեանս Հայոց Մեծաց ՊՂ. ամին, ի յերկիրս Վասպուրական, ի քաղաքն Վան կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս եւ այլ սրբոցս, ի հայրապետութեան մեծի Աթոռոյն Սսայ՝ որ յայսմ մամի զԼուսաւորչի Աջն գողացեալ տարան, եւ Աթոռն ունայն մնաց, ի դառն եւ ի չար ժամանակի, ի պարոնութեան Ջհանշահին, որ չարութեամբ իւրով լցեալ գնաց ի Վրացտուն, եւ Վրացիքն, զինչ քրիստոնեայք, որ կային ի Հայոց ազգէն, զամենեսեան բռնութեամբ ի Շամշուլտայ բերդն արգելեցին, եւ այլ ամենեւին նոցա ո՛չ օգնեցին. եւ չար Ջհանշահն չար զօրօքն իւրովք գնացեալ ի վերայ, եւ էառ զդղեակն Շամշուլտայ, եւ ինն հազար անձինք քրիստոնէից եւ այլ աւելի՝ հանդերձ քահանայիւք ի սուր սուսերի մաշեցին, եւ զկանայքն եւ զտղայքն գերեվարեցին. զորոց աղէտ տարակուսանացն ո՞վ կարէ պատմել կամ գրել, եւ այս ամենայն վասն մեղաց գան ի վերայ աշխարհիսե։

Յետ այսորիկ ելաք ի Սպահանայ, գնացաք ի նորին գաւառն զոր Գանդիման կոչեն, ի գիւղն որ անուանի Վաստիկան, գտաք անդ Յայսմաւուրք մի՛ որոյ յիշատակարանն էր այսպէս. «Աւարտեցաւ սուրբ գիրքս Յայսմաւուրացս յամի ՊՂԱ. թուականութեանս Հայոց, ձեռամբ յոգնամեղ գրչի Կարապետ երիցու, ի խնդրոյ մահտեսի Մխիթարայ։ Եւ գրեցաւ սուրբ գիրքս ի քաղաքս Վան, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոցս Պետրոսի եւ Պօղոսի, եւ սուրբ Ստեփաննոս նախավկայի, եւ Սահակայ հայրապետի. ի կաթուղիկոսութեան տեառն Կիրակոսի, որ ի յայսմ ամի եղեւ ժողով եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց, ի մայրաքաղաքն ի Վաղարշապատ. որոց էր գլուխ մեծ րաբունապետն Թովմայ, եւ Յովհաննէս վարդապետն, եւ եդին զտէր Կիրակոսն յԷջմիածին կաթուղիկոս ամենայն Հայոց. եւ նոր նորոգեցաւ աթոռ սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի, ըստ տեսլեանն մեծին Ներսիսի հայրապետին եւ Սահակայ Պարթեւին, եւ մերոյս առաջնորդի սուրբ ուխտին Վարագայ Յովհաննէս եպիսկոպոսին. ի թագաւորութեանն Ջհանշահի, որ ի յայսմ ամի էառ զանառիկ բերդն զՋռել եւ զՋուլամերկ. եւ այս այսպէսե։

Այլ եւ գնացաք մեք ի քաղաքն Ուռհայ, եւ ի վանքն Ուռհայոյ, ուր կայ տապանն սրբոյն Եփրեմի Խուրին Ասորւոյ. տեսաք Ճաշոց մի՛ որոյ յիշատակարանն էր ըստ այսմ օրինակի։

«Եւ արդ՝ եղեւ սկիզբն Ճաշոցիս ի սուրբ ուխտս Մատնավանք, եւ աւարտեցաւ ի քաղաքն Արծկէ, յամի ութհարիւրերորդի իննսուներորդի, եւ երկրորդ ամի. ի թագաւորութեան Ջհանշահի որդւոյ Ղարայիւսուֆին. եւ ի հայրապետութեան Աթոռոյն Լուսաւորչին մերոյ տեղապահի տէր Կիրակոս ընդհանուր Հայոց կաթուղիկոսի. զի մինչ ի սոյն ամս Աջն Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի ի Սիս էր. եւ ամենայն ազգս Հայոց հնազանդեալ էաք Աթոռոյն Կիլիկիոյ, եւ այժմ շնորհիւ նորին, եւ օժանդակութեամբ Հոգւոյն սրբոյ, վերստին եկն, ի նոյն Վաղարշապատ Էջմիածին Շողակաթի տաճարին, եւ հաստատեցաւ Աթոռ Հայկազեան սեռի, գերապատիւ եւ հրաշափառ, զոր պահեսցէ հաստատուն Տէր Յիսուս ամէնե։ Եւ այս եւս այսպէս։

Այլ եւ գտաք Աւետարան մի, իբրեւ ընթերցաք զյիշատակարանն, եւ էր գրեալ այսպէս։ «Եւ արդ՝ սկսեալ եղեւ սուրբ աւետարանս յԱրղնի, ի վերադիտողութեան հայկազեան սեռի երկուց կաթուղիկոսաց տէր Գրիգորին եւ տէր Կիրակոսին, զի յորժամ գրեցաւ սուրբ աւետարանս այս Դ. ամ էր, որ Լուսաւորչի Աջն կորեր էր ի Սսայ՝ եւ ել համբաւն ի Վաղարշապատ, վասն որոյ ժողովեցան վարդապետք, եպիսկոպոսք, քահանայք, եօթն հարիւր անձն, եւ հաստատեցին զԱթոռն յԷջմիածին, եւ եդին զոմն Կիրակոս անուն այր առաքինի եւ ճգնաւոր կաթուղիկոս, եւ հաստատեցին զաթոռ սուրբ Լուսաւորչին. արդ աւարտեցաւ սուրբ աւետարանս ի յամուր դղեակս յԱրղնի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ նշխարացս, որ աստ կան հաւաքեալ. յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս, յեպիսկոպոսութեան տէր Մկրտիչ արքեպիսկոպոսին, եւ յերեցփոխանութեան Յոհաննէս կրօնաւորին ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, ձեռամբ յոգնամեղ գրչի Աւետիս աբեղայի անարժանի, ի յաշխարհակալութեան Համզայ սուլթանին. ի թուականութեան Հայոց, ՊՂԳ. ամինե. եւ այս այսպէս։

Եւ յետ գրելոցս այսոցիկ ունիմք այլ եւս հաստատագոյն պատմութիւն վասն գալստեան Լուսաւորչի Աջին ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին, զոր իմ պատահեալ ի քաղաքն Անկիւրիայ, գտի Յայսմաւուրք մի յեկեղեցին, զոր Սուրբ հոգի անուանեն, որ ունէր յիշատակարան կարի երկարաբան, բայց վասն կարեւոր գոլոյ բանին զամենայն բանն նոյն շարադրութեամբն անպակաս գրեցի աստ. եւ վասն երկարութեան ոճոյն մի՛ ինչ լիցիս մեղադիր եւ մի՛ առաջին շինողին, զի ոճ պատմութեան այնպէս պահանջէ. քանզի երկար է պատմութիւն որոյ սկիզբն է այս։ «Արդ՝ գրեցաւ սուրբ գիրքս յամի թուականութեանս Հայոց ՋԺ. ամին, յերկիրս Քաջբերունւոյ, ի քաղաքս Արճէշ, ընդ հովանեաւ ամենօրհնեալ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայ կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց, եւ ի բռնակալութեան ազգին նետողաց Ջհանշահ փատշահին, որ ել բազում հենիւք եւ անթիւ զօրօք. եւ գնացեալ եմուտ ի տունն Իրաղայ եւ զամենեսեան գրաւեաց ընդ ձեռամբ իւրով, եւ հասեալ ի մեծ քաղաքն Սպահան, որ է Շօշ քաղաք, յոր մարգարէն Դանիէլ զտեսիլն ետես, որ էր ամուր եւ բազմամարդ, որոց ընդդիմացեալ նմա պատերազմացն, եւ յաղթեալ նոցա էառ զքաղաքն, եւ զամենայն զօրսն սրոյ ճարակ տուեալ եւ ի սուր սուսերի մաշեալ. քանդեալ եւ աւերեալ, եւ զջուր գետոյն կապեալ ի վերայ քաղաքին, զի որք ի նղմունս եւ ի ներքնատունս եւ ի դարանս մտեալ էին եւ թաքուցեալ, ամենեքեան ջրասոյզ եւ հեղձամղձուկ եղեալ սատակեցան, որ եւ քաղաքն ամենայն տապալեցաւ ի վերայ նոցա զի հողաշէն էր։ Եւ անտի գնացեալ եմուտ ի Հրէ եւ ի Խօրասան, եւ զամենայն տունն Թաթարաց նուաճեաց ընդ ձեռամբ իւրով, եւ դարձեալ եկն ի թախտն իւր, ի քաղաքն Շահաստան ի Թարվէզ։ Որոյ ընդ առաջ գնացեալ մեծ հայրապետն տէր Զաքարիայն աթոռակալ սուրբ Խաչին Աղթամարայ, որ էր թագաւորազն ի թոռանց եւ ի շառաւիղէ արքային Գագկայ, բազում ընծայիւք եւ պատարագօք. զոր յոյժ սիրով ընկալաւ զնա արքայն արքայից Ջհանշահ փատշահն եւ դշխոյն Բէկում խաթունն, եւ պատուեալ մեծարեցին զնա, եւ ետուն նմա խլայ եւ պարգեւ զԱջ սուրբ Լուսաւորչին մերոյ սրբոյն Գրիգորի. եւ զպատիւ պատրիարգութեան։ Որոյ առաջնորդութեամբն Աստուծոյ եւ կամաւ սուրբ Լուսաւորչին եւ հրամանաւ փատշահին, եկեալ յաստուածարեալ եւ յաստուածանկար սուրբ Գրիգորաշէն եւ երկնահանգէտ կաթուղիկէ սուրբ Էջմիածինն, յառաքելաշնորհ աթոռ սրբոյն Գրիգորի, եւ նստաւ ինքնակալ պատրիարգ ընդհանուր ամենայն քրիստոնէական ազգի, որք են ընդ ամենայն ոլորտս տիեզերաց, եւ արարեալ զաշխարհ ամենայն լինիլ մի հօտ եւ մի հովիւ [Դան. Ը] ըստ բանին Տեառն. եւ հովուէր զամենեսեան ի հաւատս ուղղափառ Նիկիական սուրբ դաւանութեան։ Ընդ այնմ ժամանակին եղեւ ցասնուլ փատշահին ի վերայ ամիրային Բաղիշու. եւ բարկութեամբ առաքեաց Դ. զօրագլուխս երկոտասան հազար հեծելազօրօք ի վերայ քաղաքին Խլաթայ, եւ գնացեալ աւարեալ քանդեցին զնա՛ եւ բազում աւար ի մի ժողովեալ նստան ի վերայ բերդին եւ նեղէին յառնուլ զնա, եւ զնոյն հանդերձեալ էին առնել ի Բաղէշ՝ եւ ի Մուշ, ի Խութ եւ ի Սասունք եւ յամենայն գաւառսն նոցա։ Զոր տեսեալ նորընծայ պատրիարգն տէր Զաքարիայ զտարակուսանս աշխարհին այնորիկ զգերեվարիլն եւ զմատնիլն ի ձեռն անօրինաց, զաւերիլն եւ զքանդիլն. զխախտումն եկեղեցեացն, եւ զտապալումն սուրբ սեղանացն. զգերեվարիլ սրբութեանցն, եւ զխափանումն փառաբանութեանցն Աստուծոյ, եւ զտարաշխարհիկ լինիլն ամենայն խառնիճաղանճ ժողովրդեանն՝ զգերիլն եւ զտատանիլն։ Զայս ամենայն զմտաւ ածեալ մեծ հայրապետն տէր Զաքարիայն, եւ ի միտս իւր բերեալ զբանն տէրունական. որ ասէ՝ թէ «Ես եմ հովիւն քաջ, հովիւ քաջ զանձն իւր դնէ ի վերայ ոչխարացե [Յովհ. Ժ 11, հմմտ. Եզեկ. ԼԴ 23], եւ կատարեալ գործով զբանն, եդ զանձն իւր ի վերայ բանաւոր հօտին Քրիստոսի ի վերայ ամենայն ժողովրդեանն Բաղիշու, եւ զօրացեալ ի Հոգւոյն սրբոյ, եւ արարեալ զսիրտս իւր իբրեւ զկարծր վէմ, եւ մտեալ առաջի թագաւորին, ետ զանձն իւր փրկանս փոխանակ բազմաց. տուեալ ձեռագիր եւ մտեալ դաման առնուլ հարկս յամիրայէն Բաղիշու եւ տալ կայսերն առ ի մնալ երկրին ի խաղաղութեան՝ եւ առնել աղօթս վասն կենաց թագաւորին եւ որդւոց նորա։ Որոյ հաւանեալ արքայն եւ դշխոյն ետուն նմա նշանագիր եւ հրաման առնել զինչ եւ կամեսցի, եւ նորա ելեալ յերեսաց նոցա վաղվաղակի ձիընթաց արշաւմամբ գնացեալ եհաս ի քաղաքն Բաղէշ։ Որոյ ընդ առաջի ելեալ ամիրայն հանդերձ ամենայն մեծամեծօքն իւրովք, եւ մեծարեալ փառօք տարաւ զնա ի գլուխ բերդին, եւ խոստացան առնել զկամս նորա եւ տալ զինչ եւ խնդրեսցէ. բայց միայն զի յետս դարձուսցէ զամենայն հեծելազօրսն ի բերդէն Խլաթայ։ Եւ նա առեալ զվկայութիւն ի բերանոց նոցա գնաց ի Խլաթ, եւ ետ զօրագլխացն կրկին ձեռագիր, եւ ցուցեալ նոցա զնշանագիր փատշահին, եւ համոզեաց զնոսա՝ որք խաղաղութեամբ գնացին ի տեղիս իւրեանց, եւ ինքն դարձաւ ի Բաղէշ եւ նստաւ ամիսս երիս եւ առեալ զխոստացեալ հարկն կայսերական, եւ տարեալ մատոյց առաջի փատշահին, եւ արար խաղաղութիւն ի մէջ նոցա, ազատեաց զամենայն խառնիճաղանճ ժողովուրդն զՀայ եւ զՏաճիկ ի ձեռաց անօրինաց եւ ի դառն գերութենէ. զոր Տէր Աստուած ազատեսցէ զնա յամենայն փորձութենէ հոգւոյ եւ մարմնոյ. ամէն։ Եւ նորա դարձեալ ի փատշահէն նստաւ յաթոռն իւր ի սուրբ Էջմիածինն, եւ մեծարանօք խիլայեալ եղեւ յերկուց գոռոզաց յայլասեռից, ի Թուրքման փատշահէն եւ ի Քուրդ ամիրայէն, որպէս զԶօրաբաբէլ ի Դարեհէ [Ա Եզր Դ, Ե, Զ]՝ առ ի հովուել զհաւատացեալ ժողովուրդս իւր։ Եւ եղեւ կրկին անգամ գնալ Ջհանշահ փատշահին ի տունն Իրաղայ, ի Շիրազ եւ ի Քրման, եւ էր նորա որդի մի Հասանելի անուն, որ շրջէր թափառական զվերին կողմամբ գաւառին Արարատեան, եւ նա նենգութեամբ չարախօսաց ոմանց կամեցաւ ըմբռնել զմեծ պատրիարգն զտէր Զաքարիայն՝ եւ պահանջել ի նմանէ գանձս եւ ինչս. զոր իմացեալ մեծ հայրապետն զնենգութիւն նորա, եւ առեալ զԱջն սուրբ Լուսաւորչին հանդերձ այլ սպասիւք յաւուրս ձմերայնոյ եւ գնացեալ մինչեւ ի Բագուան եւ անտի եկեալ ի բերդն Բայազիտի, եւ անտի իջեալ ի սուրբ ուխտն Արգիլան, ուր հանգուցեալ կայ պատուական նշխարք սուրբ վարդապետին Ստեփաննոսի տէր Յուսկայ որդւոյն։ Եւ անդ հասեալ յայտնեաց զգանձն աստուածային, զԱջն սուրբ Լուսաւորչին մերոյ զսրբոյն Գրիգորի, հանդերձ խաչալամովն, որ նկարեալ կայր ի մի կողմն պատկերն տէրունական, եւ ի միւս կողմն Լուսաւորչին մերոյ սրբոյն Գրիգորի, եւ թագաւորին Տրդատայ, եւ չքնաղագեղ կուսին սրբոյն Հռիփսիմեայ, այլ եւ ոսկեթել յօրինուածով եւ ազգի ազգի գունով, երանգ երանգ զարդարեալ սուրբ ուրարովն. որ զարմանալի է տեսողացն։ Եւ դէմ եդեալ գալ ի հայրենի աթոռն իւր ի գեղեցկայարմար գմբէթայարկ Սուրբ Խաչն Աղթամարայ, եւ ել համբաւ գալոյ նորա հանդերձ սուրբ Աջովն եւ խաչալամովն, որ բարձրացեալ կայր ի ծայրս ձողոյ, եւ խաչ ոսկի կառուցեալ ի գլուխ նորա, ընդ որ գրոհ տուեալ ամենայն բնակչաց գաւառացն, ընդ որ գայր հայրապետն եւ ամենեքեան ընդ առաջ ընթանային խնկօք եւ մոմեղինօք եւ զենմամբ խոյոց եւ զուարակաց եւ երկրպագութիւն մատուցանէին սուրբ Աջին եւ հայրապետին եւ համբուրէին զնա մեծաւ փափագանօք, մինչեւ եկեալ եհաս ի գաւառն Տոսբոյ, եւ մտեալ ի քաղաքն Վան, բազում եպիսկոպոսօք, եւ վարդապետօք, քահանայիւք եւ բազմամբոխ ժողովրդովք՝ ձիօք եւ ձիաւորօք, եւ խաչալամն առաջի, եւ քահանայքն յառաջ եւ յետոյ երգէին քաղցր եղանակօք. եւ այնպէս պերճ եւ փառաւոր եմուտ ի քաղաքն Վան։ Իսկ պարոնն՝ այն որ նստէր յամուրն Շամիրամայ ի բերդն Վանայ Մահմուտբէկ կոչեցեալ, որ էր կաթնեղբայր Ջհանշահ փատշահին. ետես զպայծառութիւն քրիստոնէիցն եւ ցանկացաւ տեսութիւն սուրբ Աջին, եւ յղեալ տարաւ ի գլուխ բերդին, եւ եղեւ ընդ մտանել մեծ հայրապետին սուրբ Աջովն ընդ դուռն վերին բերդին, ընդ առաջ ել գոռոզն Մահմուտբէկ, ամենայն մեծամեծօքն իւրովք, տամբ եւ Ամիրզայ որդւովքն, եւ ամենայն ընտանեօքն. եւ երկրպագութիւն մատուցանէին սրբոյ Աջին եւ համբուրէին, եւ աղերս պատարագաց նուիրէին, եւ մեծարեալ խիլայեաց զհայրապետն՝ եւ դարձոյց յօթեւանս իւր. զոր տեսեալ բազմութեան քաղաքին եւ գաւառին օր ըստ օրէ գային յերկրպագութիւն սրբոյ Աջին, եւ յողջոյն մեծ հայրապետին բազում ընծայիւք եւ պատարագօք։ Եւ յետ աւուրց ինչ առեալ հրաման ի պարոնէն գնալ ի հայրենի աթոռն իւր ի յԱղթամար. եւ իբրեւ ել ի քաղաքէն՝ ելին ընդ նմա բազմութիւնք եպիսկոպոսաց, վարդապետաց, եւ քահանայից եւ ամենայն ազատագունդ խօջայքն Վանայ, ձիօք եւ ձիաւորօք սպառազինեալք. եւ եկեալ հասին մերձ ծովահայեաց քաղաքին Ոստանայ, որում ընդ առաջ ելին ամենայն բնակիչք քաղաքին քահանայիւք եւ բազմամբոխ ժողովրդօք ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս, խնկօք՝ եւ մոմեղինօք, եւ բարձրաձայն եղանակօք, մինչ գրեթէ քան զհազար մարդ աւելի կայր յառաջ եւ յետոյ մեծ հայրապետին. եւ խաչալամն առաջ գնայր ունելով ի գլուխն խոչ ոսկի փայլեալ լուսոյ նման. եւ այնպէս շքեղ փառօք եմուտ ի քաղաքն յՈստան, իբրեւ տեսին այլասեռ բնակիչքն որ յՈստան, զխրախութիւնն՝ զայն՝ ի խոր խոցեցան ընդ պայծառութիւն եւ ընդ համարձակութիւն հայրապետին, որ ի գաւառէն Տարբերունւոյ մինչ ի քաղաքն յՈստան, խաչալամով էր եկեալ, եպիսկոպոսօք, եւ վարդապետօք, եւ բազում կարգաւորօք եւ ժողովրդօք, վասն որոյ ժողովեցան ի միասին առ իշխան քաղաքին, որ էր ազգաւ Քուրդ, ժանտ եւ անագորոյն ամենեւին թշնամի քրիստոնէից, եւ խորհեցան խորհուրդ չար զի գաղտագողի նենգեսցեն հովուապետին. զոր իմացեալ զչարութիւն նոցա քաջ դիտապետն, եւ ընդ լուսանալ առաւօտին առեալ զսուրբ Աջն գնալ ի յեզր ծովուն ուր նաւահանգիստն լինէր։ Զոր իմացեալ ամենայն եկելոցն ընդ նմա. որք ի Վանայ, եւ որք յայլ գաւառացն ելին զհետ նորա եւ եկին հանդէպ աստուածապահ կղզւոյն Աղթամարայ մեծ բերդին Մանաճիհրի, որ է Քարադաշտ։ Եւ անդ զտեղի առեալ օրհնեաց զամենեքեան շնորհաբաշխ սուրբ Աջովն եւ համբուրեալ զամենեսեան ի համբոյր սրբութեան, եւ արձակեաց զնոսա խաղաղութեամբ եւ օրհնութեամբ գնալ ի յարկս իւրեանց։ Եւ ինքն էառ զսուրբ Աջն Լուսաւորչին եւ եմուտ ի նաւն եւ գնաց յԱստուածաբնակ կղզին յԱղթամար ի հայրենի ժառանգութիւն իւր. զոր իբրեւ ելին ի ցամաք ընդ առաջ ելին նմա ամենայն բնակիչք տեղւոյն յեզր ծովուն խնկօք եւ մոմեղինօք՝ եւ քահանայիւք, քաղցրաձայն եղանակօք եւ առեալ տարան զսուրբ Աջն եւ եդին ի գեղեցկայարմար սուրբ խաչն Աղթամարայ, եւ երկրպագութիւն մատուցանէին սուրբ Աջին եւ հայրապետին. եւ օրհնութիւն եւ փառաբանութիւն վերառաքէին հրաշագործողին Աստուծոյ, որ արժանի արար զամենեսեան տեսութեան շնորհաբաշխ սուրբ Աջին Լուսաւորչի, եմուտ ի յամուր կղզին Աղթամար եւ հանգեաւ ի գմբէթայարկ սուրբ Աջն ի բուն տեղիսն իւր. ի թուականութեանս մերում ՋԺԱ ամին. ի սկիզբն տարւոյն, որ էր Նաւասարդի ամսոյ ԺԶ. յաւուր ուրբաթի սուրբ Յակոբայ պահոցն եմուտ Սուրբ Խաչն յԱղթամար, ի պահպանութիւն մեզ ամենայն հաւատացելոց, որոց եղեւ ուրախութիւն ամենեցուն ոչ սակաւ։ Եւ զայս լուեալ ամենայն բնակչաց գաւառացն օր ըստ օրէ գային յերկրպագութիւն սուրբ Աջին եւ յողջոյն մեծ հայրապետին բազում ընծայիւք եւ պատարագօք, եւ օրհնութեամբ, մեծաւ ուրախութեամբ դառնային ի յարկս իւրեանց՝ փառաւորելով զամենասուրբ զԵրրորդութիւնն, զՀայր եւ զՈրդի եւ զՍուրբ Հոգին այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէնե։

Արդ՝ այս պատմութիւն մինչեւ ցայս վայր ծանոյց մեզ թէ՝ Լուսաւորչի սուրբ Աջն հաւաստեաւ եւ ստուգիւ դարձեալ է ի Սսայ եւ եկեալ է յԷջմիածին, այլ եւ գնացեալ է յԱղթամար։ Այլ եւ ի կարգս թուականացն եւս գրեալ կայ թէ ՋԺԱ թուին Զաքարիայ կաթուղիկոսն էառ զԼուսաւորչի Աջն ընդ իւր եւ տարաւ յԱղթամար։

Արդ՝ թէպէտ գոն եւ այլ եւս այսպիսի բանք եւ պատմութիւնք, զորս ժողովեցաք ի գրոց՝ վասն սուրբ Լուսաւորչի Աջին, թէ հաւաստեաւ եկեալ է Աջն ի սուրբ Էջմիածին,, սակայն զամենայն ոչ շարագրեցաք աստ, զի մի գուցէ լիցի երկարութիւն բանիցն, ձանձրութիւն ընթերցողացն, այլ զայսքանս բաւական համարեցաք շարակարգել աստ, յայտ առնել անխարդախաբարոյ եւ ճշմարտասէր արանց իմաստնոց զորպիսութիւն անցուածոց ժամանակաց։ Այսուհետեւ ժամ է մեզ պատմել վասն սուրբ Լուսաւորչի Աջին, թէ որպէս դարձաւ յԱղթամարայ եւ եկն ի սուրբ Էջմիածին։

Մերձ մայրաքաղաքին Նախչուանու կայ գաւառ մի, զոր անուանեն Շահբունուց ձոր, եւ յայսմ գաւառի կայ գիւղ մի՝ զոր անուանեն Օծօպի, եւ մերձ այսմ գեղջս կայ շինեալ ի վաղեմի ժամանակաց վանք մի յանուն սուրբ Աստուածածնին՝ զոր անուանեն Օծօպու վանք. եւ ի միաբանից այսմ վանիցս եպիսկոպոս ոմն, որում անունն էր Վրթանէս եպիսկոպոս, այր խորագէտ եւ խելամուտ ի գործս իւր, եւ ճարտարաբան ի խօսս. սա գնացեալ յԱղթամար գողացաւ զԱջն սուրբ Լուսաւորչին եւ եբեր դարձեալ ի սուրբ Էջմիածինն. զայս արար Վրթանէս եպիսկոպոսն խորհրդով եւ կամօք կաթուղիկոսացն Էջմիածնի, որոց անուանքն էին Սարգիս եւ Յօհաննէս։ Եւ նախ գնաց Վրթանէս եպիսկոպոս յանծանօթ աշխարհ եւ անդ այլափոխեաց զանունն եւ զզգեստն, եւ հարթեալ թեթեւացոյց զմօրուքն. եւ եղեւ ի կերպ մահտեսւոյ՝ անգէտ գրոց եւ կարդալոյ. այլ եւ ի վերոյ քան զծունկն կապեաց պարանաւ զբարձն եւ կաղացոյց զջիլն, եւ եղեւ իբրեւ զբնական կաղ, եւ ի գնալն իւր կաղայր։ Եւ ապա գնացեալ ի կղզին Աղթամարայ՝ եւ անդ բնակեցաւ, եւ առնէր սպասաւորութիւն վանացն. եւ օր աւուր ընտելացաւ նոցա վասն բարւոք սպասաւորութեան, մինչ որ կարգեցին զնա լուսարար եկեղեցւոյն եւ պահող անօթոցն եւ սրբութեան վանիցն, եւ մնաց նա ի լուսարարութիւն եկեղեցւոյն յամս եօթն։ Եւ ի ժամանակին յայնմիկ պատահեցաւ ի միում աւուր, զի եկին յոլովք արք վաճառականք՝ զոր Հայոց բառիւ փօրէզիկ ասեն, եւ այլազգեաց բառիւ չարչի ասեն, այս չարչիքս գրաստուք եւ իշովք շրջելով գիւղէ ի գիւղ՝ եկին եւ հասին մինչ ի նաւահանգիստն Աղթամարայ. եւ այնպէս իշովքն եւ գրաստովքն իւրեանց մտին ի կղզին Աղթամար, վաճառել կտաւ եւ աստառ, չիթ եւ ալաջայ՝ եւ այլ ինչ։ Եւ էին այս չարչի արքս ի գիւղաքաղաքէն Ջուղայոյ, քանզի ի ժամանակին յայնմիկ տակաւին շէն էր Ջուղայ, եւ մնացին երկու եւ երեք օր անդէն ի կղզին։ Իսկ Վրթանէս եպիսկոպոսն հերձեաց զիշոյ միոյ կուրդինն, որ է պաղանն, եւ բերեալ զԼուսաւորչի Աջն ընդ նմին եւ զվառն, որ է խաչալամն, եւ զուրարն, զոր եւ ի մէջ անցեալ պատմութեանդ յիշեաց, եւ զայս երեքեանս եդ ի մէջ իշոյ կուրդնին եւ դարձեալ կարեաց, որպէս եւ էր յառաջագոյն. եւ զայս արար թաքուն եւ անգիտելի յամենայն մարդկանէ, բայց միայն իշոյ տիրոջն յայտնեաց. որում եւ պատուիրեաց բարւոք պաշտապանեսցէ, զի մի՛ վնաս ինչ պատահիցի Աջին. այլ եւ մի՛ եւս ուրեք յամեսցի, այլ փութանակի առեալ հասցէ ի Ջուղայ։ Եւ զկնի գնալոյ չարչոցն՝ յետ աւուրց ինչ եւ ինքն Վրթանէս եպիսկոպոսն պատճառանօք ինչ ելեալ ի կղզւոյն եւ գնաց ուրեք. եւ իբրեւ հեռացաւ ի վայրացն յանծանօթ տեղիս, ապա արձակեալ զկապ ոտիցն՝ զոր յառաջագոյն կապեալ էր, եւ յուղի անկեալ գնայր բազում ճեպով։ Իսկ բնակիչք Աղթամար կղզւոյն իբրեւ տեսին թէ անցին պայմանեալ աւուրքն, եւ ոչ եկն լուսարարն իւրեանց, գնացեալ աստ եւ անդ հարցին եւ ոչ գտին. եւ իբրեւ ծանեան թէ ոչ է Աջն ի տեղւոջն իւրում, յայնժամ սկսան յամենայն ճանապարհս եւ յուղիս կարի ստիպով հետամուտ լինել, զի թերեւս հասցեն. իսկ գնացող խնդրակքն իբրեւ պատահէին եկող ճանապարհորդաց եւ հարցանէին, թէ զկաղ այր մի տեսի՞ք. եւ եկողքն պատասխանէին, թէ չիք մեր տեսեալ զայր կաղ, եւ այսու կերպիւ զերծաւ Վրթանէս եպիսկոպոսն, եւ եկեալ եհաս ի գիւղաքաղաքն Ջուղայ, եւ որոնմամբ եկեալ եգիտ զտուն առնն՝ որ էր տէր իշոյն։ Եւ բազում տագնապաւ հոգայր վասն Աջին, թերեւս ամբողջ հասեալ իցէ Աջն ի Ջուղայ։ Իբրեւ լուաւ յառնէն, եւ ետես զպաղանն, յորում ինքն եդեալ էր զԱջն, զի ամբողջ կայր Աջն, յայնժամ մեծաւ ցնծութեամբ ուրախ եղեւ եւ փառս ետ Աստուծոյ։ Ապա գնացեալ Վրթանէս եպիսկոպոսն առ առաջնորդսն եւ առ քահանայսն Ջուղայոյ, եւ ծանոյց նոցա զարարն իւր, եւ նոքա զարմացան ընդ արարեալ գործն նորա, եւ լցան երկնային խնդութեամբ, եւ գնացեալ հանին զԱջն, եւ զխաչալամն եւ զուրարն, եւ բերին յեկեղեցին. եւ վաղվաղակի առաքեցին աւետաւորս ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին առ կաթուղիկոսքն Սարգիս եւ Յօհաննէս, որոց կամօք եւ խորհրդակցութեամբն գնացեալ էր Վրթանէս եպիսկոպոսն յայս գործ։ Իբրեւ լուան նոքա եւս առաւել ցնծացեալ զուարճացան եւ լցան երկնային խնդութեամբ, եւ վաղվաղակի եկեղեցականօք եւ աշխարհականօք եւ ամենայն երեւելի արամբք աշխարհին Արարատու յուղի անկեալ գնացին ընդ առաջ սրբոյ Աջին. եւ գտին զԱջն ի Նախչուան քաղաքի զի մինչ ի գալ կաթուղիկոսացն, Ջուղայեցիք եւ Վրթանէս եպիսկոպոսն զԱջն բերեալ էին ի Նախչուան քաղաք։ Եւ անդ ի Նախչուան քաղաքին պատուեալ փառաւորեցին զսուրբ Աջն լուցմամբ պայծառ մոմեղինաց՝ եւ բուրմամբ անուշահոտ խնկոց, եւ զենմամբ խոյոց եւ զուարակաց. եւ կատարեցին անդէն ուխտս եւ համբուրեցին մեծատենչ փափագանօք զսուրբ Աջն, եւ ապա աշխարհախումբ բազմութեամբ առին զսուրբ Աջն եւ բերին ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին. եւ հանգուցին եւ սեպհական եւ ի բնական Աթոռն իւր։ Իսկ կաթուղիկոսունքն եւ ամենայն արք աշխարհին՝ եկեղեցականք եւ աշխարհականք բազում եւ անթուելի պարգեւս բաշխացին Վրթանէս եպիսկոպոսին. այլ եւ որքան նուէրք եւ աջահամբոյր՝ զոր նուիրեցին ժողովուրդքն սրբոյ Աջին, զայն եւս զբովանդակն շնորհեցին Վրթանէս եպիսկոպոսին. այլ եւ կարգեցին կաթուղիկոսունքն եւ ամենայն ժողովն՝ զի Վրթանէս եպիսկոպոսն լիցի աթոռակալ կաթուղիկոսացն, որ ոք եւ իցէ կաթուղիկոս ի մէջ սուրբ Աթոռոյն՝ որքան եւ իցէ Վրթանէս եպիսկոպոսն կենդանի. որ եւ արար աթոռակալութիւն մինչ ի ժամանակս ծերութեան իւրոյ. եւ ապա վասն անկարութեան մարմնոյն գնաց ի վանքն Օծօպու մերձ իւրոց ազգականացն վասն պաշտպանելոյ իւրոյ ծերութեանն, եւ անդէն վախճանեցաւ եւ թաղեցաւ ի թուին ԺԽԲ. որպէս եւ գրեալ է ի վերայ տապանին իւրոյ։ Իսկ կաթուղիկոսունքն Էջմիածնի իբրեւ զհայրենապատուէր կտակ, աւանդութիւն ունէին ի մէջ իւրեանց, զի յամենայն ամի ի տարւոջն միանգամ գնային ի վանքն Օծօպու մատուցանէին պատարագ, եւ պաշտման դրամ բաժանէին վանականացն, եւ կերակրէին զաղքատս վասն հոգւոյ Վրթանէս եպիսկոպոսին. եւ մինչ ի ժամանակս Դաւիթ կաթուղիկոսին, եւ Մելքիսէթ կաթուղիկոսին կայր այս աւանդութիւն՝ որ գային կաթուղիկոսունքն եւ կատարէին։ Իսկ վերոյ ճառեալ պատմութիւնս՝ որ վասն գալստեան սրբոյ Աջին է, որ յԱղթամարայ դարձաւ եւ եկն ի սուրբ Էջմիածին, ոչ թէ հարեւանցի բանք եւ զրուցք են, այլ հաստատուն եւ հայրենատուր աւանդութեամբ պատմի յամենայն գաւառս՝ որք են շուրջ զՆախչուան քաղաքաւն, եւ մանաւանդ ի գաւառին Շահբունուց ձորոյ, եւ որք մերձ նմա վանօրայք են, զի ամենեքեան եկեղեցականք եւ աշխարհականք միաբանութեամբ պատմեն զայս պատմութիւնս, թէ ձեռամբ Վրթանէս եպիսկոպոսին եկն Լուսաւորչի Աջն յԷջմիածին, յորոց առեալ մեր զհաւաստին գրեցաք աստ։ Եւ կայր սուրբ Լուսաւորչի սուրբ Աջն անդ ի սուրբ Էջմիածինն մինչեւ ի ժամանակս առաջին Շահաբասին, որ տարաւ ի քաղաքն Սպահան, եւ ի ժամանակս Շահսէֆի թագաւորին գնացեալ Փիլիպպոս կաթուղիկոսն ի Սպահան քաղաք խնդրեաց ի Շահսէֆի թագաւորէն, եւ առեալ եբեր դարձեալ ի սուրբ Էջմիածինն ի սեպհական Աթոռն իւր, որպէս եւ գրեալ կայ ի պատմութեան Փիլիպպոս կաթուղիկոսին։ Եւ կայ նոյն սուրբ Աջն աստէն ի սուրբ Էջմիածինն մինչեւ ցայսօր՝ եւ պատուի ըստ արժանւոյն իւրոյ փառաւորութեամբ բազմաւ, ի փառս իւր եւ զօրացուցանողին զնա Քրիստոսի։ Եւ այն զոր ի մէջ անցեալ պատմութեանդ չիշեաց զխաչալամն եւ զուրարն, ահաւասիկ սոքա երկոքին ընդ սրբոյ Աջին կան ի սուրբ Էջմիածինն պահեալք, հաստատուն վկայ սրբոյ Աջին, եւ մանաւանդ սքանչելագործութիւնքն՝ որք լինին ի սրբոյ Աջէն եւս առաւել վկայ։

Եւ յարդարեալ շարակարգեցաք զպատմութիւնս զայս ի թուականիս մերում ՌՃԺԱ. ամին, Յուլիս ամսեանն ի մէկն, ի սուրբ Աթոռն յԷջմիածին, ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան տեառն Յակոբայ Ջուղայեցւոյ, եւ ի թագաւորութեան Պարսից երկրորդ Շահաբասին, եւ Օսմանցւոց թագաւորին սուլթան Մահմատին՝ որդւոյ սուլթան Իբրահիմին, բարեխօսութեամբ եւ աղօթիւք նոյն սրբոյ Աջին երջանիկ Հօր մերոյ սրբոյ Լուսաւորչին ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ օրհնելոյն յաւիտեանս. ամէն։