Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՆԵՂՈՒԹԵԱՆՑ ԵՒ ՎՇՏԱՑ, ԶՈՐ ԿՐԵՑԻՆ ՀԱՅ ԱԶԳԱՒ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱՅՔՆ, ՈՐՔ ԲՆԱԿԵԱԼՔ ԵՆ Ի ՔԱՂԱՔՆ ԻԼՈՎ

Ի վեր անդր ի կարգի պատմութեան, զոր գրեցաք վասն Մելքիսէթ կաթուղիկոսին, թէ գնաց նա յաշխարհն Իլախաց։ Արդ՝ յորժամ եհաս նա անդր, եւ եմուտ ի քաղաքն Իլով, յետ անցանելոյ աւուրց ինչ, ի նոյն Իլով քաղաքէ ոմն աբեղայ, որում անունն էր Նիկօլայոս, զարս ոմանս միջնորդս եւ բարեխօսս արարեալ առաքեաց առ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն, զի օրհնեսցէ զինքն եպիսկոպոս ազգին Հայոց, որք կան յԻլով քաղաքին եւ որոց շուրջ զնովաւ, վասն զի ի ժամանակին յայնմիկ ոչ գոյր եպիսկոպոս նոցա։ Եւ միջնորդացն մատուցեալ առ կաթուղիկոսն ընծայեցին ոսկի բազում, եւ խնդրեցին առնել զՆիկօլայոս աբեղայն եպիսկոպոս. եւ կաթուղիկոսն տեսանելով զյոլովութիւն առ ձեռն պատրաստ ոսկւոյն, նա եւ ակնկալութիւն եւս յոլովից ոսկւոյ առ յապայն, հաճեցաւ օրհնել զՆիկօլայոսն եպիսկոպոս Իլովայ։

Իսկ քահանայք եւ ժողովուրդք քաղաքին՝ իշխանք եւ ռամիկք, ի վաղ ժամանակաց գիտելով զորպիսութիւն վարուց Նիկօլ աբեղային, գումարեցան միահաղոյն ամենեքեան, եւ եկեալ առ կաթուղիկոսն ծանուցին զբանս իւրեանց նմա, եւ ասացին. «Մեք գիտեմք զդա, եւ զորպիսութիւն վարուց դորա, վասն որոյ ոչ է դա մեզ ընդունելի, մի զդա՝ այլ զայլ ոք արասցես մեզ եպիսկոպոսե։

Իսկ կաթուղիկոսն քամահեալ անարգեաց զժողովուրդն եւ զբանս նոցա. եւ արտաքսեալ յերեսաց իւրոց յետս դարձոյց զնոսա. բայց ժողովուրդքն՝ ոչ թուլացան ի բանից իւրեանց, այլ ի բազում աւուրս՝ բազում բանիւք խօսեցան ընդ կաթուղիկոսին. եւ ոչ թողին օրհնել զՆիկօլն եպիսկոպոս։

Ապա կաթուղիկոսն ելեալ ի քաղաքէն գնաց ի վանքն, որ անուամբ սրբուհւոյ Աստուածածնին կայ շինեալ արտաքոյ քաղաքին, զոր Իլովացիք Հաճկատար Աստուածածին ասեն, եւ անդէն առանց գիտելոյ ժողովրդոցն՝ մէկուսի յամբոխէ ի մէջ գիշերի սկսաւ օրհնել զՆիկօլ աբեղայն եպիսկոպոս. որում իրազգած լեալ ժողովրդականաց քաղաքին, առ ժամայն նոյնում գիշերոյ իշխանք եւ ռամիկք վաղվաղակի գումարեցան ի միասին եւ ընդ փոքր դուռն քաղաքին ելեալ փութանակի հասին ի տեղին, աղաղակէին առ կաթուղիկոսն. «Մի՝ օրհնէր զդա, եւ մի մատնէր զմեզ, եւ զեկեղեցիս մեր ի ձեռս անիրաւիդ այդմիկ. զի մեք գիտեմք զդա՝ եւ զորպիսութիւն վարուց դորա, վասն որոյ ոչ է մեզ ընդունելիե։ Եւ կաթուղիկոսն նստեալ ի վերայ աթոռոյ օրհնէր զՆիկօլ աբեղայն եպիսկոպոս, եւ խաչիւն՝ որ ի ձեռին էր, սաստէր ժողովրդեանն, եւ բանս տգեղս, զոր ոչ է պարտ յիշել՝ ասէր նոցա. եւ թէպէտ ողորմելի ժողովուրդքն ամբոխեալ եւ աղմկեալ՝ յոգնակի աղաղակեցին, ոչ լուաւ նոցա կաթուղիկոսն, այլ օրհնեաց զՆիկօլն եպիսկոպոս։

Եւ յետ սուղ ինչ աւուրց կամեցաւ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն ելանել յԻլովայ եւ գնալ ի քաղաքն Կամենից, եւ ժողովուրդքն հնարէին, զի թերեւս զՆիկօլն ընդ կաթուղիկոսին ուղեւորեսցեն ի գնալ. իբրեւ խօսեցան ժողովուրդքն ընդ Նիկօլին վասն գնալոյ ընդ կաթուղիկոսին, եւ նա խաբեաց զնոսա ցուցանելով զինքն կամայօժար ի գնալն։ Եւ իբրեւ գնացին աւուրց ինչ ճանապարհ, ասաց կաթուղիկոսն ընդ Նիկօլին. «Բաւական է այսքան գալն քո՝ այսուհետեւ խաղաղութեամբ դարձիր ի տեղին քո, եւ ի գործ եպիսկոպոսութեան քոե. ասաց Նիկօլն՝ «Քո իսկ աչօք տեսեր զի այնքան հակառակեցան քեզ՝ եւ ոչ հաճէին յիս, եւ այժմ զիա՞րդ իշխեմ գնալ ի մէջ նոցաե։ Եւ այնքան հնարեաց Նիկօլն, մինչ որ կաթուղիկոսն գիրս բանադրանաց՝ նզովից եւ կապանաց գրեալ ի վերայ ժողովրդեանն ետ ի ձեռս Նիկօլ եպիսկոպոսին, որպէս զի թէ ոք ընդդիմակայեալ հակառակեսցի եւ ոչ ընկալցի զնա ի պատիւ եպիսկոպոսութեան, լիցի ի ներքոյ բանադրանաց։ Եւ Նիկօլին առեալ զայս թուղթս եւ եկն յԻլով, ասաց ժողովրդեանն. «Դուք ամենեքեան ժողովեցարուք յաւուր կիրակէի յեկեղեցին՝ քանզի ունիս խօսք ինչ խորհրդական հասարակապէս ասել ձեզ ամենեցունե։ Եւ յաւուր կիրակէին յորում եւ ժողովուրդք ժողովեալ էին յեկեղեցին՝ հանեալ զթուղթն բանադրանաց ետ ընթեռնուլ ի լուր ամենեցուն, իբրեւ զայն տեսին եւ լուան ամենեքեան ժողովուրդքն՝ տրտմեալ մեծաւ սգով՝ վհատեալ սրտիւ ապուշ մնացին, եւ ափ ի բերան եղեալ լռեցին։ Իսկ կաթուղիկոսն Մելքիսէթ՝ որ գնայր ի Կամենից, իբրեւ եհաս անդր, զկնի սուղ ինչ աւուրց հիւանդացաւ՝ եւ մեռաւ իսկ՝ յաղուհացից պահոցն, ի Ծաղկազարդի շաբաթ օրն, ի տօնի յարութեան Ղազարու, ի մերում թուականին ՌՀԵ. եւ անդէն թաղեցաւ։ Յետ այսոցիկ զկնի անցանելոյ աւուրց եւ ամաց ինչ, դէպ եղեւ Նիկօլ եպիսկոպոսին գալ ի քաղաքն Կամենից, եւ նոյն քաղաքէն զոմն սարկաւագ՝ որոյ անունն էր Խաչկօ, օրհնեաց աբեղայ, փոխեաց զանուն նորա եւ կոչեաց Օնօփրիոս։

Եւ Կեսարացի Գրիգոր վարդապետն, որ տուեալ էր գաւազան վարդապետական Մովսէս կաթուղիկոսին, էր այր երեւելի զի վարուքն կարի պարկեշտ էր եւ չորակաց, եւ իմաստութեամբն փարթամ, բանիբուն եւ յոյժ հանճարեղ, վասն որոյ անուանի էր նա ի մէջ աշխարհի, որ ամենայն աշխարհ կախեալ կային զնմանէ. եւ եղեւ այս Գրիգոր վարդապետիս յաւուրս յայսոսիկ գալ յաշխարհն Իլախաց, եւ նախ եմուտ ի քաղաքն Կամենից, անդ ի Կամենից էր եւ Նիկօլ եպիսկոպոսն, եւ կամեցան Նիկօլ եպիսկոպոսն եւ այլք ոմանք զնորընծայ աբեղայն զՕնօփրիոս արտաքս բերել ի քառասնից։ Վասն որոյ եւ եկեալ առ Գրիգոր վարդապետն՝ մեծարանօք հրաւիրէին գալ ի միւս եկեղեցին. յորում զպատարագն մատուցանելոց էր նորընծայն, եւ նորընծայն դեռ եւս ոչ էր լիով պահեալ զքառասունքն. քանզի տասն եւ հինգ աւուր օրհնած էր՝ զոր կամէին արտաքս բերել. վասն որոյ ասաց վարդապետն՝ «Որովհետեւ ոչ է լցեալ զթիւ քառասուն աւուրն, ո՛չ է պարտ հանել ի քառասնիցն, այլ պարտ է լիով պահել զքառասունքն ըստ աւանդութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, եւ ըստ կանոնաց հայրապետաց մերոցե. եւ ապա հրաման է նորընծային մատուցանել պատարագ եւ արտաքս ելանել ի քառասնից, վասն որոյ եւ նոքա լռեցին զայն շաբաթն եւ ո՛չ բերին արտաքս զնորընծայն։ Եւ ի գալ միւսում կիւրակէին՝ կամեցան Նիկօլն եւ այլք արտաքս բերել զնորընծայն, վասն որոյ ի շաբաթոջն աւուր միւսանգամ եկին, հրաւիրեցին զվարդապետն, եւ վարդապետն ոչ գնաց, այլ ասաց «Խօսքն մէկ կուլինիե, որքան չէ լցեր զքառասունքն՝ չէ պարտ որ պատարագ մատուցանէ, այլ կացէք մինչ որ կատարի քառասունքն, ապա առնէ պատարագ, եւ դուրս գայ ի քառասնիցն, որպէս որ աւանդութիւն է Հայոց ազգին, եւ կանոնած է ի մեր Հայրապետացն։ Իսկ նոքա ոչ եղեն ունկնդիր բանից վարդապետին, եւ ո՛չ համբերեցին, այլ գնացին ի յայսմ կիրակէին արտաքս բերին զնորընծայն. որ մատոյց զպատարագն, եւ յայսմ կիրակէիս՝ յորում զպատարագն մատոյց նորընծայն, դեռ ԻԲ. օր էր նորա, որ քառասունք էր պահել։

Այլ եւ եպիսկոպոսքն Նիկօլ արար յոյժ յանդուգն եւ անպատշաճ գործ ի կիրակէիս յայսմիկ, յորում զպատարագն մատուցին, քանզի եկեղեցւոյն այնմիկ՝ յորում էր վարդապետն՝ զդուռն փակեաց եպիսկոպոսն եւ զբանալին առ ինքն կալաւ. ո՛չ յիշելով զհրաման Տեառն՝ «Եթէ մատուցանիցես՝ զպատարագն քո եւ անդ յիշեսցես եթէ եղբայր քո ունիցի խէթ ինչ զքէն՝ թո՛ղ զպատարագն քո ի վերայ սեղանոյն, եւ երթ նախ հաշտեաց ընդ եղբօր քում, եւ ապա եկեալ մատուսջիր զպատարագն քոե [Մատթ. Ե 23-24]։ Ի վերայ այսմ գործոյ որ եպիսկոպոսն փակեաց զեկեղեցին՝ յոյժ վշտացաւ վարդապետն, վասն որոյ ասաց. «Այն մարդն անիծած եղնի, որ այսօր գնայ յայն եկեղեցինե. եւ եպիսկոպոսն յետ կատարելոյ պատարագին, եւ արտաքս բերելոյ նորընծային, զայնմ եկեղեցւոյ զդուռն եւս փակեաց, եւ եղեն փակեալք երկուց եւս եկեղեցեաց դրունքն. եւ էին աւուրք աւագ տօներոյն՝ որ զկնի նոյն կիրակէին յետագայ երկուշաբաթոջ աւուրն Դաւթի մարգարէին եւ Յակովբայ Տեառն եղբօրն էր տօն եւ յերեքշաբաթոջն աւուր Ստեփաննոսի նախավկային էր տօն, եւ մնացին յայս աւուրքս եկեղեցիքն փակեալ առանց ժամի եւ պատարագի։

Ի վերայ այսոցիկ յաւել Նիկօլն այլ եւս նենգութիւն գործել առ վարդապետն եւ վշտացուցանել զնա. վասն զի գնաց առ վօյթն Կամենից քաղաքին, որ ի մեծ իշխանէն վերակացու էր կարգեալ Կամենից քաղաքին, որում անունն էր Լուքաշ, խօսեցաւ եպիսկոպոսն ընդ նմա եւ հաւանեցոյց զնա զի արգելցէ զվարդապետն, եւ մի թողցէ գնալ յԻլով եւ կամ յայլ քաղաքս, այլ ի Կամենից քաղաքէն դարձուսցէ զնա, յետ դառնալ ընդ իւր եկեալ ճանապարհն եւ գնալ յայլ աշխարհ։ Վասն որոյ եւ Լուքաշ անուամբ վօյթն առաքեաց պատգամս առ վարդապետն ասելով, թէ մեծ իշխանն մեր թուղթ է ուղարկել մեզ, թէ «Այդ վարդապետդ, որ ի թուրքի աշխարհէն եկեր է, չաշուտ է եղեր, հրաման չկայ որ ի քաղաքէդ ելանէ, մի թողուք որ երթայ, թէ ոչ ձեր գլուխն կերթայե. եւ այսպիսի բանիւք արգելեցին ի գնալոյ զվարդապետն, եւ վարդապետն կայր անդէն իբրեւ զդիպահոջ։ Ապա արք ոմանք բարեպաշտօնք ի ժողովրդոց քաղաքին մատեան առ վօյթն եւ ծանուցին զանմեղութիւն վարդապետին նմա, ապա թէ հրաման եղեւ վասն վարդապետին, զի ելեալ գնասցէ ոչ թէ յԻլով այլ դէպ ի յետ՝ ընդ որ եկեալն էր. եւ վարդապետին ելեալ ի Կամենիցոյ եւ եկն ի Բուղդան եւ ի յՈւռումէլի, եւ ի ճանապարհէն գրեաց գիր բանադրանաց, զնովից եւ կապանաց ի վերայ Նիկօլին՝ եւ առաքեաց յԻլով. եւ Նիկօլն ոչինչ հոգաց ի կողմանէ բանադրանքին, այլ կայր ի կարգի իւրում եւ ի քահանայագործութեան։ Բայց քահանայք եւ ժողովուրդքն այնք՝ որք յառաջմէ ներհակ էին Նիկօլին, ի բերան առեալ խօսէին. նա եւ յերեսաց ընդդէմ նմա, նա եւ ոմանք ներհականային եւս, եւ օր յաւուր զօրանային ներհակքն ի վերայ Նիկօլին։ Այլ եւ Գրիգոր վարդապետն, զամենայն որպիսութիւն անցուածոցս այսմիկ, այլ եւ զանուղղայ վարս Նիկօլին թղթով ծանոյց Մովսէս կաթուղիկոսին սուրբ Էջմիածնի, եւ խնդրեաց ի նմանէ զի եւ նա բարձր հրամանաւ սուրբ Էջմիածնի եւ կաթուղիկոսական իշխանութեամբն բանադրեսցէ զՆիկօլ եպիսկոպոսն, եւ Մովսէս կաթուղիկոսն եւս գրեաց գիր բանադրանաց, եւ առաքեաց ի վերայ Նիկօլ եպիսկոպոսին. եւ այսու պատճառաւ առաւել եւս զօրացան ներհակքն ի վերայ Նիկօլին եւ ի չմարդի ունէին զնա։

Ապա ոմանք ի ժողովրդականացն հարցումն արարին ընդ Նիկօլին թէ ընդէ՞ր ոչ գնաս առ Գրիգոր վարդապետն եւ առնուս զարձակումն ի նորին կապանացն, եւ նա պատճառեաց թէ ոչ ունիմ թոշակ ճանապարհի, եւ ժողովուրդքն ժողովեցին երեք հազար ղուռուշ եւ ետուն նմա թոշակ ճանապարհի։ Այնուհետեւ եպիսկոպոսն՝ եթէ յիւրոց ինչ մտածութեանց, եւ եթէ ի սադրելոյ յիւրոց բարեկամացն, եւ թէ ի հարկելոյ ժողովրդոցն ելեալ յԻլովայ գնաց ի կողմանս Կոստանդնուպօլսի եւ Կեսարիոյ. զի թերեւս ուրեք գտեալ զԳրիգոր վարդապետն՝ տացէ մեղայ եւ առցէ արձակումն ի նորին կապանացն։ Եւ գալով եկեալ եհաս ի քաղաքն Բուրսայ, պատահեցաւ զի յաւուրսն յայնոսիկ անդ էր եւ Խարբերդցի Արիստակէս վարդապետն. արդ՝ այս Արիստակէս վարդապետս եւ այն Կեսարացի Գրիգոր վարդապետն ունէին ընդ միմեանս ոխս նախանձու յոյժ սաստիկ, եւ թէ զինչ էր պատճառ նախանձու եւ ոխակալութեան սոցին, բազում ժամանակաւ որոնեցի եւ զհաւաստին ոչ գտի, եւ զանհաւաստին ոչ գրեցի։ Եւ ի պատճառէ այսմ նախանձու՝ բազում բանիւք եւ պէսպէս կերպիւ խօսեցաւ Արիստակէս վարդապետն ընդ Նիկօլ եպիսկոպոսին, եւ արգել զնա ի գնալոյ առ Գրիգոր վարդապետն. երբեմն ասէր. «Դու եպիսկոպոս ես եւ նա վարդապետ՝ չունի իշխանութիւն ի վերայ քոե. երբեմն ասէր. «Ի զուր եւ ի նախանձու է բանադրելն զքեզե. երբեմն ասէր. «Եւ ես վարդապետ եմ իբրեւ զնա, ես արձակեմ զքեզ ի կապանացե. եւ այլ բազում կերպիւ խօսեցաւ եւ ոչ եթող գնալ ի Կեսարիայ առ Գրիգոր վարդապետն։ Այնուհետեւ Նիկօլն ինքն ոչ գնաց՝ այլ գրեաց թուղթ խնդրանաց եւ աղերսանաց առ Գրիգոր վարդապետն, թէ մինչ ի Բուրսայ եկի, եւ աստէն հիւանդացայ եւ անկեալ կամ ի մահիճս, վասն որոյ ոչ կարեմ գալ, խնդրեմ զի բարձցես յինէն զբանադրանքն եւ արձակեսցես ի կապանաց, եւ առաքեսցես ինձ եւ ժողովրդեանն թուղթ օրհնութեան, զի թերեւս աղօթիւք եւ օրհնութեամբ քով աստի դարձայց եւ ողջութեամբ հասից ի տեղին իմ։ Իսկ վարդապետն ի տեսանելն զգիրն անկեղծ մտօք հաւատաց խօսից եպիսկոպոսին իբրեւ ճշմարիտ խօսից, գրեաց թուղթ արձակման եւ oրհնութեան եպիսկոպոսին, այլ եւ գիր օրհնութեան Իլովայ քաղաքին առաքեաց առ Նիկօլն, որ ի Բուրսայ էր. եւ Նիկօլն առեալ զթուղթսն զայնոսիկ դարձաւ եւ գնացեալ եհաս յԻլով, եւ Իլովացիք իբրեւ տեսին զթուղթսն Գրիգոր վարդապետին, ուրախացան եւ միաբանեցան ընդ եպիսկոպոսին։ Իսկ Գրիգոր վարդապետն ի ձեռն ճանապարհորդաց եւ յարանց գիտողաց, հաւաստեաւ ի վերայ եհաս, թէ Նիկօլ եպիսկոպոսն յորժամ եկեալ է ի Բուրսայ, ոչ հիւանդացեալ է եւ ոչ տկարացեալ, այլ խորհրդակցութեամբ Արիստակէս վարդապետին զկայ առեալ կացեալ է ի Բուրսայ, եւ հնարիւք եւ պատրողական բանիւք արձակման թուղթ առեալ է եւ գնացեալ ի տեղի իւր։ Եւ ի վերայ այսմ խաբէութեանս՝ զոր արարեալ է եպիսկոպոսն ընդ վարդապետին, կարի վշտացեալ է վարդապետն, եւ զամենայն խաբէութիւն գործոց նորա գրով ծանուցեալ է Իլովացւոց. այլ եւ գրեալ է թէ զնոյն առաջին նզովքն եւ բանադրանքն տակաւին կայ ի վերայ այդմ եպիսկոպոսիդ. վասն որոյ եւ Իլովացիք յետս կացին յեպիսկոպոսէն, եւ ոչ ընդունէին զնա, եւ անկաւ հակառակութիւն ի մէջ եպիսկոպոսին եւ ժողովրդոցն յոյժ սաստիկ։

Եւ մնացին այսպիսի հակառակութեամբ մինչեւ հասին ի թուականն մեր ՌՀԹ. յորում ժամանակի առաքեաց Մովսէս կաթուղիկոսն մեծ աշակերտն իւր, զԿեսարացի Խաչատուր վարդապետն վասն նուիրակութեան սուրբ Էջմիածնի յաշխարհն արեւմտական՝ յԱսորեստան եւ ի Հոռոմաստան։ Եւ էր Խաչատուր վարդապետն այր հեզ եւ հանդարտ եւ քաղցրաբարոյ, ոչ անիմաստ եւ անբան. այլ իմաստուն եւ բանիբուն, որ լոկ տեսութեամբ միայն շահէր զառ ինքն պատահեալսն, որոյ վասն զնա կարգեցին նուիրակ. եւ Խաչատուր վարդապետն անցեալ զամենայն տեղեօք՝ եկեալ եհաս ի Կեսարիայ, եւ անդ պատահեցաւ մեծ վարդապետին Գրիգորի. եւ Գրիգոր վարդապետն բազում բանս հրամայականս պատուիրեաց Խաչատուր վարդապետին. թէ ի հասանելն քո յԻլով՝ մի գուցէ թէ ընկալցիս զՆիկօլն ի կարգ եւ ի պատիւ եպիսկոպոսութեան։ Եւ Խաչատուր վարդապետն նուիրակեալ զամենայն տեղիս եկեալ եհաս յԻլով, առ որ մատուցեալ ժողովրդականացն սկսան բազմօրինակ եւ կսկծալի ամբաստանութիւն առնել զՆիկօլէն վասն պէսպէս անցուածոց եւ գործոց, որ ի նմանէ տեսեալ էին եւ կրեալ։ Իսկ վարդապետն ըստ իւրում քաղցր եւ հեզ բնութեանն ոչ առ երեսս յանդիմանէր զՆիկօլն, այլ մեղմ եւ խրատօրէն ինքն եւ նա միայն խօսէր ընդ նմա, ըստ պատուիրանին Տեառն թէ, ասասջիր նմա, յորժամ դու եւ նա միայն իցէք [հմմտ. Մատթ. ԺԸ 15]։ Իսկ Նիկօլն բնաւ ոչինչ հոգայր յամենայնէ, զի ոչ ի վարդապետէն ամաչէր, եւ ոչ ի ժողովրդոց ամբաստանութենէն երկնչէր, այլ իբրեւ զանշարժ լեառն արձանացեալ կայր ի կամս իւր։

Եւ եղեւ երբեմն յաւուր կիրակէի աւետարան կարդալ, եւ Նիկօլ եպիսկոպոսն հրամայեաց իւրում աբեղային, թէ գնա՛ աւետարան կարդա, իսկ Խաչատուր վարդապետն ասաց. «Թող նա չկարդա՝ այլ այն ոմնե. իսկ Նիկօլն ո՛չ անսաց բանից վարդապետին, այլ իւրում աբեղային ետ կարդալ զաւետարանն. իբրեւ ետես վարդապետն թէ ի մէջ քահանայիցն ի ժողովրդոցն յայտնի եւ համարձակ քամահեաց զբանս իւր, եւ ի չմարդի ունի զինքն, դարձաւ առ ժողովուրդն եւ ասաց. «Այն մարդն անիծած եղնի, որ սորա յետեւն ծունր դնէե զայս ասաց վարդապետն, եւ ելեալ յեկեղեցւոյն գնաց ի տեղի իւր ի վերնատունն. ուր լինէր ի հասարակ աւուրսն։ Իսկ ժողովուրդքն իբրեւ զայն լուան եւ տեսին՝ ինքեանք եւս ամենեքեան միահաղոյն գրոհ տուեալ ելին արտաքս յեկեղեցւոյն, եւ մնացին յեկեղեցին Նիկօլն եւ այլք ոմանք. եւ զկնի արձակելոյ ժամին նոքա եւս գնացին ի տեղիս իւրեանց. իսկ ի ժողովրդոցն Հայոց՝ դատաւորք եւ իշխանք եկին ի նոյն ցերեկին եւ փակեցին զդուռնն եկեղեցւոյն եւ առին յինքեանս զբանալին՝ եւ մնաց եկեղեցին փակեալ աւուրս ինչ։ Այլ եւ դատաւորքն եւ իշխանք Հայոց խօսեցան ընդ վարդապետին Խաչատրոյ, եւ հաւանեցուցին զնա՝ զի նստցի յաթոռ եւ կարգեսցէ ատեան դատաստանի, առ ի դատել զՆիկօլն վասն յանդգնութեանն, եւ այլ եւս անկարգութեանն եւ յանցանացն. իբրեւ իմացաւ եպիսկոպոսն զգործս զայս, եբեր առ ինքն զերկուս ոմանս ի վկայիցն Ֆռանկաց՝ որ ի մէջ ամենայն դատաստանի նոքա գան եւ տան վկայութիւն, եւ ըստ նոցին վկայութեանցն դատաւորքն տան զվճիռ դատաստանին. քանզի այսպէս կարգ ունին աշխարհն Իլախաց ի մէջ իւրեանց։ Խօսեցաւ Նիկօլն ընդ վկայիցն այնոցիկ, եւ հաճեցոյց զկամս նոցա, զի յորժամ կոչեսցէ զնոսա, եւ նոքա անյապաղ եկեսցեն ի կոչ նորա. եւ յաւուր դատաստանին՝ յորում նստաւ վարդապետն ի դատաստան, նստան ընդ նմա եւ իշխանքն եւ դատաւորքն Հայոց, կոչեցին եւ զՆիկօլն առ ի դատել, բայց Նիկօլն յառաջագոյն զվկայսն զայնոսիկ բերեալ էր ի տունն յայն, եւ ի տեղի թաքուն կացուցեալ էր զնոսա առանց գիտելոյ եկեալ հրամայեաց իւրոց սպասաւորացն դնել զաթոռն իւր ի հանապազորդեան տեղին իւր, զի անդ նստցի ինքն. իսկ իշխանքն ասացին առ Նիկօլն՝ «Զի՞նչ առնես, զի՞ նստիս՝ զի ի դատել կոչեալ են զքեզ, կաց ի յոտին այդրե, եւ Նիկօլն ասաց՝ «Եւ ով է դատողն իմե, ասեն իշխանքն. «Եկեալ նուիրակս՝ զոր տեսանես, եւ դատաւորքս, որք ահա կանե։ Յայնժամ բարձր ձայնիւ գոչեաց Նիկօլն առ թաքուցեալ վկայսն, թէ եկա՛յք արտաքս, եւ նոքա առժամայն եկին, եւ կացին ի մէջ հանդիսին, առ որս ասաց Նիկօլն. «Վասն Աստուծոյ՝ ձերովք աչօք տեսէք՝ եւ լերուք ինձ վկայք, զի ես եպիսկոպոս եմ, եւ սոքա աշխարհականք գոլով ժողովեալ են առ ի դատել զիս, եւ վարդապետս այս՝ որ ի Թուրքաց աշխարհէն եկեալ է աստ, ի չաշուտութիւն եկեալ է յայս երկիրս՝ ի գիտել զամենայն որպիսութիւնս մերոյ աշխարհին, եւ սա այժմ սոքօք նստեալ են առ ի դատել զիսե։ Եւ վկայքն ասեն. «Զոր ինչ մերովք աչօք տեսաք, սմին վկայեմք, եւ ուր եւ տանիս զմեզ, տամք վկայութիւնե. յայնժամ ամենայն ժողովեալքն ի Հայոց եթէ քահանայք, եւ եթէ իշխանք եւ դատաւորք, եղեն պակուցեալք, եւ զարհուրեալք յերկիւղէն Ֆռանկաց, եւ սկսան մի մի ելանել եւ փախչիլ, եւ վարդապետս եւս ելեալ գնաց ի տեղի իւր։

Զկնի այսոցիկ Նիկօլ եպիսկոպոսն սկսաւ ստութեամբ եւ կեղծաւորութեամբ առաքել միջնորդս, եւ պատգամաւորս առ վարդապետն, եւ առ քահանայսն, եւ առ իշխանսն վասն հաշտութեան՝ ասելով. «Բաւական է այսքան հակառակութիւնդ ձեր, եւ այլ մի եւս հակառակիք, եւ մի փակէք զեկեղեցին. այլ բացէք զդուռն եկեղեցւոյնե, իսկ Իլովացիք ամենեքեան գիտելով զխարդախութիւն նորա՝ ոչ հաւատային նմա։ Բայց վարդապետն նկատեալ իւրովք մտօքն ետես զի, ցորքան գրգռեն ի խռովութիւնն, եւ վէճ եւ պայքար դնեն ընդ եպիսկոպոսին, առաւել եւ բազում յորդեալ յառաջագայի ի նմանէ գործ չարութեան, վասն որոյ յաղագս վտանգիս այսմիկ ակամայ կամօք կամեցաւ առնել հաշտութիւն ընդ եպիսկոպոսին, զոր եւ խօսեցաւ ընդ քահանայիցն, եւ ընդ իշխանացն, զի արասցեն հաշտութիւն՝ եւ նոքա ոչ կամեցան. ասաց վարդապետն. «Վասն ապագայից չարեացն, որ հանդերձեալ է գալ յեպիսկոպոսէդ, երկնչիմ ես եւ կասկած կրեմ, թէ մի գուցէ ի վերջ յամառութեանս մերոյ մեծագոյն ինչ վնաս կրիցեմք ի դմանէե։ Ետուն պատասխանի. «Ամենեւիմբ մի՛ երկիցես վարդապետ, զի մեք ունիմք բազում նոմոսք յառաջին եւ ի վաղեմի թագաւորաց՝ զի ցորքան պատահիցի դատաստան իրիք ինչ գործոյ, մեր Հայոց ազգի դատաւորքն արասցեն զդատաստանս Հայոց, եւ ոչ թէ դատաւորք ազգին Ֆռանկաց. այլ եւ ունիմք ապրանք ընդ ապրանաց նոցա, եւ խելք ընդ խելաց նոցա, եւ դու զի՞ եւս երկնչիսե։ Եւ վարդապետն ոչ բնաւ հաճեցաւ ի բանսս յայսոսիկ, այլ երբեմն հասարակ, եւ երբեմն առանձին խօսէր ընդ նոսա գալ ի հաշտութիւն, եւ նոքա ո՛չ կամեցան, յայնմ հետէ կալեալ վարդապետին իւրով ձեռամբն զփողպատն իւր, թօթափելով ասաց. «Անպարտ եմ ես ի մեղադրութենէ դորին, դուք գիտասջիքե։

Իսկ Նիկօլ եպիսկոպոսն իբրեւ ետես թէ միջնորդութեամբ իւրոց առաքելոց՝ սուտ եւ կեղծաւոր պատգամաւորացն Իլովացիք ոչ գան ի հաշտութիւն, եւ ոչ բանան զեկեղեցին, այնուհետեւ գնաց առ եկեղեցականս Ֆռանկաց, որք կան ի մէջ քաղաքին Իլովայ, եւ մանաւանդ առ այնոսիկ որք ի կարգէն Եզվայիտայ են, միաբանեցաւ ընդ նոսա՝ եւ ետ ձեռագիր անլուծանելի թէ. «Ես Նիկօլայոս եպիսկոպոս Հայոց, իմովս կամաւ միաբանեցայ ընդ եկեղեցւոյն Հռօմայ, եւ մտի ի հնազանդութիւն փափին ամենայն հետեւելովքն իմովք՝ կատարել զամենայն հրամանս, որ առ ի նմանէ։ Ի վերայ այսորիկ յարեաւ գլխաւորն Եզվայիտայ կարգին, էառ եւ այլ եւս եկեղեցականս յայլ եւս կարգացն. առին ընդ ինքեանս եւ զՆիկօլ եպիսկոպոսն Հայոց, եւ տարան առ արքեպիսկոպոսն իւրեանց, եւ նա սոքօք առաքեաց պատգամս առ իշխան քաղաքին, զի հրամայեսցէ ժողովրդոցն Հայոց, զի կամ հնազանդեսցին եպիսկոպոսին իւրեանց եւ բացցեն զեկեղեցին, եւ կամ եկեալ յատեան դատաստանի՝ միմեանց յանդիման լիցին. եւ ըստ հրամանի արքեպիսկոպոսին արար իշխանն. բայց ժողովուրդն Հայոց ոչ զեկեղեցին բացին, եւ ոչ դատաստան եկին, մինչեւ երեք անգամ այսպէս կրկնեաց իշխանն. եւ Հայք ոչ զեկեղեցին բացին, եւ ոչ դատաստան եկին։

Ապա յաւուր միում ժողովեցան բազում եկեղեցականք յԵզվայիտայ կարգէն, նա եւ յայլոց եւս կարգացն, առին եւ զբազում տղայս ի դպրոցացն, գնացին առ արքեպիսկոպոսն իւրեանց, առին եւ կարգաւորս ի նմանէ, գնացին առ իշխան քաղաքին եւ առ դատաւորս, առին ի նոցանէ զզօրականս եւ զդատաւորս ընդ իւրեանս, սոքա ամենեքեան եկին ի դուռն եկեղեցւոյն Հայոց՝ զոր իշխանք Հայոց փակեալ էին, եւ առաքեցին առ իշխանս Հայոց, զի կամ ինքեանք եկեալ բացցեն զդուռն եկեղեցւոյն, եւ կամ զբանալին առաքեսցեն, եւ նոքա ոչ ինքեանք եկին եւ ոչ զբանալին առաքեցին։ Նոյնժամ նոքա՝ որք կեալք էին, հարեալ խորտակեցին զդուռն եկեղեցւոյն, եւ առեալ զՆիկօլ եպիսկոպոսն մուծին յեկեղեցին, եւ ի նա յանձնեցին զեկեղեցին ամենայն ընչիւք, որ վերաբերի առ եկեղեցի։ Այնուհետեւ ելեալ զօրականացն Ֆռանկաց ի խնդիր երիցանց եւ իշխանաց Հայոց, զի իշխանական բռնութեամբ կալեալ արկանիցեն ի բանտս եւ ի տուգանս, եւ նոքա փախուցեալ թաքեան եւ ոչ բնաւ երեւեցան։ Եւ ի մէջ եկեղեցւոյն կայր գանձատուն, եւ ի նմա գիրք եւ անօթք յոյժ բազում, գրեանք աւելի քան զՌ փերթ. ամենեքեան ընտիրք եւ պատուականք եւ վարդապետականք, յորս էին ոսկէտուփ աստուածաշունչք, եւ աւետարանք, եւ շարակնոցք, եւ այլք գրեանք բազում։ Սոյնպէս եւ անօթք, սկիհք, եւ խաչք, քշոցք եւ բուրվառք, կանթեղք եւ աշտանակք, շուրջառք եւ եմիփորոնք, թագք եւ վակասք, սուրբ նշանք եւ սրբոց նշխարք, եւ որ ի հարց եւ ի հաւուց ի վաղեմի եւ ի նախկին թագաւորաց ունէին մուրհակք եւ նոմոսք, եւ այլ եւս ինչ յոյժ բազում. սոքա ամենեքեան ի մէջ եկեղեցւոյն էին ի նոյն գանձատանն, զորս գրաւեաց ընդ իւրով իշխանութեամբն Նիկօլն։ Ոչ միայն զայս եկեղեցիս՝ այլ եւ զայլ եկեղեցիսն եւ զվանօրայսն, որ ի քաղաքին, եւ որք շուրջ զքաղաքաւն էին. եւ զամենայն աւանդս նոցա, զտունս եւ զանդաստանս, զաղօրիս եւ զխանութս, կալաւ եպիսկոպոսն ընդ իւրով իշխանութեամբն՝ ասելով. «Ես եմ եպիսկոպոս, իմ են եկեղեցիք ամենեքեան եւ աւանդք իւրեանցե։ Իսկ Խաչատուր վարդապետն եւ ամենայն ժողովուրդքն Հայոց որ յԻլով կային՝ մնացին արտաքոյ եկեղեցւոյ, քանզի թէ մտանէին յեկեղեցին, հարկէր նոցա մտանել ընդ իշխանութեամբ փափին, եւ ընդունել զնորին դաւանութիւնն. այլ եւ պարտ էր հնազանդել Նիկօլ եպիսկոպոսին, եւ Իլովացիք ոչ ախորժէին զայսոսիկ. վասն որոյ եղեն վարանեալք եւ տարակուսեալք, եւ ոչ կարէին գտանել ճար ինչ, եւ մնացին ժողովուրդքն Հայոց՝ որք յԻլով քաղաքին էին, առանց եկեղեցւոյ։

Եղեւ զի վարդապետն Խաչատուր ել ի քաղաքէն, եւ գնաց ի Սուրբ Խաչ կոչեցեալ վանքն, իսկ ի ժողովրդոցն ով ոք որ կամէր գնալ առ նա, համարձակութեամբ գնայր եւ գայր. եւ ահա տեսին զի յաւուր միում եկին բազում զինուորք եւ զօրականք զինուք եւ պատրաստութեամբ, եւ շուրջանակի պատեցին զվանքն, եւ ի հարցանելն տեսողացն պատասխանէին զինուորքն, թէ ի Թուրքաց աշխարհէն չաշուտ է եկեր՝ եւ ահա յայս տեղս է, կամիմք ըմբռնել զնա։ Եւ իբրեւ սուղ ինչ ժամս էանց ի վերայ, եւ տեսին զի ահա եկն Նիկօլ եպիսկոպոսն իւրովք սպասաւորօքն եւ փառօք, եւ ի մերձենալն իւր առ զինուորսն՝ հարցանէր ցնոսա, թէ վասն է՞ր ժողովեալ էք աստ, ասեն զինուորքն. «Ի Թուրքաց աշխարհէն չաշուտ եկեալ է աստ, կամիմք ըմբռնել զնաե, առ որս ասաց Նիկօլ. «Ոչ է մարթ եւ պատշաճ ըմբռնելն ձեր զնա, այլ դուք դարձարուք եւ գնացէք ի տեղիս ձեր, եւ ես գնացեալ տեսանեմ եւ խօսիմ ընդ նմաե, եւ զինուորքն ամենեքեան իսկոյն ցրուեցան եւ գնացին։ Իբրեւ այսպէս եղեւ զրաւ գործոյն, որոյ վասն կարծեցեալ եղն ի ժողովրդոցն Հայոց թէ, ի հնարից եպիսկոպոսին եկեալ էին զինուորքն վասն երկեցուցանելոյ զվարդապետն, իսկ եպիսկոպոսն գնաց առ վարդապետն՝ էառ զնա անտի, եւ եբեր զնա ընդ իւր ի քաղաքն։ Եւ մինչ էր վարդապետն ի քաղաքին, հանապազ գային առ նա աբեղայք եւ այլք ոմանք ի Ֆռանկաց, եւ առնէին հակաճառութիւն ընդ վարդապետին ի վերայ երկու բնութեան եւ մէկ բնութեան, եւ իբրեւ զԵւտիքէական հերձուածովն խոտորեալ զՀայս, եւ ի տգիտութենէ եւ յիմարութենէ մոլորեալ։ Իսկ վարդապետին մտածելով զգործս անցելոյն, եւ խորհելով զապառնւոյն, եւ տեսանելով զներկային, գիտաց զի ո՛չ գոյ ինչ օգուտ, այլ զուր աշխատանք եւ ի նանիր վաստակ, վասն որոյ ելեալ յԻլովայ՝ եւ գնաց զճանապարհ իւր մինչեւ եկեալ եհաս յԷջմիածին առ Մովսէս կաթուղիկոսն, եւ առ այլ վարդապետսն, որ ամենեքեան ցաւագին սրտիւ՝ արտասուաթոյր աչօք սգային վասն ազգին Հայոց, որք էին յԻլով քաղաքին՝ թէ զիա՞րդ լինի փրկութիւն նոցա։

Եւ որպէս Տէրն Քրիստոս ասաց՝ «Նախ զհզօրն կապիցէ եւ ապա զտունն նորա աւար հարկանիցէե [հմմտ. Մատթ. ԺԲ 29, Մարկ. Գ 27], այսպէս արար եւ Նիկօլ եպիսկոպոսն, զի յետ գնալոյ վարդապետին, որպէս զգազանն տեսլեանն Դանիէլի՝ սկսաւ զամենայն ժողովուրդսն եւ զգանձս եւ զամենայն ինչս եկեղեցւոյն ուտել եւ մանրել եւ զմնացորդսն առ ոտս արկանելծ [Դան. Է 19]։ Քանզի որպէս ի ժամանակս կռապաշտ թագաւորացն ունէին քրիստոնեայքն զհալածանս, այսպէս եւ յայսմ ժամանակի եղեւ ի վերայ ազգին Հայոց բնակելոցն յԻլով քաղաքին. քանզի կարի զօրութեամբ զօրացաւ Նիկօլ եպիսկոպոսն եւ բռնացաւ ի վերայ ժողովրդեանն Հայոց։ Կալնոյր զերիցունս առ ով ոք եւ գտանէր սուղ ինչ վնաս, եւ արկանէր ի բանտ, եւ առնոյր ի նոցանէ զտուգանս զերիս հարիւր եւ չորս հարիւր ղուռուշս, սոյնպէս եւ զիշխանս, որք եւ դատաւորք էին կարգեալք՝ կալեալ տուգանէր։ Եւ հասարակ զամենայն ժողովուրդսն վտանգէր, ո՛չ թողոյր ի թաղել զմեռեալսն՝ վասն գանձի, եւ յորժամ առնոյր գանձս ըստ հաճոյից կամաց իւրոց, ապա տայր զհրաման թաղելոյ եւ տեղի գերեզմանի առ ի թաղել։ Եւ յետ թաղելոյն յորժամ զտապանաքարն ի վերայ գերեզմանին կամէին ձգել, յայնմ պատճառէ միւսանգամ առնոյր գանձս, եւ ապա հրաման տայր ձգել զքարն։ Սոյն պատճառի վասն, եւ պսակք եւ մկրտութիւնք խափանեցան, զորս տարեալ յայլ քաղաքս պսակէին եւ մկրտէին, եւ զմեռեալս յայլ քաղաքս տարեալ թաղէին. եւ զայսոսիկ առնէին ի ծածուկ թարց գիտելոյ եպիսկոպոսին. եւ յորժամ իմանայր՝ մեծաւ ցասմամբ զայրանայր, եւ ըմբռնէր զերէցն եւ զարարօղ արսն բազում խոշտանգանօք չարչարէր՝ եւ ծանրագոյն տուգանս առնոյր։

Եղեւ երբեմն զի զոմն երիտասարդ կամեցան պսակել ի ծածուկ թարց գիտելոյ եպիսկոպոսին, որոյ վասն երեք քահանայք բերին, զի ի տան անդր արասցեն զպսակն. եւ ծանուցեալ եղեւ այս եպիսկոպոսին, որոյ առաքեալ զօրականս ունել զերիցունսն եւ զտեարս հարսանեացն եւ արկանել ի բանտ. սմին իրաց իրազգած եղեալ տեարց հարսանեացն եւ երիցանցն, առ երկիւղէն սկսան թաքչիլ, զոմն յերիցանցն եդին ի մէջ սնդուկի եւ կողպայեցին իբր թէ կահք եւ զարդք կանացի գոլ եւ երկուքն յերիցանցն մտին ի մէջ սօբային, որ շինեալ էին ի մէջ տանն վասն հրավառութեան։ Իսկ զօրականացն ի յուզելն եւ ի խնդրելն զերիցունսն գտին ի մէջ սօբային, հանին զնոսա ի սօբայէն եւ կապեցին ձեռս ի յետս գլխիբաց եւ բոկոտամբ սեւացեալ երեսօք եւ մարմնով, զի մուր սօբային սեւացուցեալ էր զնոսա. եւ այնպէս տարան զնոսա առաջի եպիսկոպոսին։ Եւ եպիսկոպոսն յետ բազմաց անարգանաց եւ սպառնալեաց էարկ գերիցունսն եւ զտեարս հարսանեացն ի բանտ. եւ էառ զչորս հարիւր ղուռուշ յերիցանցսն եւ զչորս հարիւր ղուռուշ ի տեարց հարսանեաց, եւ ապա եթող, որք գնացեալ արարին զհարսանիսն։ Եւ բազում տղայք մեռանէին առանց մկրտութեան, եւ բազումք տղայք կային անմկրտեալք հնգետասան եւ վեշտասանամեայ. բազում հիւանդք առանց հաղորդութեան մեռանէին, եւ բազում մեռեալ մնացին անթաղք յամս բազումս, դնէին զմեռեալսն ի մէջ փայտեայ տապանի եւ լնուին զտապանսն կպրով մինչեւ որ ծածկէր զմեռեալն, եւ դնէին ի ցուրտ տեղիս եւ պահէին. սպասելով այցելութեան Տեառն։ Եւ բովանդակ եօթն Խորհուրդ եկեղեցւոյ եւ ամենայն ժամանակագրութիւն խափանեցաւ. եւ մնացին ողորմելի ժողովուրդքն ի մէջ անհնարին նեղութեանց, առաւել քան զոր ի ժամանակս կռապաշտութեանն։

Ապա ժողովուրդքն յաղագս յոգնակի նեղութեանց իւրեանց բողոք բարձին ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին. վասն զի տէր Սիմօն անուամբ զոմն քահանայ եւ երեւելի այր մի աշխարհական առաքեցին առ կաթուղիկոսն տէր Մովսէս, զի հոգասցէ եւ հնարեսցէ նոցա զփրկութիւն, եւ կաթուղիկոսն գրեաց զնամակս խոհեմականս՝ եւ լի իմաստութեամբ, խոնարհ եւ մաղթողական բանիւ առ թագաւորն Լեհաց եւ առ նորին իշխանսն, եւ առ արքեպիսկոպոսն քաղաքին Իլովայ՝ որ յազգէն Ֆռանկաց, նա եւ առ փափն. եւ խնդրեաց թէ ողորմեցարուք տառապեալ ժողովրդեանն. եւ շնորհեցէք զեկեղեցին յինքեանս՝ եւ մի խափանէք զեօթն Խորհուրդ եկեղեցւոյ. զոր ոչ է պատեհ առնել քահանայից Քրիստոսի։ Իբրեւ հասին նոմոսքս այսոքիկ յԻլով քաղաք, եւ ժողովուրդքն Հայոց տարեալ մատուցին իւրաքանչիւր տեարց՝ թագաւորին եւ այլոց. եւ նոքա հրամայեցին թարգմանել ի գիր եւ ի բարբառ Իլախաց, որոց յընթեռնուլն հաճեալ հաւանէին ամենայն բանից եւ որպիսութեանց. որոց բանից վերայ գթացաւ սիրտ թագաւորին, որում անունն էր Վլատիսլաւ, որ եւ հրամայեաց թէ տուք զեկեղեցին Հայոց յինքեանս, բայց Եզվայիտայք ընդդիմացան եւ ոչ թողին՝ ասելով թագաւորին. «Այս եկեղեցական եւ հոգեւորական գործ է, որ վերաբերի առ փափն, եւ առ արքեպիսկոպոսն. եւ նոքա պարտին հոգալ զսա՝ որոց անկ է եւ պատեհ եւ ոչ քեզ, որ մարմնաւոր թագաւոր ես, վասն որոյ ոչ է քեզ պատեհ խառնիլ յայս գործ՝ որ է հոգեւորե։ Եւ թագաւորն վասն գթալոյ ի տառապանս ժողովրդեանն Հայոց, խնդրեաց յարքեպիսկոպոսէն իւրեանց տալ զեկեղեցին Հայոց. սմին եւս ընդդիմացան Եզվայիտայքն, եւ ոչ թողին տալ։ Եւ վասն առաւել գթալոյ թագաւորին ի վերայ Հայոց ինքն թագաւորն յարեաւ եւ գնաց յեկեղեցին Հայոց՝ զի տացէ զեկեղեցին Հայոց՝ յինքեանս ի Հայս. իբրեւ զայն գիտաց Նիկօլ եպիսկոպոսն, իսկոյն զգեցաւ զգեստս պատարագի, եւ բարձեալ զհաղորդ պատարագին ի վերայ գլխոյ իւրոյ՝ եւ ելեալ եկն ընդ առաջ թագաւորին, որում ի տեսանելն թագաւորին զարհուրեցաւ ի տէրունական խորհրդոյն. եւ ոչինչ զօրեաց առնել, այլ թողեալ զամենայն՝ դարձաւ ի տեղի իւր եւ յապարանս։

Ապա հարկ եղեւ Հայոց գնալ ի Հռոմ առ փափն, զոր եւ բազում աղաչանօք առին թուղթս բարեխօսութեան ի թագաւորէն եւ յարքեպիսկոպոսէն առ փափն, եւ գնացին ի Հռօմ. ետուն ի փափն նախ զխնդրանաց թուղթն Մովսէս կաթուղիկոսին, եւ ապա զթագաւորին եւ զարքեպիսկոպոսին։ Իբրեւ ետես Նիկօլ եպիսկոպոսն թէ ժողովուրդն գնացին ի Հռօմ, գնաց ինքն եւս ի Հռօմ, եւ անդ եւս անիրաւ Եզվայիտայքն ներհակացան Հայոց եւ ձախեցին զբանս նոցա՝ որ ոչ եղեւ տուեալ եկեղեցին Հայոց, որ եւ ունայն դարձան ողորմելի ժողովուրդքն, եւ եկին յԻլով։ Դարձաւ եւ Նիկօլ եպիսկոպոսն ի Հռօմայ եւ եկն յԻլով. եւ կայր ըստ առաջին կարգին՝ վտանգելով զժողովուրդսն եւ եւս անառակութեամբ։

Թող զառաջինն՝ երկիցս եւ երիցս եւս առաքեցին Իլովացիք քահանայս եւ զերեսփոխանս յԷջմիածին առ կաթուղիկոսն Փիլիպպոս, զի Մովսէս կաթուղիկոսն վախճանեալ էր, եւ Փիլիպպոս կաթուղիկոսն բազում անգամ զանազան կերպիւ թուղթս գրեաց յԻլով. եւ յիւրոց աշակերտաց եւ վարդապետաց առաքեաց յԻլով. սակայն այնու եւս ո՛չ. եղեւ օգնութիւն ինչ Հայոց ժողովրդեանն։ Այլ եւ յԻլովայ քաղաքէն եկեղեցական արք բարեպաշտօնք, որք էին աբեղայք եւ երիցունք, գրոց աշակերտք, վասն այս հալածանացս եկին յԷջմիածին՝ եւ անդէն բնակեալ կացին, որք էին որդիք նշանաւոր արանց յորոց զոմանս ձեռնադրեաց Փիլիպպոս կաթուղիկոսն եպիսկոպոս յԻլովայ, եւ առաքեաց անդ առ ի հովուել զժողովուրդսն, սակայն եւ այնու եւս ոչ եղեւ օգտութիւն ինչ ժողովրդեանն Իլովայ։ Այլ եւ ի սոյն ժամանակի՝ ի կարգէն Դօմինիկոսի Պօղոս անուամբ վարդապետ ոմն, այր իմաստուն եւ երեւելի՝ յազգէն Ֆռանկաց, եկն յերկիրն Նախչուանայ ի մէջ ախթարմայիցն, որք անդ կան, եւ Փիլիպպոս կաթուղիկոսն բազում սէր եւ բարեկամութիւն արար ընդ Պօղոսին այն. վասն օգտի ժողովրդեանն մերոյ եւ փրկութեան եկեղեցւոյն Իլովայ. եւ Պօղոսն այն յետ կատարման գործոյ իւրոյ կամեցաւ գնալ ի Հռօմ, եւ գնալով զճանապարհս իւր հանդիպեցաւ յԻլով քաղաք. եւ Իլովացիք եւս բազում աղաչանօք խնդրեցին ի Պօղոսէ եւ բազում մեծարանս արարին նմա, եւ գանձս եւս յոլովս առ ի թոշակ ճանապարհի ետուն նմա. զի թերեւս օգնութիւն ինչ հնարեսցէ նոցա ի դուռն փափին։ Եւ յորժամ եհաս Պօղոս ի Հռօմ, եւ մինչ նա բանս ինչ բարեխօսութեան վասն Հայոց առաջարկեալ էր, եւ խօսէր ի դուռն փափին՝ վաղվաղակի գնաց զկնի նորա եւ Նիկօլ եպիսկոպոսն ի Հռօմ ի դուռն փափին. եւ խափանեաց զօգնութիւնն Պօղոսի՝ ձեռնտուութեամբ Եզվայիտացն։ Եւ այսպէս յամենայն կողմանց խափանեցաւ փրկութիւն եւ օգնութիւն տառապեալ ժողովրդեան Իլովայ քաղաքին, եւ ընդ Պօղոսին գնացողքն տրտում եւ ունայն դարձան անտի։ Եւ Նիկօլ եպիսկոպոսն եւս դարձաւ ի Հռօմայ եւ եկն յԻլով քաղաք. եւ կայր ըստ առաջին վարուց իւրոց. եւ եւս առաւել անառակ։ Եւ զվերոյասացեալ գրեանսն, եւ զսրբութեան անօթսն, եւ զամենայն աւանդս եկեղեցւոյն, զորս վաճառեաց, եւ զորս կաշառս բաշխեաց, եւ զորս ձեռամբ հրէից խորտակեալ արար արծաթ եւ վաճառեաց. եւ զայնքան զբազում եւ զանթուելի զինչսն եւ զգանձսն ցիր եւ ցան արարեալ բնաւին վատնեաց՝ որ ոչինչ մնաց, միայն լոկ դատարկ քարեայ եկեղեցին, զի կեայր անառակ եւ զեղխ եւ շուայտ վարուք՝ յայտնի եւ համարձակ յոչ ումեքէ վեհերելով։ Եւ բազում գրեանք եւ անօթք ի նորին վաճառելոցն եկին յերկիրս Հայոց՝ եւ առ մեզ հասին. զորս վաճառականք գնով առեալ բերին, որ սքանչելի էր տեսողացն։

Եւ ողորմելի ժողովուրդքն Իլովայ, վտանգս եւ չարչարանս բազումս կրեցին, վասն զեօթն խորհուրդս եկեղեցւոյ խափանելոյն. եւ բազում որք երկիւղածք, եւ վրէժխնդիրք հայրենի օրինաց՝ մեկնեցան ի տանց եւ ի տեղեաց, եւ ելեալ ի բնիկ աշխարհէն հեռացան, անջատեալք յընտանեաց եւ յազգաց, պանդուխտք, եւ նժդէհք շրջագայեալք յօտար աշխարհի. եւ այնպիսի կենօք հեծելով եւ յոգւոց հանելով վախճանեցան։ Եւ այլ եւս չարչարանս եւ նեղութիւնս յոգնակի կրեցին ժողովուրդքն Հայոց զի հալածումն մեծ էր ի վերայ նոցա, որք եւ զրկեցան յեկեղեցւոյն իւրեանց, եւ յայնքան ստացուածոցն. եւ զիւրեանց եւս զգանձս վատնեցին ի դրունս իշխանաց եւ թագաւորաց, եւ աստ եւ անդ յուղեգնացութիւնս։ Եւ այնքան աշխատեցան երկոքին կողմանքն, այսինքն Նիկօլն եւ ժողովուրդքն, զի լքան ի բազմորակի հնարագործութեանց եւ ի բազմաժամանակեայ ներհակութեանց. քանզի սկիզբն խռովութեանս եղեւ ի ՌՀԹ. թուին. որ զեկեղեցին յափշտակեաց Նիկօլն, եւ մնացին այնպէս մինչեւ որ հասին ի ՌՃԲ. թիւն մեր։

Յորում ժամանակի տէր Փիլիպպոս կաթուղիկոսն սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի գնաց յԵրուսաղէմ, եւ անտի եկն ի մեծահանդէս քաղաքն ի Կոստանդնուպօլիս, որոյ գալստեան համբաւն հռչակեցաւ ընդ ամենայն տեղիս, նա եւ յԻլով քաղաք եւս եհաս։

Ի սոյն ժամանակի հանճարեղ խորհրդական Նիկօլ եպիսկոպոսն, նկատեալ տեսչութեամբ իւրոց մտաց, թէ ժողովուրդքն այսքան չարչարեցան, եւ ո՛չ կասեցան ի բիրտ կամաց իւրեանց, այլ տակաւին ի նոյն կամս յամառեալ կան, վասն որոյ խորհեցաւ գնալ ի Կոստանդնուպօլիս առ կաթուղիկոսն Փիլիպպոս, զի թերեւս բարձցի յինքենէ անուն բանադրեցելոյ, նա եւ ընկալցի ի նմանէ ի վերայ ժողովրդեանն թուղթ օրհնութեան, եւ առ ինքն հնազանդութեան։ Բայց զի էր դատարկ եւ ունայն ի գոյից, ո՛չ ունէր պաշար ճանապարհի, վասն որոյ խորհէր գտանել սմին հնար, զոր եւ եգիտ այսպիսի կերպիւ։ Եւ էր ի Թօթախ քաղաքի յազգէն Հայոց այր ոմն երեւելի եւ անուանի, որում անունն էր Մահտեսի Մարկոս. որ ետ գանձս յոլովս Սիմոն անուամբ որդւոյ իւրոյ՝ եւ առաքեաց յաշխարհն Իլախաց վաճառականութեան աղագաւ։ Եւ Սիմոնս այս եկեալ եհաս յԻլով քաղաք՝ հանապազ ուտէր եւ ըմպէր եւ կեայր ի խրախութեան, նա եւ եղեւ ծանօթ եւ բարեկամ ընդ Նիկօլ եպիսկոպոսին, զոր եւ խոստացաւ եպիսկոպոսին, եւ ասաց. «Թէ ունիս զկամս գնալոյ առ կաթուղիկոսն, մի հոգար վասն պաշարի, զի որքան եւ պիտոյասցի քեզ դրամ վասն ճանապարհի, զամենայն ես տամե զոր եւ ըստ իւրում խոստմանն ետ եպիսկոպոսին զերկու հազար ղուռուշ նաղտ դրամ. իբրեւ զայն էառ եպիսկոպոսն, ապա ելեալ յԻլովայ եկն ի Բուղդան եւ գնայր առ կաթուղիկոսն Փիլիպպոս։

Զայս տեսեալ ժողովրդականացն Հայոց՝ որ յԻլով, թէ գնաց Նիկօլ եպիսկոպոսն առ կաթուղիկոսն, սահմանեցին եւ նոքա զայր ոմն երեւելի յիւրեանց կողմանէ, որ էր մի ի դատաւորացն Հայոց, որում անունն էր Խաչքօ, գնալ առ կաթուղիկոսն Փիլիպպոս, տուեալ նմա գրեալ թուղթս եւ պատուիրեալ բանս բազումս. եւ Նիկօլ եպիսկոպոսն եւ Խաչօք դատաւորն՝ որիշ ի միմեանց գնացեալ հասին ի Կոստանդնուպօլիս՝ եւ պատահեցան կաթուղիկոսին։

Եւ ի յոլով աւուրս զկնի բազում խօսից եւ գործոց, կատարումն գործոյն այն եղեւ՝ զի կաթուղիկոսն Փիլիպպոս հրամայեաց, որ բանս չորս գլխով յանձն առցէ Նիկօլ եպիսկոպոսն, եւ զայն ձեռնագրով իւրով դրոշմեսցէ, եւ տացէ Փիլիպպոս կաթուղիկոսին։ Նախ՝ զի զդաւանութիւն Լուսաւորչին, եւ զնորին աթոռակալ հայրապետացն դաւանեալ խոստովանեսցի Նիկօլն, եւ իւր հետեւողքն, այսինքն՝ եկեղեցականք եւ աշխարհականք։ Երկրորդ՝ զի զարարողութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ արասցէ եւ իւր հետեւողքն։ Երրորդ՝ զի զկնի վախճանի Նիկօլին՝ ի տեղի Նիկօլին եպիսկոպոս նստողն, ի կաթուղիկոսէն Էջմիածնի լինիցի օծեալ եպիսկոպոս, եւ նորին հրամանաւն նստցի ի նոյն վիճակին, եւ նոյն կաթուղիկոսին հնազանդ եւ հետեւող լիցի։ Չորրորդ՝ զի ինքն Նիկօլն միայն յիշեսցէ զանուն փափին, եւ զայն եւս ի պատարագն միայն, եւ ոչ յայլ ինչ բանս եւ յարարողութիւնս։ Նա եւ մի խառնեսցէ ջուր եւ բաժակ սրբոյ պատարագին, իսկ յեկեղեցական ժառանգաւորաց եւ ի կղերիկոսաց՝ ոչ ոք բնաւ յիշեսցէ զանուն փափին։ Սոյնպէս եւ մի՛ յիշեսցէ զկնի Նիկօլին նստող եպիսկոպոսն զանուն փափին ամենեւին. ո՛չ ի բանս եւ ո՛չ ի գործս՝ այլ միայն Նիկօլն, եւ զայն եւս ի պատարագն միայն։

Եւ վասն յիշելոյ զանուն փափին, Նիկօլն ինքն խնդրեաց ի կաթուղիկոսէն, զի այնմ միայն ներումն արասցէ, քանզի Նիկօլն ասաց թէ, ձեռնագրաւն, զոր եւս տուեալ եմ Ֆռանկաց՝ ի կարգէ լուծանեն զիս, գուցէ մահապարտ եւս առնիցեն, վասն այսորիկ ներեաց կաթուղիկոսն։ Եւ զայս չորս բանս գրեալ ի քարտիսի, կնքով կնքեալ եւ ձեռնագրով դրոշմեալ Նիկօլն ետ կաթուղիկոսին Փիլիպպոսի, եւ կաթուղիկոսն ետ Խաչքօ դատաւորին, զի ընդ իւր տարեալ ի քաղաքն Իլով ի պահեստի ունիցին վասն առ յապայն զգուշութեան։ Եւ ապա կաթուղիկոսն արձակեաց զՆիկօլն ի կապանաց բանադրանաց, եւ ետ նմա նոմոս եպիսկոպոսական իշխանութեան՝ իշխել ի վերայ ժողովրդոցն Իլովայ եւ պատուիրեաց նմա, զի զգաստացեալ ի թափառական եւ ի խէնէշ վարուց իւրոց եկեսցէ ի կրօնս եւ ի բարեշաւիղ ճանապարհս արդարութեան, որ վայել է անուան եւ աստիճանի եպիսկոպոսութեան։ Եւ Նիկօլ եպիսկոպոսն զամենայն հրամանս կաթուղիկոսին հոգւով չափ եւ յօժար կամօք յանձին. կալեալ, եւ արձակեալ ի նմանէ եկեալ եհաս յԻլով քաղաք։

Եւ ժողովուրդքն Իլովայ համարէին թէ զղջացեալ եւ թողեալ իցէ Նիկօլն զթիւր վարս իւր. բայց տեսանէին զի ի նոյն վարս կայ անփոփոխ. այլ եւ յիշէին զանչափ գանձուցն իւրեանց եւ զանօթոցն վատնումն, եւ զբազմապատիկ նեղութիւնսն՝ զոր հասոյց նոցա եպիսկոպոսն Նիկօլ, այրեալ, խորովեալ տոչորէին սիրտք նոցա։ Վասն այնորիկ ո՛չ կամէին միաբանիլ ընդ նմա, նա եւս առաւել փախչէին եւ կամէին նզով լինիլ ի նմանէ։

Եւ մինչ տակաւին ոչ էր գնացեալ Նիկօլ եպիսկոպոսն ի Կոստանդնուպօլիս։ Փիլիպպոս կաթուղիկոսն ի Կոստանդնուպօլսէ զոմն վարդապետ յիւրոց աշակերտաց՝ որում անունն էր Յօհան վարդապետ, որ էր տեղեաւ յԱրղնւոյ, այր փարթամ իմաստութեամբ, եւ հանճարեղ բանիւ, առաքեաց գնալ յԻլով. զի թերեւս գուն գործեալ հնար իմն փրկութեան գտանիցէ եկեղեցեաց նոցա եւ ի գնալն Յօհան վարդապետին յԻլով, եւ գալն եպիսկոպոսին ի Կոստանդնուպօլիս, ի ճանապարհին պատահեցան միմեանց, եւ Նիկօլ եպիսկոպոսն ի Յօհան վարդապետէն եւս էառ թուղթ առ կաթուղիկոսն, վասն ինքեան յանձնարարութեան. եւ գնաց առ կաթուղիկոսն ի Կոստանդնուպօլիս։ Իսկ Յօհան վարդապետն հասեալ յԻլով, մնաց անդէն մինչ որ Նիկօլ եպիսկոպոսն եւ Խաչքօ դատաւորն ի Կոստանդնուպօլսէ դարձան եւ եկին յԻլով։

Իբրեւ ետես Յօհան վարդապետն թէ ընդդիմանան ժողովուրդքն եպիսկոպոսին, եւ ոչ կամին հնազանդիլ նմա, սկսաւ միջնորդել ի մէջ ժողովրդեանն ի Նիկօլին՝ վասն բառնալոյ զբազմաժամանակեայ զաղմուկն եւ զխռովութիւնն, եւ զբազում աւուրս բազում խրատով, քարոզիւ, եւ դասիւ եւ առանձնակի խօսելով ընդ ժողովրդեանն եւ ընդ եպիսկոպոսին, բազում ջանիւ եւ յոլով աշխատութեամբ հազիւ թէ կարաց հաւանեցուցանել զժողովուրդն հնազանդել եպիսկոպոսին։ Ապա ի միասին առեալ Յօհան վարդապետն զժողովուրդն եւ զեպիսկոպոսն եբեր եմոյծ յեկեղեցին իւրեանց, զոր յափշտակեալ էր եպիսկոպոսն։ Եւ եղեւ ի մտանել ժողովրդեանն յեկեղեցին, որպէս զխառնումն գառանց ի հօտս ոչխարաց մարց իւրեանց, գոռումն, եւ գոչումն, եւ ողբումն, եւ աղիողորմ լաց եւ փղձկեալ սրտիւ յորդառատ արտասուս հեղուլ ժողովրդոցն յաչաց իւրեանց, մեծաւ հառաչմամբ վասն տարփալի կարօտանաց եւ փափաքանաց՝ որ առ եկեղեցին իւրեանց։ Եւ անդէն յեկեղեցւոջն ի նոյնում ժամուն սկսան Յօհան վարդապետն մխիթարել զժողովուրդն յաստուածային գրոց եւ ի վարուց եւ յօրինակաց սրբոց, յորոյ բանից վերայ զովանայր սիրտ ժողովրդոց, եւ ածեալ ի համբոյր հաշտութեան զամենեսեան ընդ եպիսկոպոսին. եւ ժողովուրդքն եւ եպիսկոպոսն մխիթարեալ ուրախացան ընդ արարս վարդապետին եւ գոհութեամբ օրհնէին զԱստուածն ամենայնի։

Եւ եհաս համբաւ հաշտութեանս առ թագաւորն Լեհաց որում անունն էր Եան Գաժիմիր. քանզի ի քաղաքն Իլով էր թագաւորն յաւուրսս յայսոսիկ, որ եւ կոչեաց թագաւորն առ ինքն զՅօհան վարդապետն եւ առանձին ի սենեկի խօսեցաւ ընդ նմա բանս բազումս. եւ լուաւ պատասխանիս հանճարեղ եւ համեղ բանիւ։ Եւ սիրեաց թագաւորն զվարդապետն եւ զշնորհակալութիւն արար նմա վասն միջնորդութեան եւ հաշտեցուցանելոյն զժողովուրդն եւ զեպիսկոպոսն, եւ զբազմաժամանակեայ խռովութիւնն բառնալոյն։ Եւ մնաց անդէն վարդապետն Յօհան ամ մի ողջոյն եւ ապա դարձաւ եւ եկն ի սուրբ Էջմիածին։ Իսկ ժողովուրդքն Իլովայ եւ Նիկօլ եպիսկոպոսն, կան ի վերայ նոյն պայմանագրութեանն, զոր սահմանեցին Փիլիպպոս կաթուղիկոսն, եւ Յօհան վարդապետն մինչեւ ցայսօր՝ յորում զպատմութիւնս շարագրեցաք ի թուականիս մերում ՌՃԹ, ի Մայիս ամսոյ Ժ. եւ խնդրեսցուք ի Քրիստոսէ, զի առ յապայն եւս խաղաղութեամբ եւ սիրով պահեսցէ ի հաճոյս բարեսէր կամաց իւրոց եւ ի գովեստ անուան իւրոյ օրհնելոյն յաւիտեանս. ամէն։