Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ԱՂՈՒԱՆԻՑ ԱՇԽԱՐՀԻՆ ԱՐԱՐԵԱԼ ԾԱՐԵՑԻ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻՆ

Իսկ արդ յետ երկոտասան ամի կենաց իմոց նուաստս Յովհաննիսի՝ որ ծանեայ զիս. բայց վա¯յ ինձ զի զպատուիրանաւն Աստուծոյ ոչ գնացի։ Եւ ի մերս Հայոց թուականի ՌԻԱ. էր ոմն թագաւոր Ատրպատականի ի յայլազգաց Թահմազ անուն շահ կոչեցեալ ի կարմիր գլխաց. յոյժ խաղաղասէր եւ անագահ մինչ ասիւր ի ծերագունից թէ զհնգետասան ամի հարկն ոչ է առեալ յերկրէ իւրմէ, այլ եւ զբաջ վաճառականց, եւ զմաքս, զոր վասն իւր ի գանձի իւրում ժողովեալ լինէր. եբարձ յաշխարհէ տէրութեան իւրոյ։ Այլ եւ կանայք լկտիք՝ որք ի քաղաքին նստէին եւ հրապարակայայտ զբազումս խոտորեցուցանէին, եւ հարկս տային յարքունիս, եւ զանասելի ոճրագործութիւն սոդոմական ախտիցն բնաւորեալ ի պարսիկս, զայն ամենայն վճիռ հրամանաւ խափանեաց եւ ուր ուրեք թէ երեւէր՝ չարաչար տանջանօք սպանանել հրամայէր, եւ ի մերում թուիս ՌԻԴ մեռաւ ասացեալ շահն, թագաւորեալ ամս ԾԱ։

Եւ ոմն ի յորդւոց նորա Իսմայիլ անուն, զոր յառաջագոյն ի հօրէ, իւրմէ արգելեալ կայր ի Կլայ վասն իրաց ինչ յանդգնութեան, եւ այժմ ելեալ թագաւորեաց ի տեղի հօր իւրոյ. եւ սուր ի գործ արկեալ սպան զեղբայր իւր հարազատ՝ թուով եօթն. եւ սկսեալ զնախարարս զօրաց իւրոց սպանանել, զոմն յայտնի եւ զոմն գաղտնի. մինչ գրեթէ սպառել ջանայր զամենայն ազգն Պարսից. եւ զայս ծանուցեալ տիրատեաց Պարսիցն թէ հասեալ է կորուստ անձանց իւրեանց։ Ոմն Ամիրխան անուն իշխան Թարվիզու, եւ Մահմետ ոմն իշխան Արարատեան գաւառին, մականուամբ Թոխմախ կոչեցեալ. եւ այլք ոմանք՝ զորոց ոչ գիտեմ հաւաստեաւ զանուանս նոցա, միաբանեալ ընդ արբանեկաց Իսմայիլի սպանին զնա ի գաղտնի. ոչ գիտելով զօրաց նորա զմահ նորին Իսմայիլի. եւ ի դիւան դատաստանի յոչ նստիլն ասացեալ լինէր յոմանց, թէ ի լրտեսութիւն գնացեալ է յայլոց թագաւորաց վիճակ եւ դառնալոց է մինչեւ ի յամ մի, զայս կարծեցեալ լինէր. եւ յետոյ ստուգիւ իմացեալ ամենեցուն զկորուստ նորին։

Եւ դարձեալ ամենեքեան միաբանեալ գնացին ի Խորասան, եւ բերին զոմն Խուդաբանդայ կոչեցեալ շեխ գոլով, եղբայր Իսմայիլին, եւ որդի նոյն Թահմազ շահին կարգեալ ի հօրէն իւրմէ տէր աշխարհին Խորասանայ, զնա թագաւորեցուցին ի տեղի Իսմայիլին. բայց անարի եւ վատթար ի գործ թագաւորութեան եւ պակասեալ ի լուսոյ եւս։

Ի սորա յերկու ամի իշխանութեան թագաւորն Բիւզանդիոյ ազգաւ Օթմանի Մուրատ անուն, որ եւ խոնդքար ասի, հրաման եհան զօրաց իւրոց գալ ի վերայ աշխարհիս կարմրագլխոյն. եւ ելեալ ոմն զօրագլուխ Լալայ կոչեցեալ բազում զօրօք եկն եւ եհաս յերկիրն Արարատեան, եւ գերեաց ընդ Հայ եւ ընդ Տաճիկ՝ թուով ԿՌ. եւ տարեալ խաղացոյց յերկիրն Հոռոմոց. եւ ի միւս ամին դարձեալ շարժեալ խաղաց ի վերայ Վրաց եւ հասեալ ի Փայտակարան քաղաք, որ է Տփխիս, եւ շինեաց բերդս ի նմա եւ ամրացոյց, եւ եդ անդ արս բազումս պատերազմողաց։ Եւ զոմն Բագրատունի, թագաւոր Վրաց Սիմօն կոչեցեալ, որ երբեմն վասն անհնազանդութեան ըմբռնեալ էր ի յառաջ ասացեալ Թահմազ շահէն՝ եւ տկարացեալ ի հաւատոցն, եւ կայր առ նա ընդ ձեռամբ։ Իսկ ի թագաւորելն Իսմայիլին շնորհեաց զհայրենի իշխանութիւնն եւ զտեղիքն Սիմօնին գնալ իշխել իւրոցն, եւ մնալ օրինօքն Մահմետի. եւ նա գնացեալ ի տեղի իւր ի Տփխիս յանդիմանեալ եղեւ յառաջնորդաց եւ ի քահանայից իւրոց, մանաւանդ ի կնոջէն եւ ի յընտանեաց իւրոց, ուրացող եւ ապերախտ կոչելով զնա, եւ ոչ հաղորդելով ընդ նմա։ Ի յայսմանէ ստրջացեալ նորա զղջացաւ ի տաճկութենէ եւ դաւանեաց վերստին զխաչն Քրիստոսի երկրպագելի, եւ զխաչեալն Քրիստոս Աստուած ամենայնի, եւ լուր եղեւ համբաւս այս առ Պարսիկքն. եւ զի մեռեալ էր Իսմայիլն եւ այլքն ոչինչ կարելով առնել նմա, շնորհուկս եղեն կալ ի քրիստոնէութեան, գոնեայ միայն հաւատարմութիւն եւ մտերմութիւն արասցէ ընդ տանն շահին։ Եւ այժմ Լալայն փախոյց զՍիմօնն զայն. եւ շինեաց յերկիր նորա բազում բերդս, զոր ոչ գիտեմ զոճն գրել վասն անտես լինելոյն մեր ի տեղեացն. սակայն լուաք թէ ի Տփխիս, ի Դումանիս, ի Գօրի, ի Լօռի, եւ յայլ տեղիս շինեաց բերդս, եւ եթող ի նմա զօրս, եւ ինքն անցեալ ի յԱլանս՝ գնաց ի դուռն երկաթի, եւ շինեաց ընդ եւս բերդս, եւ ասի Դամուրղափու եւ եդ զզօրս ի նմա բազումս։ Եւ զօրագլուխ ոմն Օսման անուն, յոյժ հնարաւոր եւ անողորմ, եւ ինքն դարձաւ առ թագաւոր իւր, եւ սատակեցաւ ի նմանէ ի խոսս քսուաց, բայց վրէժխնդրութիւն Աստուծոյ ոչ ետ նմա կեալ վասն արեանց անմեղաց։

Իսկ ի թուին ՌԻԸ. եղեւ սաստիկ եւ մեծ տարաժամ մահ ի յԱտրպատական եւ յամենայն Աղուանս, եւ կոտորէր զբազումս յամենայն ազգաց. մինչ բազում տունք անտերունչք, եւ բազում հարք եւ մարք անզաւակք մնացին. եւ երկիրս Աղուանից ի մէջ այսպիսի վտանգի գոլով զմեռեալսն սգալով, եւ զկենդանի զանկեալսն եւ զինքեանս եւս հոգալով մտածմամբ ասէին. «Ո¯հ, թէ զերծանիմք ի տարաժամ մահուանէս՝ թէ ոչե։ Ի յայս յեղակարծ ժամուս յանկարծակի եկն եւ եհաս վիրագն եւ զօր մահուն մոռացեալ Օսմանն այն, զոր յառաջագոյն ձեռնարկեալ առ թաթարսն՝ որ Ղայթաղ ասի, եւ զամենայն Կովկասային լեռնական Լակզիքն ժողովեալ առ ինքն ի Դամուր-ղափու. բազում եւ անթիւ արիւնարբու հեծելովք. եւ նոքօք ել եւ եկն յայսկոյս Կուր գետոյն, եւ զիշխանսն Գանջայոյ եւ Պարտաւոյ փախստական արարին, եւ ինքեանք սփռեալ ընդ դաշտս եւ ընդ լերինս, զԳանջայ եւ զՊարտաւ, զՃարաբերդ, եւ զԽաչէն, զՎարանդայ, եւ զԴիզակ, ի Չարեքի կոչեցեալ գետոյն մինչեւ ի գետն Երասխ, ի միում աւուր յաւարի հարեալ գերեցին, զանհաճոյսն սրով սպանին. եւ զկնի չորս եւ հինգ աւուրց դարձան ի տեղիս իւրեանց։

Դարձեալ ի սոյն ամի ընդ երկուց պատժողս մահուն եւ սրոյն, եղեւ ահագին եւ անասելի սով սաստիկ. այնքան՝ մինչ զի մարդիկ գազանապէս անկան ի հմակերութիւն, վասն որբ մնալոյն ի մահուն, եւ վասն անինչք եւ անյարկք շրջելոյն ի գերչացն. քանզի ամենայն գաւառք Հայոց, որք ընդ իշխանութեամբ կարմրագլխոյն կային, քակեալք աւերեցան. եւ թէ ուրեք յանկեան մնացեալ լինէր շինութիւն, զետեղէին տնանկք, եւ մերկք, արք եւ կանայք, ծերք եւ երիտասարդք, տղայք եւ աղջկունք, եւ առանց օթեւանի արտասուալից դիմօք շրջէին ի դրունս օտարաց, եւ յերդս այլոց առ ի խնդրել զկերակուր անձանց իւրեանց։ Եւ ի յոչ բաւելն կերակրոց, ուժեղքն ի նոցանէ մտանէին գաղտ ի փարախս խաշանց եւ ի գոմս արջառոց, եւ յոչ կարելն զենուլ զմեծամեծսն յանասնոց առ ի ոչ ունելոյ զսուր ինքեանց. եւ յուժ անձանց ըմբռնէին որթս դիեցիկս եւ գառինս մատաղս եւ ուլունս. եւ պատառէին զկողս նոցա եւ հանեալ զսիրտ եւ զփորոտի նոցա ուտէին հում, եւ ելեալք գաղտ գնային, եւ ոչ ոք կարծիս ունելով զայս ի նոցանէ լինել. մինչ տեսեալ ոմանց զնոսա յայնպիսիս գործս, եւ հաւաստեալ գիտացին զայս։ Իսկ անզօրքն ի նոցանէ ի կոյտս աղբից անասնոց եւ ձիոց, որոնեալ գտանէին հատս գարւոյ եւ ուտէին։ Այլ եւ ոչ գիտելով զսրբոյ եւ զանսրբոյ ի հերուն հետէ եւ ի վաղ ժամանակէ ի փողոցի անկեալ ոսկերք, վեր առեալ ի քարի եդեալ եւ քարիւ փոշի առնէին ի բերանս իւրեանց արկանէին եւ յոգւոց հանեալ մռնչէին։ Այլ եւ զհնացեալ փոկ կաշէ եւ զմաշեալ տրեխ ի բեկոր ինչ խեցւոյ ի յեփոցի եդեալ եւ առեալ ուտէին։ Վա¯յ տեսողութեանս, եղբարք։ Եւ իբրեւ եղեւ գարունն, սփռեցան աղքատքն յերեսս դաշտաց, սեւացեալ մարմնով որպէս զերամակս այծեաց, եւ իբրեւ զջօլիրս հօտից ուտելով զբանջարս վայրի եւ զխոտս կանաչս՝ եւ ոչ յագենային. քանզի կոչեալ էր յերկիր սով, եւ զօրութիւն հացի բեկեալ [Սաղմ. ՃԴ 16] ըստ մարգարէին, մանաւանդ ուռուցեալ ի գլխոցն մեռանէին. ոմանք ի տեղի արօտիցն՝ որք ոչ կարէին դառնալ. եւ ոմանք եկեալ ի գեղամիջի ի տակս որմոց, եւ ի յանկիւնս տանց աւերածոց մեռանէին։ Եւ թէ լինէր ոք երկիւղած Աստուծոյ՝ առեալ ի դիականցն ինն եւ տասն եւ այլ աւելի ի վիհ ինչ, եւ կամ խոր արկեալ զհողն ի վերայ փլուցեալ ծածկէր, եւ թէ ոչ՝ մնայր անթաղ։ Եւ լուր լինէր բազմաց, թէ այս անուն տանուտէր, կամ մեծատան որդի մեռեալ է, եւ դի նորա ահաւասիկ յայս նիշ տեղի է. եւ լուեալ բազումք ի սիրելեաց եւ ի ծանօթից նորա, եղուկ եւ վայ կարդային անձանց իւրեանց, եւս եւ զթաղելն ի վաղն ձգէին, եւ ի վաղուէն ի միւս վաղն՝ վասն բազում ձանձրութեանցն. եւ դարձեալ լսէին յոմանց թէ դին այն պատառեալ ի գազանաց ցրուեցան ոսկերք նորա. եւ զայս լուեալ անհոգ լինէին, եւ այսպէս մնայր անթաղ։

Եղո՛ւկ թշուառականիս եւ պատմութեանս, եղբարք, քանզի բազումք ի պիղծ մսէ զազիր շանց եւ կատուաց կամաւ յուզեալք եղեն, եւ մարմնոց մարդկան եւս։ Քանզի ի սահմանս Ամարասայ յերկիրն Վարանդայ եւ Դիզակայ ի գեղջ միում, ումեմն մեծատան միամօր որդի մի գոլով եօթնամեայ, եւ կանայք այրիք ի մերձակայ գեղօրէիցն ժողովեալ բնակելով մերձ մեծատանն, կերակրելով ըստ պատահմանն ի մեծատանէն, յաւուր միում պատրանօք զտղայն ի տունս իւրեանց կոչելով կանանցն եւ սպանեալ՝ զմի ոտն հանդերձ անդամօքն կերեալ,, եւ յերեկոյին ծնօղք տղային որոնեալ զտղայն եւ ի տուն այրի կանանցն գտեալ զկիսակտուր դիակ տղային իւրեանց։ Այլ եւ լուաք եւս թէ ծեր ոմն զմարմին դստերն իւրոյ կերեալ է ի նոյն երկրին. եւ այլ յամենայն տեղիս այսպէս եղեւ վիշտ սովուն, ի ՌԻԸ. եւ ի ՌԻԹ. թուականիս։

Վա¯յ ինձ պատժապարտիս, զի մահուամբ եւ սրով եւ սովու կոտորեալ մարդկան մարմնոց գազանք այնքան կերեալ, մինչ զի տնասուն շունք վայրենացեալ արտաքոյ շինի զկենդանի մարդիկս որսային։ Եւ գայլք ի ճանապարհի, եւս եւ ի շինամիջի ի տունս մտեալ զմարդիկք ի ննջման արտաքոյ քարշէին եւ ուտէին. եւ ի մէջ խաշանց մտեալ զխաշնարածն ուտէին եւ խաշանցն ինչ ոչ մեղանչէին։ Եւ զթիւ մահուամբ եւ սովու եւ սրով մեռելոցն եւ գերելոցն բնաւ ոչ կարեմ ընդ թիւ բերել՝ եւ գրով արկանել, բայց թէ իմ զքարտէզս եւ զմելանս առաջի ձեր արկից, ըստ դպրացն Դաւթի որ առ Երուսաղէմիւ։

Իսկ ի ՌԼԲ. թուին, դարձեալ հրաման եղեւ ի Մուրատ խոնդքարէն, զօրապետացն եւ զօրաց իւրոց ելանել ի վերայ Երեւանայ եւ առնուլ զնա. եւ եկին իսկ եւ աւերեցին, եւ բազում եկեղեցիս քակեալ զքարինս ի շինումն բերդին տանէին. որ եւ կամեցան զմեծ եկեղեցին եւս, որ Երկու երեսի ասի, քակել, իսկ ոմն վարդապետ Առաքել անուն, որ եւ յետոյ կաթուղիկոս եղեւ, յիշատակ նորին օրհնութեամբ եղիցի, եմուտ առաջի Ֆահրատին զօրապետի զօրուն, եւ ոչ ետ թոյլ քակելոյ զեկեղեցին։ Բայց վա՛յ լսելեացս եւ պատմութեանս, զի յաւուրս երեսուն ջորիք եւ երիվարք եւ բազում Տաճիկք յինքեանց անծանօթք բնակեցան յեկեղեցին։ Եւ եղեւ ասացեալն ի մարգարէին, զի մտին հեթանոսք ի ժառանգութիւն Աստուծոյ, եւ պղծեցին զտաճար նորա սուրբ [հմմտ. Սաղմ. ՀԸ 1]։

Ի սոյն թուին եղեւ վախճան մեծ եւ երանաշնորհ վարդապետին մերոյ Յովհաննիսի, եւ զի էր նա յերկրէն Ծարայ փոքր Սիւնիս կոչեցելոյ, ի վանիցն Թաղէու սրբոյ առաքելոյն. որդի ումեմն ազատի եւ բարեբարոյի Ջհանշահ կոչեցելոյ, յազգէ Դօփեայ եւ Հասանայ, եւ էր նա աշակերտ մեծ վարդապետին Ղուկասու Հախբատեցւոյ, յոյժ սրբասէր եւ աստուածասէր, հեզ եւ աղօթող, քարոզող ուղղափառաց, եւ յանդիմանող ստահակաց, սիրող ուղղութեանց եւ պատուող տօնախմբութեանց, յոյժ ընթերցասէր եւ գրասէր, մինչ զի բազում գրեանս ետ գրել յիւրն յիշատակ, եւ այլ սպասք եւ զարդք եկեղեցւոյ յոլովք, եւ ալեւորեալ եւ լի աւուրբք հանգեաւ ի Քրիստոս ՌԼԲ. թուականիս մերոյ. որոյ պատուական մարմինն եդեալ կայ ի յերկիրն Գեղամայ ի գիւղն Վասակաշէն, հուպ դամբարանի վարդապետին Սարգսի. յիշատակ նոցա օրհնութեամբ եղիցի եւ աղօթք նոցա ի վերայ ձեր եւ մեր եղիցի եւ Տէրն տէրանց ի վերայ ամենայն աշխարհիս գթասցի ամէն։

Իսկ ի ՌԼԴ. թուին ի խրոխտէն Մուրատայ հրաման եղեւ ի Դամուր-ղափու առ Օսմանն գնալ առ ինքն ի Կոստանդնուպօլիս, որ եւ գնաց իսկ, եւ պատուեցաւ ի նմանէ՝ զօրապետ եւ իշխանաց իշխան կարգելով զնա բոլոր արեւելեանս ի Բիւզանդիոյ մինչ ի յԱլանս. եւ ետ ի ձեռս նորա զօրս բազումս թուով վեց հարիւր հազարաց՝ եւ առաքեաց ի վերայ շահասան քաղաքին Թաւրիզու, որ եւ եկն իսկ յոյժ խրոխտանօք եւ առ զնա. եւ աւերեաց աւար առնելով զամենայն ինչ որ ի նմա. եւ շինեաց բերդ, այլ ոչ ժամանեաց աւարտման բերդին, անդէն սատակեցաւ, ոչ եղեալ արժանի լսել աստէն ի թագաւորէն իւրմէ զգովութիւն իւրոյ յաղթութեան, եւ հատուցմունք ի հանդերձելումն նմա՝ դատողին ամենեցունց է յայտնի։ Իսկ ի յայլ իշխանացն եւ գլխաւորացն բազում պատերազմաւ ընդդէմ կացեալ կարմրագլխացն եւ աւարտեցին զբերդն, եւ կարգեցին ի նմա զօրս Ծառայ անուամբ, եւ կացուցին զօրապետ նոցա զոմն ներքինի Ջաֆար անուն, եւ ինքեանք դարձան ի տեղի իւրեանց տանելով ընդ ինքեանս զանմաքուր շաղիղ նորա։

Այսուհետեւ դարձցուք ի կարգ պատմութեան կարմրագլխացն, քանզի էր զայսու ժամանակաւ թագաւոր նոցա՝ յառաջ ասացեալ Խուդաբանդայն, եւ սորա գուն գործեալ ընդ զօրաց Օսմանին յոյժ ջանիւ՝ յաճախ վշտօք, բազում աշխատութեամբ, յոլով աւուրց պատերազմաւ, եւ յերկոցունց կողմանց անչափ արեանց հեղմամբ, եւ ոչ կարաց խափանել զնոսա ի գործոյ շինութեան բերդին Թաւրիզու։ Եւ յայնժամ դեռեւս ունէր ընդ ձեռամբ զՍեաւ այգի կոչեցեալն, եւ զԳանձակ, որ է Գանջայ։ Եւ շահն գնացեալ անդ հանդերձ պատանի որդւովն իւրով Ամիրհամզայ կոչեցելով, եւ զօրաժողով եղեն անդ ամենայն կարմրագլուխքն խորհել ինչ վասն Թաւրիզո եւ Օթմանի զօրացն. եւ տիրատեաց կարմրագլուխն յաւելին վէրս ի վերայ վիրաց Խուդաբանդային. մանաւանդ ինքեանց իսկ կրկին եւ երեքկին. վասն զի այն եղեւ բեկումն նոցա վերստին, զի սրախոց ի գաղտնի սպանին զորդի շահին. քանզի շուք թագաւորի ի տղայն երեւէին. եւ ի նմանէ կարմրագլուխն պարսիկքն յոյժ երկնչէին, եւ իբրեւ այս այսպէս եղեւ, ցրուեցան պարսիկքն, իւրաքանչիւր ոք ոչ գիտելով զտեղի իւր, իբրեւ գիշատեալ հօտ՝ որոց ոչ իցէ հովիւ։ Եւս եւ զի խրոխտ հրաման թագաւորին Մուրատի Օթմանցւոյ պատեալ էր զնոսա որպէս զկղզի նման ծովու։ Եւ շահն Խուդաբանդայ յոյժ հեծեծանօք թախիծ սրտիւ եւ լի տրտմութեամբ գնացեալ ի Խորասան առ միւս որդին իւր Աբաս, անդէն թողեալն ի գալն իւր յԱտրպատականս տիրել Խորասանայ, առ նա հասեալ Խուդաբանդային, եւ յետ սակաւ ամաց ինքն մեռաւ, ոչինչ քաջութիւն ցուցեալ յազգին իւրում անարին այն։

Եւ թագաւորեաց Աբաս որդի նորա ընդ նմա յոյժ քաջ եւ յաղթօղ ի պատերազմի, վասն զի զԳիլան՝ որ եւ է Ջօրջանէթ ապստամբեալ ի հօրէն սորա, Աբասն քաջութեամբ նուաճեաց զնոսա ընդ ձեռամբ։ Այլ եւ Օզբէկն կոչեցեալ՝ ի Բալխայ եւ ի Բուխարայէ ելեալ էառ զՀերի քաղաքն՝ եւ այլք ի տեղեաց շահին ընդ ձեռամբ արար, մինչդեռ նա ի յԱրտաւիլ էր գնացեալ վասն նուիրանաց եւ ընծայից բաշխելոյ առ շիրմի հարցն իւրոց եւ հաւուց։ Եւ լուեալ դարձաւ անտի, եւ գնացեալ զՕզբէկն զոմն կոտորեաց եւ զոմն փախոյց՝ եւ զտեղիքն իւր՝ դարձեալ հաստատեաց, այլ եւ երկիցս եւ երիցս անգամ զօրս արձակեաց ի վերայ նոցա. եւ յետոյ ինքն գնացեալ զբազումս ի նոցանէ սպան յոյժ պատերազմաւ, եւ զորդի թագաւորի նոցա ըմբռնեալ դարձաւ ի տեղի իւր ի Ղազուին, եւ այսպէս նուաճեաց զնոսա։ Եւ այժմ է իշխանութիւն նորա ի Խորասանայ մինչեւ ի յԱրտաւիլ եւ ի յԵրասխ գետ։

Իսկ ի ՌԼԷ. թուականին դարձեալ հրաման ել Մուրատ խոնդքարէն ումեմն Ֆահրատ կոչեցելոյ առողի, եւ շինողի՝ Երեւանայ, զոր յառաջ քան զՕսմանն նա ունէր զզօրապետութիւն կողմանս արեւելից յետ Լալային. եւ այժմ վերստին զիւր առաջին իշխանութիւնն շնորհեաց նմա, եւ առաքեաց ի վերայ Գանջայոյ հեռացուցանել զսակաւ մնացեալ կարմրագլուխքն՝ որք անդ, եւ շինել ի նմա բերդ եւ դառնալ. որ եւ եկն իսկ ծանր զօրու եւ արար ըստ հրամանի խոնդքարին, հերքեաց, մերժեաց, հեռացոյց, տարակացոյց, ուրոյն կացոյց, զատոյց, ի բաց կացոյց, հալածեաց, փախստական արար, վտարեաց, մեկուսացոյց, եւ ինքն զհետ մտեալ մինչ ի գետն Երասխ եւ զբազումս գերեաց, եւ զորս ետ ճարակ սրոյ. այլ եւ գետահեղձ արար զյոլովս՝ եւ ինքն դարձաւ եւ շինեաց բերդ ի Գանջայ եւ կարգեաց ի նմա զօրս ըստ օրինի իւրեանց ծառայ կոչմամբ, եւ ինքն դարձաւ առ կայսրն իւր։

Իսկ Շահաբասն յորժամ ետես զեղեալքս ամենեքեան առ աշխարհն իւր, երկեաւ եւս վասն տեղւոյ շիրմի հարցն իւրոց եւ հաւուցն զԱրտաւիլ, գուցէ առցեն, եւ եւս յառաջ ի ներս եւ Պարսիկս ճեպեսցեն. դեսպանս արձակեաց. հրեշտակութիւնս առաքեաց առ Մուրատ խոնդքարն. առ ի խաղաղութիւն համոզել՝ եւ սէր ընդ միմեանս առնել, եւ ընդ այս ոչ եղեւ լսելի գոռոզին՝ պատանդս խնդրելով ի նմանէ։ Եւ Շահաբասն յաւել եւս առաքել զեղբօր իւրոյ զորդին. հանդերձ մեծ իշխան դայեկաւ եւ երկերիւր զինակիր սպասաւորով առ խոնդքարն մնալ պատանդս անդէն ի Ստամբօլ վասն խաղաղութեան ի միջի իւրեանց. որ եւ խաղաղութիւն եղեւ իսկ։

Եւ ի ՌԽԴ. թուին մեռաւ Մուրատ խոնդքարն եւ թագաւորեաց սուլթան Մահմետ որդի նորա ընդ նմա։ Եւ յաւուրս այս Մահմետի, յարեան ֆռանկք՝ որք Մաճարք կոչին՝ ի վերայ ծովու բազում նաւուք, եւ են ի պատերազմ ընդ սոցա ամս հինգ եւ յամենայն ամի յառնեն ընդ միմեանս ահագին եւ սաստիկ պատերազմաւ եւ կոտորմամբ իրերաց որպէս տապարաւորս եւ կացնաւորս մայրահատաց հատանեն սպառելով զմիմեանս հրով եւ սրով. եւ ի միւսում ամի երկաքանչիւր կողմանց յարքայէ իւրեանց դարձեալ զօրս հասեալ լինի ի թիկունս՝ եւ լինի նոր նորոգեալ պատերազմն՝ յետինս ամին կրկին եւս քան զառաջին ամն։ Եւ ի թուականիս ՌԽԹ. յորում եմք, է այսպէս. եւ ապագայն Տեառն Աստուծոյ է յայտնի, թէ զինչ լինելոց է յայնմ, որում շնորհելոց է կողման ինչ պարտութիւն, եւ կողման ինչ յաղթութիւն, զի գրեալ է՝ ոչ թէ իւրով զօրութեամբ զօրանայ հզօրն՝ այլ Տէր տկար առնէ զհակառակորդս իւր, Տէր սուրբ է, եւ նա կարողացուսցէ զհաւատացեալս խաչին իւրոյ [հմմտ. Ա Թագ. Բ 9-10]։

Այժմ դարձեալ երկրորդեսցուք վասն Սիմօնի թագաւորին Վրաց, թէ զինչ եղեւն. քանզի Սիմօնն յորժամ փախեաւ ի Լալայէն, գնացեալ ի յանկեան ուրեք ինչ իւրոյ աշխարհին բնակէր ի մացառս եւ ի կապանատեղիս, եւ ի սիրտ իւր խոցեալ լինէր վասն առման իւրոյ երկրին՝ եւ հնար իրացն ինչ ոչ գտանել կարէր, վասն յոյժ խրոխտ լինելոյ համբակին իւրոյ՝ սպասէր խնամոցն Աստուծոյ. պատգամս յղէր՝ եւ հարկս խոստանայր Մուրատին, երբեմն տալով եւ երբեմն ոչ տալով. ապստամբէր ի նմանէ եւ զաւազակս ի վերայ բերդիցն արձակէր՝ պատճառն զզօրօք բերդիցն արկանէր՝ առ Մուրատ թագաւորն համբաւէր, եւ ի նմանէ զվնասն նմա շնորհեալ լինէր։

Եւ յորժամ թագաւորեաց սուլթան Մահմետն՝ Սիմօնն զխորհուրդ ապստամբութեան իւրոյ յայտնեաց այսպէս, զհարկսն ոչ տալով՝ եւ զաւազակսն յոյժ բազմացուցանելով. յաւել եւս, եւ ինքն զօրաժողով եղեւ եւ յարեաւ ի վերայ բերդին Գօրւոյ, եւ յամիսս ութն նեղեաց զնոսա եւ առ զնա. եւ քակեալ զքարինսն բերդին ողամբ այլազգեացն տանել հրամայեաց ի Կուր գետն արկանել՝ եւ ապա զարսն կոտորեաց սրով, եւ զկանայս եւ զորդիսն նոցա աւար բաշխեաց զօրաց իւրոց Վրաց։ Ի յայսմանէ ամենայն ազգն Հագարու ի սիրտ խոր խոցեցան, եւ յոյժ սրտմտեալ եւ ի բարկութիւն ցասման հարեալ Մահմետ խոնդքարին՝ եւ յոյժ տագնապաւ հրաման եհան, եւ զտեղի Ֆահրատին եւ զիշխանութիւն նորին տալով ներքինւոյն Ջաֆարի՝ որ ի Թարվէզ, եւ առաքեաց ի վերայ Սիմօնին առնուլ զվրէժ անարգանաց եւ զարեան Օթմանական եւ Իսմայէլական գնդին։ Եւ յորժամ ի թագաւորէն էառ զհամարձակութիւնս այս երկրորդ վիրագ չէզոքն այն Ջաֆար, յոյժ խրոխտացաւ եւ արձակեաց հրաւիրակս ընդ կողմանս իշխանութեան իւրոյ, եւ ինքն ել ի Թաւրիզոյ եկն յԱրարատ. եւ ժողովեցան անդ ամենայն հրաւիրեալք առ նա զօրք բազումք, եւ սուրհանդակս արձակեալ, ի հեռաւոր տեղիս գիւղից եւ քաղաքաց տանել զկերակուր ինքեանց եւ ձիոց, պատրաստել յանցս ճանապարհաց իւրեանց։ Այլ եւ թիւս քսան հազարաց արանց արկեալ ռամկաց Հայոց եւ տաճկաց ամենայն աշխարհաց ունելով ի ձեռս իւրեանց որթուց եւ թիաց, տապարաց, եւ կացնաց, բահաց, եւ փայտատաց, բրիչ տանց հիմանց, այլ եւ խիստ էառ հարկս ի ժողովրդենէ արտաքոյ նոմոսաց իւրեանց։ Եւ ապա ելեալ գնաց յոյժ երկիւղիւ, զի վաղուց հետէ զփորձ առեալ էին բազում անգամ ի քաջութենէ Սիմօնի եւ ի հնարիմաց պատերազմաց նորա, եւ ի նմանէ պարտեալ ամօթալի դիմօք յետս էին դարձեալ. եւ այժմ իբրեւ հասին յերկիրն Վրաց զնոյն կարծելով երկնչէին, եւ զտեղի առին աւուրս երեք՝ եւ չեւ եւս էր եղեալ զմարտ ճակատուն եւ ոչ պատգամս եւ դեսպանս առ իրեարս գնացեալ։

Եւ վրացեացն խորհեալ ընդ միմեանս ասեն ընդ Սիմօնին. «Թոյլ տուր՝ զի տարցուք այսօր զտունս եւ զընտանիս մեր առ լերամբք, եւ մեք դարձցուք յամենայն սրտէ ի յամենայն զօրութենէ մերմէ արեան չափ եւ մահու՝ պատերազմեսցուք ընդ թուրքացն եւ յաղթեսցուք նոցա զօրութեամբ Աստուծոյե։ Բայց վասն բնաւին բառնալոյ զսահման աղօթից ի յազգէս քրիստոնէից՝ մինչ զի ի բոլոր տարին ամենեւին ի դուռն եկեղեցւոյ ոչ ընթանան ի փոքունց մինչեւ ի մեծամեծս, վասն այսր իրաւունքն Աստուծոյ ոչ ետ թոյլ կատարիլ խորհրդոցն Վրաց, զի ասէ Աստուած մարգարէիւն. «Ապա թէ ոչ դառնայք առ նա, զսուր իւր սրեալ է՝ եւ զաղեղն լարեալե [տե՛ս Սաղմ. Է 13] եւ կամ թէ ասէ. «Միթէ վերանա՞յցէ փայտատ առանց փայտահարի, եւ սղոց առանց ուրուք ձգելոյե [Ես. Ժ 15]։ Եւ դարձեալ ասէ. «Ես սպանանեմ եւ ես կեցուցանեմ, հարկանեմ եւ ես բժշկեմե [Բ Օր. ԼԲ 39]. եւ կամ ասէ՝ «Զի զոր կամի Տէր կորուսանել, նախ յիմարեցուցանէե։ Վասն որոյ յիմարեալ Սիմօնին՝ այժմ նստի ի գինի սակաւ արամբք։

Եւ յայնմ կողման՝ յորում էր Սիմօնն՝ թուրքացն ամենեւին ոչ ունելով կարծիս զՍիմօնին անդ լինիլն, բայց աւարի պատճառաւ թուրքացն գունդ ինչ բաժանեալ եւ ի կողմն այն գնացեալ, եւ տեսեալ զՎրացի ոմն ըմբռնեն՝ եւ յառաջ ինչ գնացեալ սակաւ՝ զՍիմօնին գունդն տեսանեն, եւ ի յըմբռնելոյն հարցեալ զովն լինիլ այնմ եւ լուեալ ի նմանէ թէ նա ինքն իսկ է Սիմօնն. եւ Տաճկացն յոյժ երկուցեալ յետս կանգնին, եւ վաղվաղակի արս զօրաւորս արագընթաց երիվարօք առ բանակն հասուցանեն եւ Ջաֆար զօրապետին յայտնեն, եւ նորա յոյժ զուարճացեալ եւ բազում քաջ արանց խրախոյս տուեալ առաքէ, եւ գնացեալ ըմբռնեն զՍիմօնն՝ եւ բերին առ նա. եւ ի գալն՝ ելեալ Ջաֆարն ընդ յառաջ յողջունել զՍիմօն, եւ ապա ի լեզուս իւրեանց մեծաձայն հնչմամբ օրհնեցին զԱստուած՝ ի լուր բանակին, եւ Սիմօնին զնոյն երկրորդեալ ասէ՝ «Օրհնեալ է Աստուած եւ անփոփոխ Տէրութիւն նորա, զի Տէր մեռուցանէ, եւ Տէր կեցուցանէ, իջուցանէ ի դժոխս եւ հանէե [տե՛ս Ա Թագ. Բ 6]։

Եւ Ջաֆարն անդէն սուրհանդակ արձակեալ առ խոնդքարն աւետել նմա, եւ ինքն առեալ զՍիմօնն ժամանէ ի Թաւրէզ. եւ հրաման ել ի խոնդքարէն յամենայն տեղիս տէրութեան իւրոյ զարդարել զփողոցս քաղաքաց, եւ ամենայն ոք յաւուրս երիս նստեալ ի խրախութեան ընդ տիւ եւ ընդ գիշեր, եւ եղեւ այնպէս, եւ զՍիմօնն առ խոնդքարն տանել. եւ Ջաֆարին պահեալ զՍիմօնն ի Թաւրէզ յաւուրս ձմերան եւ գարնան, եւ յամարան ժամու առաքեաց առ կայսրն՝ որ ի Բիւզանդիայ։ Եւ ի գնալն հասեալ ի Կարնոյ քաղաք՝ զտեղի առին, վասն ումեմն իշխանի հրովարտակաց դպրի, որ ի լեզուս իւրեանց Եազիչի ասեն, ընդ իւր ունելով արանց՝ աւելի քան քսան հազարաց, ապստամբեալ ի յաւագէն իւրմէ՝ եւ ի թագաւորէն եւս, եւ այս երկու ամ է՝ որ զգլխահարկ ժողովրդեանն՝ որ վասն թագաւորաց է, յինքն կորզեալ ժողովէ։ Սա վասն Սիմօնին զգուշութեամբ պատուէր տուեալ է զօրաց իւրոց յափշտակել ի տանողացն՝ եւ առ ինքն հասուցանել, յաղագս այս պատճառի Սիմօնն արգելեալ կայ ի յԱրզրում քաղաքի։ Արդ՝ օրհնեալ է Աստուած՝ զի վերջքն նմա է գիտելի։