Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Քառորդ մի դարու յետ Ստեփաննոսի եկած է ի Վենետիկ միւս ( Զ ) Ստեփաննոսի աթոռակից կաթողիկոսն Թադէոս եւ գտուած նշանաւոր դիպուածի մի ատեն, սոսկալի ` միանգամայն եւ սխրալի. այն ահաւոր մարդածախ ժանտամահին տարին, յորում Հայն Անտոն իր հնարած դեղովն շատեր ազատեց եւ տէրութեան երախտաւոր ճանչցուեցաւ ( տես եր. 260). Դուքսն, պաշտօնեայք եւ բոլոր քաղաքացիք ուխտեցին Աստուծոյ ` ժանտախտը դադրեցընելու համար շինել եկեղեցի մի, ինչպէս յիշած եմք, խնդիր եղաւ տեղւոյն վրայօք ` զանազան կարծեօք, վերջապէս հաւանութիւն եւ վճիռ եղաւ կանգնել քաղքին դիմացը եւ անոր մասն համարուած Ծուեգա կամ Ճիւտեգա ըսուած երկայնաձեւ կղզւոյն ( որոյ համար եւ Երկայն փուշ կ՚անուանէր, Spina lunga) վրայ շինել, եւ յանձնել հօն նոր եկած եւ հաստատուած Վեղարաւոր ( Գարուչին ) եւ աղքատ կրօնաւորաց, որ այն ատեն կու բնակէին մօտ Ս. Մարիամ Հրեշտակաց կոչուած փոքրիկ եկեղեցւոյ մի, եւ ուրիշ երկու անոր նմանեաց քով, զորոնք շիներ էր տիկինն Ֆիորենցա, քոյր վերջին Հայոց թագուհի անուանեալ Հատարինեայ Գոռնարոյ ( տես եր. 191), եւ սոյն ինքն թագուհին, կըսուի, իր խոստովանահօր խրատով կտակած էր հոն շինել տալ եկեղեցի մի եւ Անապատ մի առանձնասէր միայնակեցաց համար: Եկեղեցեաց կամ մատրանց շինութեան տարիներուն (1530 - 4) այն կողմեր եկած էին յիշեալ Վեղարաւորքն, եւ խեղճ բնակարան մի հաստատած էին, զոր քանի մի տարի վերջ (1548) սաստիկ փոթորիկ մի կործանելով, ստիպուեցան Ֆիորենցայի շինածներուն քով գալ եւ բնակիլ. հաւանութեամբ Պապին եւ Վենետկոյ Դքսին: Սա հիմայ վճռեց անոնց յանձնել շինուելու ուխտական եկեղեցին. եւ երբ հրաշալի կերպով գրեթէ մէկէն ի մէկ դադրեցաւ ժանտախտն, բոլոր քաղաքացիք Վենետկոյ ` ի դքսէն մինչեւ ի յետին ռամիկն ` ուզեցին թափորով եւ նաւակամրջով երթալ այն նոր շինուելու եկեղեցւոյ տեղը: Թափօրին գլխաւոր կազմողք էին եւ եկեղեցական ուխտն եւ բարեպաշտ ընկերութիւնք, դաս դաս, պզտիկներէ կամ վարի աստիճանի դասէն մինչեւ ի բարձրագոյնն, որ ամենէն վերջը կու գար, եւ էր Պատրիարքն Վենետկոյ, ասոր անմիջապէս առջեւէն կերթար ` մեր Թադէոս կաթողիկոսն. (21 յուլիսի 1577) իրմէ այլ առաջ Ս. Մարկոս մեծ եկեղեցւոյն աւագերէցն. որ է ըսել ` թափորին մէջ յետ պատրիարքին Վենետկոյ ` ամենէն պատուաւոր տեղն ունէր Հայոց պատրիարքն, ինչպէս եւ կու վայելէր իր աստիճանին. եւ կերպով մի աղօթակից եւ օրհնիչ եղաւ թէ իր հօն գտուած ազգայնոց եւ թէ զազգայինս հիւրընկալող քաղաքացեաց: Ինչու համար եկեր էր կաթողիկոսն ի Վենետիկ, եւ ե՞րբ եւ ուր գնաց ասկից. չեմ գիտեր. իսկ ո՞րչափ բնակեցաւ. - քանի մի ամիս. (vi ststte alquanti mest) կըսէ Կեսար Վեղէլլիոյ, եղբայր, գերահռչակ պատկերահանին ( Տիցիանոյ, որ ` 100 տարուան ծեր հասակովը վերոյիշեալ ժանտամահին զոհ եղաւ, 1576). Կեսար այլ անուանի եւ պիտանի պատկերհանական գործոյ մի կու զբաղէր այն ատեն. զանազան ազգաց եւ տեղեաց զգեստուց տարազները օրինակելով, որոց մէջ կա եւ Հայք ` Փոքր Ասիոյ եւ Կիլիկիոյ  կողմանց, որոց ազնուականաց հագուսը նման կու գտնէ կաթողիկոսին հագածին, քիչ տարբերութեամբ. (con simile habito con poca differenza) եւ այնպէս ներկայացընէ:

Թադէոսի այս ատեններ յԻտալիա գտնուելուն ` կարծեօք մէկ պատճառն կըրնայ ըլլալ 1575 տարւոյ Հռովմայ կրօնական յոբելեան տարին, յորում պատմիչ մի Յոբելինից կու վկայէ ` որ նա եւ շատ Հայք եկած էին. զնոյն վկայէ եւ դեսպանն Վենետաց որ ի Հռովմ նոյն կամ նախընթաց տարին Հայոց հանդիպած բանի մի առթիւ: Ասոնք այս Յոբելինի հոգեւոր շնորհաց սիրով վենետկեցի նաւով մի կու գային Ասորւոց ծովեզերքէն, ապրանքներ  ալ բերելով, երբ Տոսկանայի դքսութեան ջրերու հասան, այն տէրութեան մեծ բերդանաւ մի ( կալէոն ) բռնեց վենետկեցի նաւը, եւ մեր Հայոց ստացուածքը գրաւեց, իբրեւ այլազգի հպատակաց: Հայք ի Վենետիկ դիմեցին առ դուքսն, նոյնպէս եւ ի Հռովմ առ դեսպան դըքսին. ասոնց գլուխ կեցաւ իրենց ազգակիցն Աղեքսանդր, թերեւս նոյն Հայոց տան վերակացուն ` զոր յիշեցինք ասկէ առաջ ( տես եր. 309), եւ հետն առնելով զանոնք ` գնաց ի Ֆիորենցա, անոր դըքսին աղաչելու, որ հրամայէ Հայոց ինչքը տալու անոնց. դուքսն մերժեց խնդիրը եւ խնդրողները, ըսելով, թէ փոխանակ ուրիշի դիմելու ` պէտք էր որ Ս. Պապէն գիր բերէիր. նա ինձ պատուիրած է այդպիսեաց ստացուածքը բռնել: Աղեքսանդր այս բանս գրեց ի Հռովմէ (15 յանու. 1575) առ դուքսն Վենետկոյ. նոյնպէս ` գրել տուաւ նոյն օր եւ անոր դեսպանին. սա ` գրով կու հարցընէր դըքսին ` թէ ի՞նչ պէտք է ընել. դուքսն ալ պատասխանեց, որ պաշտօնապէս բան մի չընէ, այլ իմացընէ Հայոց ` որ եղածին վրայ կու տհաճինք եւ կու ջանանք օգնել Թուրքաց հպատակաց այլ: Քանի մ ' օր վերջը (29 յանու. ) դեսպանն նորէն գրելով իմացուց դըքսին ` որ Հայք Տոսկանայի դըքսին հարազատ Մէտիչի կարդինալը միջնորդ բռներ են, եւ Պապն գրեր է ի Ֆիորենցա ` որ Հայոց խնդրածը տրուի: Չեմ տարակուսիր որ այնպէս այլ եղած ըլլայ, եւ Հայք թէ ապրանքնին վաստըկած ըլլան եւ թէ Յոբելեանը:

Գրուածնիս այս մասին նպատակ ` Հայոց կաթողիկոսաց ի Վենետիկ գալուն յիշատակն ` խառնուելով եւ Վենետկոյ ընդ Հռովմայ, անցողաբար ըսենք, թէ կարծելի է որ Սսոյ Ազարիա կաթողիկոսն այլ ` դար մի վերջը ի Վենետկոյ անցած ըլլայ, յերթալն ի Հռովմ, ուր երկար ատեն ապրելով ` 92 տարուան վախճաներ է ի սկիզբն անցեալ դարու (1710):

Գ. Յետ կաթողիկոսաց նախապատիւ Պատրիարք մ ' այլ Կոստանդնուպօլսի Հայոց ` Թովմաս, կու յիշուի մօտ ի վերջ ԺԶ դարու, աթոռէն հրաժարելէն ետեւ. եկած եւ բնակած ի Վենետիկ. քաղքէս ելնելու ատենն այլ իր եղբօր կամ քեռ որդւոյն ` Անկիւրացի Խտըրպալիի կու թողու իր կահ ու կարասիքը եւ ի փոխ տուած ստակները, զոր Մարկոս Մուրատ Հայ սէնսար ժողովելով ի պարտականաց ` կու յանձնէր անոր:

Աւելորդ է այս տեղ յիշելն այլ թէ ասոնցմէ դարերով առաջ եւ ետքը ` շատ Հայ եպիսկոպոսներ եկած եւ աւելի պակաս ժամանակ կեցած են ի Վենետիկ, ինչպէս յիշած այլ եմք զոմանս. Թովմաս ( եր. 160), Մարտիրոս Եզնկացի ( եր. 194), եւ մեր պատմութեան ներկայ յեանակիս (1543) Հայոց տան մէջ բնակող եպիսկոպոսն, որու ` իր հայրենիքը դառնալու ատեն ` տէրութեան եւ Հայոց տան Հոգաբարձուք ` քանի մի դրամ տուին յողորմութիւն: - Յամի 1561 Նիկոլայոս եպիսկոպոս Միաբանողաց Նախճաւանի. եւ մեր պատմածներուն աւելի մօտ տարիներ կու յիշուին ի 1565, Մելքիսէդ եպիսկոպոս, զոր յիշէ Աբգար տպագիրն Սաղմոսի ` « առ ոտս Միլքիսեդեկ եպիսկոպոսին, ի մայրաքաղաքն ի Վանատիկ, ընդ հովանեաւ Ս. Մարկոս աւետարանչին, ի Հայոց Հոգէտունն, ի ժամանակ Սիմովնի: » Ինչպէս յետինս Հայոց անպահն կամ վերակացուն էր, հաւանական երեւի Աբգարու խօսքէն ` որ Մելքիսեդեկ եպիսկոպոսն այլ անոնց հոգեւոր առաջնորդն ըլլայ, որոյ « առ ոտս » յիշելն ` հաստատուն կեցող ոտք երեւցընէ եւ ոչ պարզապէս անցորդ մի. բայց եւ ոչ միշտ կեցող համարելու է, այլ գոնէ քանի մի տարի, եւ յետոյ իր երկիրը կամ աթոռը դարձող: 1560 թուականէն մինչեւ ի 1627 Մելքիսեդ կաթողիկոսն ալ համրելով ` հինգ Մելքիսեդ եպիսկոպոսք յիշուին մեզի ծանօթք ի  պատմութեան կամ ի յիշատակարանս գրոց. գուցէ ասոնցմէ մէկն ըլլայ, մանաւանդ Աբգարու հայրենեաց մերձաւորն եւ յիշեալն յետոյ յամի 1600, ի Սեբաստիա:

Դ. Աւելի մերձաւոր ժամանակ, տասն տարի Մելքիսեդէն ետեւ (1575), յերեւան կ՚ելնէ աներեւութանալու մօտ ( այսինքն մահուան ), եւ գուցէ այն տարի նոր սկսած ժանտախտին ազդեցութեամբ, Զաքարիա որդի Կիրակոսի եպիսկոպոս մի, որոյ թեմն այլ յիշուի ` իր իտալերէն գրել տուած կտակին մէջ, այլ չեմ կըրնար ստուգել այդ տեղը կամ անունը, որ գրուած է Bassan կամ Rasson, Ռասսան, Ռասսան: Համառօտիւ կըսէ կտակագիրն. « Ես Զաքարիա եպիսկոպոս Ռասանայ, որդի հանգուցեալ Կիրակոսի Հայոյ... հեռու գտուելով իմ տունէս եւ հայրենիքէս, չուզելով ինձմէ վերջ առանց կարգի եւ պատրաստութեան թողուլ իմ բաներս, կանչել տուի Պետրոս - Աբրահամ հասարակաց նօտարը, իմ բնակութեանս տունը ի Ս. Յուլիան թաղի ( ուր որ է եւ Հայոց տունն ), եւ ստորագրեալ թարգմանաց բերնով. քանի որ միտքս առողջ է, թէ եւ մարմնով հիւանդ եմ, ուզեցի գրել տալ իմ վերջին կամքս եւ կարգաւորութիւնս... Կու թողում իմ Հայ սպասաւորիս  Յովհաննու ` իր ըրած եւ դեռ ընելու ծառայութեան  եւ զիս հոգալուն համար ` 15 սկուտ, զգեստներս եւ ինչ որ ունիմ այս տանս մէջ: - Սիմոնի վերակացուի տանն Հայոց (a messer Simon d Armenia. vardian della casa dArmenj) սկուտ մի: Ունիմ 14 սկուտի չափ այլ, եւ կուզեմ որ իմ սպասաւորս դասոնք ծախսէ հոգւոյս եւ թարգմանս համար, ինչպէս որ իրեն յարմար երեւի, եւ նոյն սպասաւորս աղօթէ իմ հոգւոյս համար: »- Կտակին ներքեւ անմիջապէս կու ստորագրէ քաղդէարէն Յովհաննէս քաղտեացի մի. յետոյ « Յովհան Սուլիան միջնորդ ( սանսէր ), որ թարգման եղայ կամաց կտակողին ` Սիմոն Հայուն հետ եւ վերոյգրեալ Քաղդէացի Յովհաննիսի, եւ ստորագրեցի յանուն Պր. Սիմոնի, որովհետեւ նա գրելչէր գիտեր » (1): Ասկէ վերջ կու ստորագրեն երկու իտալացիք. թարգմանն որ եւ միջնորդ Սուլիան ` գրեթէ անտարակոյս Հայ էր, նոյնպէս Քաղդէացի Յովհանն այլ ` չէր կտակողին սպասաւորն, զոր որոշակի Հայ կանուանէ տէրն. այլ ո՞վ է եւ ինչու միջամուտ կըլլայ այս բանիս այդ բանիս այդ Քաղդէացին. - ի հարկէ ծանօթ էր թէ եպիսկոպոսին եւ թէ Սիմէոնի, թերեւս եւ Հայոց հոգետան մէջ բնակէր: Կտակն գրուած է յօգոստոսի  27 (1575), երեք որ վերջը (30 օգոստ ) ներկայացուած է պաշտօնէից տէրութեան (1). ըսել է թէ այն 3 կամ 4 օրերու մէջ եւ հաւանօրէն ամսուն 30 ին վախճաներ է Զաքարիա: Այն տարւոյն մահագիրքն կորած են, որով հանգուցելոյն  տարիքն հիւանդութեան տեսակն եւ թաղման տեղն անյայտ մնան, որ հաւանօրէն էր կամ Ս. Յուլիանու եկեղեցին, կամ Ս. Գէորգ կղզին, ուր էր օրինաւոր հանգստարանն Հայոց:

Ե. Զաքարիայի ոչ ժամանակին  մերձաւորութեամբ, այլ թեմին անծանօթութեամբ նման ` հետաքննելի մնայ իրմէ իբր 50 տարի վերջը (1623), Վարդան եպիսկոպոս մայլ, Մանգին  մականուանեալ (Mangino). եւ ոչ միայն եպիսկոպոս կոչուի ` այլ եւ արքեպիսկոպոս Hyfan այ Մեծ Հայոց քաղաքի կամ գաւառի: Այսպէս գրած է նօտարն, որոյ առջեւ ( ի մայիսի 19) վկայեն քանի մի Հայք, որոց գլխաւորն Գէորգ Գոքիլիոյ կամ  Գոքիլիա սանսէր (Cochiglio. Cochiglia) ( որ եւ շատ դիպուածոց մէջ կու յիշուի 40 տարուան միջոց, եւ իր մականունն ստուգութեան կարօտ է ). թէ այդ արքեպիսկոպոսն 53 տարուան է ( ուրեմն ծնեալ յամի 1570), երկայն եւ թաւ մօրուօք, լեզուին վրայ այլ սպի կամ նշան մի կայ վիրաց. ուղղափառ եւ հաւատով հռովմէական, բարի վարուք եւ սրբակեաց, հայերէնէ եւ թուրքերէնէ զատ ուրիշ լեզու չի գիտեր: Այսչափ է նօտարական գրուածոյն տուած տեղեկութիւնն, յորմէ չիմացուիր ինչ պատճառաւ տրուիլն. արդեօք Վարդան կուզէ՞ր բնակիլ ի Հայոց տան, թէ շնոհք մի խնդրեր ի հասարակապետութենէն, թէ յանձնարարութեան թուղթ մի: - Մեզի հետաքըննական թեմին անունն ` զոր ըստ գրուածին Հիֆան կու կարդամք, չեմք կրնար որ եւ է Հայոց եպիսկոպոսական թեմի մի նմանցընել, բայց եթէ վերջի մասամբն ` Վանայ. հաւանօրէն նօտարն քանի մի անգամ կրկնել  տուած է Հայ վկայից այս անունը, բայց դարձեալ անոնց ըսածն եւ իր լսածն նոյն անունն  կամ ձայնն չէ. ինչուան հիմայ այլ  շատ հեզ այսպէս  կու պատահի արեւելցի լեզուաց ըսածին եւ եւրոպացի ականջաց լսածին որ երբ գրուի ` շատ օտար եւ այլանդակ ձայն կամ կերպարանք կառնու:

Զ. Նոյն տարին վեց ամիս վերջը (1623 նոյեմբ. 10), նոյն Գէորգ վաճառական եւ սանսէր, թարգման կ՚ըլլայ քանի մի վկայից ` որոց երկուքն են Եզընկացիք, Խօճայ Սէֆէր որդի Գէորգայ, եւ Աբրահամ որդի Յովհաննու Եմիլիտի ? (Emiliti. ահա տարակուսելի անուն մ ' այլ ). որք կու ներկայանան նոյն նօտարին ` ներկայացնելով ուրիշ արքեպիսկոպոս մի Մեծ Հայոց, Ներսէս անուամբ, որոյ թեմն եւ աթոռն թէ եւ քիչ մի այլագրած ` կու ստուգուի Բաղիշու Խնդրակակատար Աստուածածինն ` ըլլալ. քաղքին անունն Buchis գրուած է, վանացն ` Ս. Աստուածածին Շնորհաց ` թարգմանուեր է, S. Maria della Grazie, որ Իտալացւոց հաճոյ անուն մ ' է, իրենց շատ եկեղեցեաց այսպէս կոչմամբ: Ներսէս արքեպիսկոպոսն ` ըստ վկայութեան Հայոց ` էր իբր 42 տարուան, միջակ հասակաւ, սեւ եւ բոլորակ մօրուօք, քիթն քիչ մի տափկած կամ ճզմուած (ha il naso alqanto fracato): Ժամանակին մօտաւորութիւնն եւ թեմին անունն քիչ մ ' այլ կ՚աւելցընեն զկարծիս ` Վարդանայ թեմին այլ մօտ ըլլալն ի կողմն Վանայ. նոյնպէս եւ անշուշտ կ՚աւելցընեն զփափագ գիտնելու, թէ ի՞նչ պատճառաւ այդ երկու արքեպիսկոպոսք ի խոր Հայոց եկեր են ի Վենետիկ, եւ ո՞ւր գնացեր. - Ներսիսի ի Հռովմ գտնուիլն յամի 1630 յայտնի է ի յիշատակարանաց. հաւանական է եւ միւսին, զի վկայք երդմամբ հաստատեցին անոնց ուղղափառութիւնը. եւ ոչ միայն անոնց ` այլ եւ նոյն օրը ` որ Վարդանայ համար վկայեցին (19 մայիս, 1623), նա եւ նոյն այն վկայից մէկուն համար այլ, որ է Ստեփան Փիրպաս ? (Pirbas) կու վկայեն Գոքիլիոյ եւ այլք, թէ ի Մեծ Հայոց է, հպատակ Պարսից թագաւորի, 55 տարուան, միջահասակ, կլորակ եւ ճերմակ մօրուօք, որդին այլ Փիրպաս 25 տարուան, բարձրահասակ, դեռաբոյս մօրուօք, բարեպաշտ ուղղափառ հռովմէականք են, եւ թէ ի Վենետիկ եւ թէ օտար քաղաքաց մէջ այլեւայլ վաճառուց առուտուր կ՚ընեն, եւ հայերէն ու թուրքերէն զատ լեզու չեն գիտեր: Կըրնայ այլ կարծուիլ ` որ այս ժամանակս կրօնական խնդիր կամ դիպուած մի հանդիպած ըլլայ ի Վենետիկ ` Հայոց մէջ, որոյ համար հարկ ըլլայ այսպիսի տեղեկութիւններ տալ տէրութեան նօտարաց:

Է. Բայց մենք մեր հիմակուան խնդրէն ( Հայ եպիսկոպոսաց ի Վենետիկ ) եւ ժամանակէն ( ԺԶ դար ) չհեռանալու համար, միայն ի հարեւանցի յիշենք յաջորդ դարուն ( ԺԷ ) յետ Վարդանայ եւ Ներսիսի ` քանի մի հանդիպող եպիսկոպոսներ ալ. Առաքել Բոպիկ, 1661 - 2, + ի Հռովմ. - Վարդան Յովնանեան, 1677, արքեպիսկոպոս Լեհա - Հայոց, յաջորդ Նիկոլի. - Յովսէփ արքեպիսկոպոս Զմիւռնիոյ, 1686. Յաջորդ ԺԸ դարու մէջ, ինչպէս կրնայ գուշակուիլ, թէ ընդհանուր երթեւեկութեանց աւելի յաճախելուն համար, եւ թէ Մխիթար Աբբահօր ի Վենետիկ հաստատած վանաց համար, ազգային եպիսկոպոսք աւելի շատ եկած են յայս քաղաքս, աւելի երկար տարիներ բնակած, եւ ոմանք վախճանած եւ թաղուած ի յիշեալ վանս մեր: Ծանօթքն մեզ են, ժամանակի կարգաւ.

1702 Յովհաննէս եպիսկոպոս մի.

1716+1738 Յարութիւն կամ Անաստաս արքեպիսկոպոս Նէսկեսարիոյ.

1726 Սահակ եպիսկոպոս.

1731 - 5 Յովնան եպիսկոպոս Սեբաստիոյ.

1736 - 57* Մինաս ` արքեպիսկոպոս Փէրվազեան.

1743 Կարապետ արքեպիսկոպոս Կեսարիոյ, ի Դրիեստ.

1747 - 50 Աթանաս եպիսկոպոս Աբրահամեան.

1750 - 3 Սարգիս Սառաֆեան արքեպիսկոպոս Անկիւրիոյ.

1760 Ղազար Անմարմին արքեպիսկոպոս Տրապիզոնի.

1766 Սիմոն եպիսկոպոս Գաղատացի.

17.. Յարութիւն Բասենցի արքեպիսկոպոս, + ի Դրիեստ, 1796

1773* Գրիգոր եպիսկոպոս.

1776 + 1791 Գրիգոր Պասմաճեան Պատրիարք Կ. Պօլսի, + ի Դրիեստ.

1790* Կարապետ Մելքեան Հնձեցի արքեպիսկոպոս Տփղիսու:

Ը. Վերադառնալով մեր յիշատակաց ժամանակագրական կարգին, ԺԶ դարու վերջերը, աւելի հետաքննելի եւ անծանօթ Աւետիք անուամբ եպիսկոպոսի մ ' այլ վերջին նշոյլ մի կու ծագի եւ կու ծածկի, մահուանը յիշատակաւ. ո՞ւր եւ ե՞րբն անստոյգ. այլ մահն կ՚երեւի ի սկիզբն 1594 տարւոյ, տեղին այլ թերեւս ի Վենետիկ. վասն զի հօս նոյն տարին ( մայիսի 4), նօտարի առջեւ Կարապետ Թովմայի ` անոր իրեն յանձնածը կու յանձնէ առ Տէր Յակովբ Մարգարեան երեսփոխան կաթողիկոսի անուանեալ. եւ յանձնածէն կու յայտնուի ` որ եպիսկոպոսն նուիրակ էր կաթողիկոսին առ արեւմտեան Հայս: Առ Կարապետի աւանդածն էր մեծ ճերմակ տուփ մի ` իր կնքով երկու տեղ կնքած, որոյ մէջ կային պղնձեայ աման մի 3 <sup>1</sup> / <sub>2</sub> լիտր միւռոնով. Նշխարք Սրբոյ, 10 ոսկի վենետկեան ( ծեգին ), մէկ կարմիր համրիչ ոսկրէ, 6 սապոն, 4 թաշկինակ ` երկուքն մետաքսէ, 1 գտակ մանուշակագոյն չուխայէ, (una Tachia de panno pavonazo). եւ աւելի հետաքրքրական ` 34 հայերէն տպագրեալ տօմար (Calendari in stampa in lingua armena). հաւանօրէն տասն տարի առաջ (1584) ի Հռովմ թարգմանուած եւ տպագրած Գրիգորեան Նոր տօմարն էր ձերամբ Յովհ. Տէրզնցւոյ. կրնայ ըլլալ եւ անկէ առաջ (1567 ին ) ի Կ. Պոլիս տպագրեալ Տօնացոյցն: Կաթողիկոսն ` ( կամ նոր ընտրուած Մելքիսեդն, կամ Դաւիթ Ե ) գրեր եւ պատուիրեր էր առ Կարապետ, որ հանգուցեալ Աւետիք եպիսկոպոսի թողածն յանձնէ Տէր Յակովբայ. եւ սա այնպէս կ՚ընէ ներկայութեամբ եւ վկայութեամբ արդէն մեզի ծանօթ Գէորգ թարգմանի եւ Տնպահի Հայոց, եւ Առաքէլի որդի Յակոբի մի. որոց կու ստորագրեն երեք Քաղդէացիք եւ Ասորիք ( Եղիա որդի Դոմինիկոսի, Բենեդիկտոս ո. Յակովբայ եւ Անճելոյ ո. Սերովբէի ): Ինչու փոխանակ Հայոց ` այս օտարազգիք կոչուաց են ի վկայութիւն: - թերեւս աւելի ծանօթք ըլլալով + եպիսկոպոսին կամ իր աւանդապահ Կարապետին. կամ իրենք աւելի ծանուցուած անձինք ըլլալով ի Վենետիկ: