Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Նշանելի է որ Մարտիրոս չի յիշեր ի Վենետիկ Հայոց տունը եւ եկեղեցին. առաջինն աւելի պանդխտաց եւ աղքատաց համար ըլլալով ` հաւանօրէն ինքն հօն չէր իջեւնած. իսկ երկրորդն ` ինչպէս առաջ յիշեցինք, հազիւ թէ մատրան նմանութիւն մունէր այն ատեն, եւ յիշելու արժէք չունէր: Բայց գրեթէ Մարտիրոսի եկած տարին կամ աւելի առաջ, Հայոց տան մէջ բնակող ազգային քահանայ մի կար Գրիգոր անուամբ. որու ` իր հայրենիքը դառնալու առթիւ: Հայոց տան վերատեսուչ տէրութեան Հոգաբարձուք ` չորս կրոս թոշակ տուէր են [1] իբրեւ ողորմութիւն (2 օգոստ. 1490): Նոյնպէս այլ ըրած են անշուշտ ուրիշներու. ինչպէս երկրորդ տարին (1491): Ռամիր ( այլայլած անուամբ Romerio) աղքատի մի 6 կրոս տուեր են. քանի մի տարի վերջը (1498, օգոստ 9) Յովսէփ անուամբ Հայու մայլ իր երկիրը դառնալու ատեն ` 2 կրոս: - Ոչ միայն այս անձանց յիշատակք կու յայտնեն ` Հայոց երբեմն աւելի երբեմն պակաս թուով, բայց գրեթէ միշտ գտնուիլն իրենց կտակուած տան մէջ, այլ եւ այդ տան քիչ շատ նորոգութիւն, կամ մանր չէնք ու կարկատանք. որք ` 50 տարիներուն միջոց (1443 - 94) 5 կամ 20 անգամ նշանակուած են առանձին հաշուէգրոց մէջ, ամէն անգամ եղած ծախուց թիւերով. հարկ է որ անկէ առաջ երկու դարուց միջոց այլ նոյնպիսի ծախքեր եւ շէնքեր եղած ըլլան. բայց հաշուէգիրքն կորած են: - Ծախուց ստակն կամ դրամագլուխն ` Ծիանեայ թողած գումար մէր, որ կէսն Հայոց համար, կէսն այլ Փրանկիսկեան կրօնաւորաց, Վենետկոյ Այդի կոչուած թագին մէջ (alla Vigna) . երկուքին այլ մատակարարք կամ կտակակատարք էին քաղաքին ներքին երեք Հոգցողքն (Procuratori de Citra), որ եւ պետութեան ամէնէն մեծ պաշտօնէից կարգէն են. որք եւ ամենայն հաւատարմութեամբ կատարած են Ծիանեայ իրենց յանձնած հողը Հայոց համար: Զսա երբեմն Տուան կանուանեն եւ կու գրեն, երբեմն Հիարատասն կամ Հոգետասն, իրենց լեզուով (Hospizio4 Hospital, կամ Domus Armenorum կամ De Armenis. Ospidal di Arminj). տան մօտ եղած կամուրջն այլ ` Կամուրջ Հայոց (Pons Armenorum, որ եւ Pons Feralis կամ Ponte dei Ferali). Աւելի խղճմտութեամբ միանգամայն եւ ապահովութեամբ հոգալու համար ` իրենց կողմէն գործակալ եւ պահապան մի կարգէին ի Տանն, զոր սովորաբար Տնպահ կոչեն Castaldus Castaldionus, բայց երբեմն այլ Prior կամ Proto, իբրեւ գլխաւոր կամ առաջնորդ, յետոյ երբեմն Պահապան, Custode Guardiano Vardian. ինչուան ԺԶ դարուն կէս ` միշտ իտալացիք ` այսինքն բնիկ Վենետք եղած են Տնպահքն, անկէ ետեւ. ինչպէս որ կու վայելէր, երբեմն Հայ ` երբեմն իտալացի, մինչեւ մօտ ի վերջ ԺԷ դարու եւ ի  նոր շինութիւն Ս. Խաչ եկեղեցւոյ. ուսկից վերջը բոլորովին Հայոց անցաւ թէ տան թէ եկեղեցւոյ հոգը եւ շէնքը. պետութեան երեք հոգցողքն միայն ծանր խնդրոց կամ վիճից  մէջ ` իրենց հեղինակութիւնը կու բանեցընէին: Երբեմն իրենց եւ Հայոց մէջ այլ վէճ եղած է, որ մերոց կողմանէ մեծ յանդգնութեան գործ է. 1476 թուականէն մինչեւ ի կէս ԺԷ դարու, 25 Տնպահից անուանք յայտնուած են, զոր յիշել աւելորդ համարիմ բայց եթէ դէպք պահանջեն, միայն զՀայս յիշեմ, որչափ որ ծանօթ են ` իրենց ժամանակովն:

Աղեքսանդր                     1508

Սիմոն                                1555 - 1577

Գէորգ որդի Յովհաննու 1577 - 588

Մկրտիչ Պարսկահայ      1595 - 1608

Ղազար Պարսկահայ       1617

Գէորգ Գոքիլիոյ                   1643 - 50

Պետրոս Ոսկան                                    1650 - 58

Իրաց ժամանակագրական կարգն զասոնք կու ներկայացնէ  ի հարկին: _ Իսկ հիմայ ԺԵ դարուն վերջի տարիներուն (1493 - 6) նոր շարժմունք մի կերեւի Հայոց ի Վենետիկ. եկող գացողներն կաւելնան. որոց համար հարկ կ՚ըլլայ Հոգաբարձուաց ` այն մանր նորոգութիւններու տեղ բոլորովին նորոգել կամ վերաշինել Հայոց տունը [2], որոյ համար բաւական ծախք ըրին, իրենց գործակալ Գասպար Ամադի (Casparo Amadi) Տնպահին ձեռօք: Վենետաց հռչակաւոր եւ ծիրանաւոր ( կարտինալ ) Պեմպոյ պատմչին գեղեցիկ գրուածէն այլ կ՚երեւի, որ այն օրեր քանի մի նշանաւոր եւ խօսքի տէր Հայք եկած էին, եւ գտնելով կամ գիտնալով ԺԴ դարու մէջ իրենց ծեր ազգակցին թողած կտակը եւ ստակը ` Հայոց տան եւ եկեղեցւոյ մի շինութեան համար, ստիպեցին զՀոգաբարձուս ` որ տունը ` բնակութեան, եւ Հայոց բնակութեան ` պատշաճ վիճակի մէջ դնեն. անոնք այլ կատարեցին խնդիրը: Բայց կ՚երեւի թէ Հայք իրենց քմաց համեմատ այս կամ այն կերպով շինուածք կ՚ուզէին. որոց համար աւելի եղած ծախքն այլ խոստացան եւ քիչ քիչ վճարեցին. եւ երբ ամեն բան յարմարեցաւ. մտան Հայք իրենց սեփականեալ տունը, յամի 1497: Որոց համար այսպէս կ՚ըսէ պատմիչ եւ քերդող հեղինակն այն ( Պեմպոյ ). « Հայք, այդ հեռաւոր ժողովուրդն, քաղաքավարութեամբ ընդունուած ( ի Վենետաց ), բարեկամական տեսարան մ ' ընծայեցին քաղքին » (1): - Փափագելի էր այս Հայոց տան բնակութեան նորոգողաց կամ նոր եկողաց անուանց եւ որպիսութեան վրայ աւելի ծանօթութիւն ունենալ, եւ մեծ պատմչին վկայութիւնն աւելի բացատրել. բայց գտած տեղեկութիւննիս այսչափ է:

Այն ատեն եկող գացող Հայոց միայն մէկու մի յիշատակ կայ 1495 - 96 տարւոյ հոկտեմբեր ամսու 5 ին, որոյ անունն կամ սխալ կամ իտալացեալ գրուած է, (Uno Donado Armeno audito del Signor Turco). Դոնադոյ, թուի թէ տուր բարդութեամբ անուն մ ' էր ( Տիրատուր, Խաչատուր, Աստուածատուր, եւն ): Ադրիական ծովու մէջ նաւելու ատեն, Ալպանիայի Դուլչինիոյ քաղաքին վենետկեցի ծովապետն ` կեցուց նաւը եւ քննեց, եւ այս Թուրքաց հպատակ Հայուն ապրանքը, ( որ կամ դիպակ, կամ չուխայ էին, Panni), փախըստեայ համարելով, նաւովը հանդերձ խաւրեց ի Վենետիկ. այս տեղ Հայն արդարացուց զինքը, ապրանաց մէկ մասը սոյն այս քաղքիս մէջ գնած ըլլալով, մէկ մասն ալ Բեզարոյ քաղաքին  տօնավաճառէն գներ էր: Շահասէր եւ ճարպիկ Հայու աչքէն ոչ միայն մեծ շահաստանն Վենետիկ, այլ Իտալիոյ որ եւ է շահու եւ առեւտրի բանուկ նաւահանգիստ կամ հրապարակ ` չէր ծածկուեր:

[1]             Dedimus Presbitero Gregorio Armeno ituro domum suam, pro sua subventione, amore Dei, Grossos 4. Եթէ չեմ սխալիր, այս կրոշն այն ատեն ոսկի դուկատի կէսն էր, որով ըստ նիւթոյն կ՚արժէր իբր 6 ֆրանգ, ըստ յարգի՝ շատ աւելի։

[2]             Pro fabrica dienda in Domo de nova fabricando, կու գրեն ի հաշուէգիրս, ի 23 սեպտեմ. 1494 ։