Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Բաւական համարելով առ այժմ այսչափս Հին Ջուղայեցւոց ի Վենետիկ երթեւեկին նկատմամբ, ցաւիմք որ անոնց վրայօք հայերէն գրուած մի չեմք գտած ` այս միջոց ժամանակիս, այլ միայն իտալերէն, որ քաղքին անունն ալ պէսպէս կը գրէ, ինչպէս տեղ տեղ յիշեցինք. Iula. Iulfa. Dinlfa. Chinlfa. Ginifa, եւ այլն:

Հետաքրքրական է նա եւ ասոնց յաճախեալ բնակութեան տեղն ի Վենետիկ. բայց նախ պէտք է գիտնալ, որ Վենետկոյ տէրութիւնն յամենայնի զգուշաւոր եւ կասկածոտ, մանաւանդ այս յեղանակիս ( ԺԵ - Զ դար ), առանց քննութեան եւ հրամանի չէր թողուր օտարականաց բնակիլ իրենց ուզած տան մէջ: Ինչպէս յիշուի ի դիւանս նոցա, որ յամի 1530 ի Կ. Պօլսոյ կու գան երեք Հայք, Զաքարիա, Սիմոն եւ Գէորգ, եւ կ՚իջեւանին ի տան Գասպարայ ( անշուշտ եւ սա Հայ ) տէրութեան հրամանաւ Եօթն Գիտունք կոչուած պաշտօնեայք քննեն, եւ ընդունելի համարին զանոնք. բայց պատուիրեն Գասպարայ (16 մարտի ) որ առանց հրամանի չընդունի ուրիշ մի, եւ ոչ հաց ոչ գինի տայ ուրիշի ` իր տան մէջ:

Շատ անգամ այս գրուածին մէջ յիշուած Ս. Մարիամ Խորոտիկ (S. M. Formosa) եկեղեցւոյ եւ Ս. Նոր Յովհաննէսի (S. Giovanni Nuovo) թաղից մէջ բնակած են Հայք, եւ անոնց քովերը. գլխաւորապէս այն փողոցում որ ինչուան հիմայ կոչուի Ռուկա Ճիուֆա (Ruga Giuffa), զոր շատք ` թէ իտալացիք եւ թէ մերայինք ` համարած եի նոյն իսկ Ջուղայի անուամբ, որ եւ յարմար եւ բնական կերեւի, սակայն չէ ստոյգ. վասն զի յառաջ քան Ջուղայեցւոց գալը ` այնպէս կոչուած է այն փողոցն, եւ մեր Ջուղայի անուան պէս ծըռմըռկած, (Ruga lulfa R. Giuffa R. Ziulfa). հնագոյն գրուածք կոչեն Gajoffa. քաղաքին ուրիշ մէկ կողմն այլ կար այսպէս կոչուած փողոց մի. երկուքին եւս անունն Կայուֆա բառէն ծագած է ինչուան ԺԳ դարէ (1283) այն տեղ խաբեբայ կամ Գնչու ( շինկեանէ, zingani) բնակողներէ, որք այնպէս կոչուէին. ինչպէս հիմայ այլ Դալմատք Կէյուբքա (Gejupka) կանուանեն զԳնչուս, ուսկից համարի գիտնական մի ` լատիներէն Gajufs եւ Gajufa կոչելն գայր եւ զկին գնչու: Ոմանք ի գիտնական Վենետաց ` կարծած են, թէ այդ անունն իրենց Կայուֆֆի կոչուած մէկ հին ընտանիքէ մի առաջ եկած է: Դարձեալ ուրիշ գիտնական մի կարծէ ` թէ այն փողոցին մէջ ժանտամահ հանդիպելէն այնպէս կոչուած ըլլայ, իբր զի Կայուֆա  ժանտախտ կու նշանակէ:

Յիշատակ այսչափ Ջուղայեցւոց ինքնին  գուշակել կու տան, թէ այս ժամանակ ( ԺԶ դարու կիսէն վերջ ) որչափ յաճախութիւն կար Հայոց ի Վենետիկ, եւ ոչ միայն ի Ջուղայէ կամ ի Պարսկահայոց, այլ եւ ի Թուրքահայոց, մանաւանդ ի Փոքր Ասիոյ, յԱսորւոց կողմանէ եւ ի Կիլիկիոյ  եւս: Այս բանս յայտնապէս ծանուցին Հայք `  իրենց մէկ գրուածով, յամին 1579, որոյ դժբաղդաբար  հայերէն բնագիրն չկայ, այլ իտալերէն թարգմանութիւն. եւ այնչափ աւելի փափագելի եւ պատուական է ` որչափ որ հին կամ առաջին անգամն է, որ կիմացընէ Հայոց միաբանօրէն ժողովիլն եւ իրենց տան համար կարգ կանոն սահմանելն. յորում եւ եկեղեցական կամ կրօնական վիճակնին այլ կու յիշեն, եւ միով բանիւ Սահմանադրութիւն կանուանեն իրենց որոշածը եւ գրածը. զոր ահա թարգմանեմք յիտալական թարգմանութենէն.

« Այս է ծանուցումն Սահմանադրութեան ազգիս Հայոց. Յամի Տեառն մերոյ 1579. ի քաղաքն ի Վենետիկ. Աստուած լուսաւորէ փառօք արքայութեան զհոգի ամենափառաւոր եւ ամենազնիւ Մարկոսի Ծիանեայ, որ յամի Փրկչին 1253,  առատաձեռնութեամբ տուաւ մեր Հայոց ազգիս վաճառականաց ` իր մէկ տունը. որ զետեղուած է ի Ս. Յուլիանոս թաղի, որպէս զի մշտնջենաւորապէս մնայ Հայոց ազգին. ինչպէս որ պայմաններն այլ գրուած են իր կատկին մէջ. Անցեալ ատեններ հօն բնակէին մեր վաճառականք, եւ երբ շատցան ազգայինքն, իրենց յօժար կամօք թողուցին այն տունը իրենց ( հայրենակից ) աղքատաց, եւ իրենք գնացին առանձին տուներու մէջ բնակելու: Այս տան ( մէկ մասին ) մէջ խորան մի շինեցին, միւս մասին մէջ աղքատներն կու բնակէին: Սահմանեցին եւս ` որ Էջմիածնի կաթողիկոսական աթոռէն քահանայ մի գայ եւ աստուածային պաշտամունքը կատարէ: - Դարձեալ, ազգային վաճառականք իրենց մէջ պայման մայլ հաստատեցին, որ իրենց ողորմութեան տուրքով թէ այդ խորանն պահպանուի եւ թէ աղքատներն. եւ ինչուան այս օրս կու պահուի այս սահմանադրութիւնս. որով ամեն տարի վաճառականներէն մէկն կընտրուի Պահպանիլ (Conservatore), որ ժողովէ վաճառականներէն իրենց կամաւոր տուրքը, որպէս զի վայելչապէս պահուին խորանն եւ աղքատք: Ով որ այս վերոյիշեալ Սահմանադրութիւնս պահէ միշտ հաստատուն, եւ բարի մտօք կատարէ միշտ բարեկարգութիւնը, օրհնեալ ըլլայ յամենակալէն Աստուծոյ, օրհնեալ ըլլայ յամենայն Սրբոց, եւ արժանի սուրբ արքայութեան եւ Աստուծոյ յաւիտենական փառաց. ամէն »:

Այս Սահմանադրութենէս երկու տարի առաջ էր (1577), որ Գէորգ ս. Յովհաննու ընտրեցաւ Տնպահ ( տ. եր 200) իբրեւ 25 տարի վերջը եկաւ Տէր Յակովբ Մարգարեան եկեղեցապան եւ ժամարար: Սահմանադրութենէն շատ տարի եւ գրեթէ դար մի առաջ, կու յիշուի Հայոց խնդրելն եւ նորոգել տալն իրենց տունը (1493 - 6) եւ յամին 1497 օտարները հանելով ` իրենց մտնել եւ բնակիլն ( տ. 201) եւ կերեւի թէ այն ատեն սկսած են այն տեղ իրենց մատուռ մի շինելու մտածութիւնը, եւ քիչ մի ետքը շինելու մտածութիւնը, եւ քիչ մի ետքը Լեւոն Ժ Պապէն խնդրեր են զայն հաստատել: Ոչ իրենց աղերսագիրն եւ ոչ այլ Պապին կոնդակն յայտնուած է. սակայն ոչ միայն այսպէս աւանդուած է, կըսէ աստուածաբան քննիչն ` դքսին հրամանաւ ` յամի 1740, այլ եւ Յոյնք ` երբ նոյն Վենետկոյ տէրութենէն խնդրեցին եկեղեցւոյ շինութեան հրաման (1511), իրենց աղերսագրին մէջ կու վկայեն, որ արդէն Հայոց տրուած էր այսպիսի շնորհք. իսկ Պապն իրենց ( Յունաց ) հրաման տուաւ ի 1514 ( յունիս 9): Հայոց այն ատեններ շատնալուն ի Վենետիկ ` բաց յայլոց վկայէ քաղքին ազնուականներէն մէկն այլ: Թովմ. Կոնտարինի  (Tomaso Contarini) օտար բազմաթիւ ազգայնոց կարգին դնելով եւ զՀայս (1). Այնչափ Հայք գտուին հօս.. Քրիստոնեայն Հրէին կու հանդիպի.. Յոյնն ` Հայու, Հայն ` Իտալացւոյ »:

Այսչափ Հայոց բազմանալուն ի Վենետիկ ` իրենց իսկ յիշեալ գրաւոր վկայութիւնն յայտնէ, թէ բաւական չէր ի բնակութիւն Ծիանի դքսորդւոյն թողած տունն, որ եթէ եւ միշտ հայաբնակ եղած է ինչուան այս ( ԺԹ ) դարուս կիսուն մօտ, այլ եւ միշտ փոքր տուն մէ, եւ աւելի փոքրացաւ ` երբ յատակին վրայ Ս. Խաչ եկեղեցին շինեցին: Հարկ էր որ ոչ միայն այն ատեն, այլ եւ առաջ քաղքին ուրիշ կողմերում այլ բանակէին Հայք. եւ արդէն ցուցինք իրենց բնակութեան գլխաւոր թաղը ( ի Ս. Մարիամ Խորոտիկ ). որու մօտ կամ կից է եւ Նոր Յովհաննէս կոչուած (S. Giovanni Nuovo) եկեղեցին եւ թաղն, որ եւ նոյնպէս հայաբնակ էր. կար հօն նոյն անուամբ ( Ս. Յովհաննէս ) վաճառականաց օթեվան մ՚այլ (Case dell Hospitaletto di S. Zuan Battista delli Mercanti poste  in Ruga Gajuffa) (1). թուի թէ հօն այլ բնակէին մերազգիք. եւ գուցէ նոյն իսկ Ս. Յովհաննէս տեղին ըլլայ, ուր ԺԴ դարուն կիսէն առաջ կային Հայ Եղբարքն ( տ. 151):

Սակայն ոչ ամեն Հայք այս յիշեալ թաղերու մէջ բնակէին. այլ ըստ հաճութեան ուր որ իրենց յարմար համարէին. եւ այլեւայլ կողմեր իրենց համար տուներ վարձած էին ` իրենցմէ առաջ եղած եւ հաստատ բնակող ազգայինք եւ իրենց Հայ սանսէրքն, մօտ այս յիշեալ թաղերուս: Նա եւ յայտնապէս վկայուի, որ յամի 1646 ( յան. 31) Հայոց հոգցողք ` յետոյ վաճառականութեան պաշտօնեայ Հինգ Գիտունք ` հաւանեցան որ Յովսէփ Գրիգորի ` տուն մի վարձէի ի Ս. Մար. Խորոտիկ թաղի իր ազգայնոց համար, իբրեւ օթեւան, որ այն տան մէջ կարենան, կըսեն, իրենց ապրանքը տեղէ տեղ փոխել ըսել է սենեակէ սենեակ. այսքան խիստ կամ ճիշտ էր տէրութեան օրէնքն:

Վենետիկ քաղաքն այն ատեն եւ ինչուան հիմայ այլ վեց մեծ մասն կը բաժնուի (sestiere), զոր կրնանք վեցերեակ կոչել. ասոնց երկու գլխաւորքն են Ս. Մարկոս եւ Դղեակն (Castello) երկուքն այլ մօտ ի մեծ հրապարակն եւ ի ծովեզերն կամ ի նաւակայս. եւ ահա Հայք առաւելապէս այս երկու վեցերեակ բաժնից մէջ բնակէին: Վերոյիշեալ թաղերէն զատ ` ի Ս. Մովսէս, ուր եւ կու տեսնուի հիմայ հարուստ վաճառականի մի գերեզման, արձանագրութեամբ ( Մարտիրոսի ո. Վէլիճանի 1686). - Ս. Պետրոս ի յատուկ Դղեակ թաղն, ուր որ երբեմն (1569) բնակած տեսանք զԳէորգ ո. Յովհաննու ( տ. 278 - 280). - Ս. Մարիանէ, ուր բնակէր ԺԶ  դարուն վերջերը (1579) շատ հեղ յիշուած վաճառականն  Մարկոս. ո. Յովհաննու Շահինշահ, որ եւ Ս. Մարկոսի հրապարակին մէջ առեւտուրի վաճառասեղան (Panco կամ տաղաւար ունէր. - Ս. Լեւոն, որ մօտ է վերոյիշելոյն  եւ Ս. Մար. Խորոտիկի եւ Նոր Ս. Յովհաննու այս տեղ բնակէր աւելի առաջ (1571 ին Յովհան ո. Սիմոնի: - Ս. Յով. Մկըրտիչ ` ի Պրոկուլա  (Procula) կոչուած թաղի, ուր վերջին ժամանակներ յ՚ԺԸ դարու եւ ինչուան մեր ԺԹ դարուս կիսէն վերջ այլ ` քանի մի Հայ պառաւք բնակէին. - նոյնպէս եւ անոր մօտ Ս. Մարտին թաղի մէջ, ուր որ եւ մեր Հայրն Մխիթար Աբբայ ` յառաջ քան Ս. Ղազար կղզին ստանալը ` բնակած է իր աշակերտօքն երկու տարի (1715 - 7):

Բայց ինչպէս հաճոյից եւ պիտոյից սահման եւ կանոն չկայ, զարմանք չէ որ Հայք ` մանաւանդ վերջին ժամանակներ,  քաղքին կեդրոնէն հեռու այլեւայլ կողմեր այլ բնակած ըլլան. ինչպէս վերոյիշեալ եւ արդէն ծանօթ Գէորգն ս. Յովհաննու, զոր 1569 ին տեսանք ի Ս. Պետրոս, երկու տարի վերջ (1571) գտանք հեռաւոր թաղի մի մէջ բնակած ( ի Ս. Մարգարիտ ): - Աւելորդ կու համարիմ ուրիշ թաղեր կամ կողմեր այլ յիշել ` ուր Հայք ոմանք բնակած ըլլան. մեր գիտելիքն էր քաղքին այնպիսի մասերը նշանակել, ուր ընդհանրապէս կու բնակէին, եւ կրնանք հայաբնակ անուանել: - Վենետկոյ մօտիկ եւ իբր իրեն մասն համարուած կղզեկաց մեջ այլ երբեմն բնակած Հայոց նշան կամ վկայ ըլլայ. ԺԶ դարու մէջ մեզի ծանօթացեալ եւ ոչ բարեհամբաւ  Մէրտինցի Յակովբն ( տ. 310): - Այսչափ որ եւ է կերպով հայաբնակ կողմերէ կամ տեղերէ, դեռ հիմայ այլ անոնց ամենէն  հինն ( ԺԴ դարէ ի վեր ) Ս. Խաչի մօտ խակափողոցն ` կոչուի յանուն Հայոց (Calle degli Armeni): Տանց մէջ այլ անոնց ամենէն վերջին բնակող եւ հարուստ ազգայնոց տոհմի անուամբ ` Շէհրիմանէանց պալատ (Palazzo Sceriman) կոչուի մինչեւ ցայսօր:

Հայոց ` այս ժամանակիս ի Վենետիկ յաճախելուն, միանգամայն եւ ըստ Պեմպոյի ըսածին ( եր. 201) քաղաքին « բարեկամական տեսարան » մի ընծայելնուն ` կըրնայ կերպով մի հաճոյական նշան ըլլայ ` այս ԺԶ դարուն կիսէն ետեւ Armenia անուամբ շատ կանանց եւ նորածին աղջկանց կոչուիլն.  որոց 40 տարուան միջոցում նոյնքան թուով այլ հանդիպած եմ ի քաղաքական եւ եկեղեցական դիւանս, մեծագոյն մասն ` նորոգ ծնելոց. նա եւ դարուն կիսէն առաջ կնքուածք կան ի 1532 եւ 1534. անշուտ ասոնցմէ այլ առաջ պիտի ըլլան ոմանք ի չափահաս յիշուածներէն: Եթէ քան զասոնք այլ առաջ կային ` հաւանօրէն ( որովհետեւ մեր յիշած հնագոյն թուականէն առաջ մկրտագիրք եւ մեռելագիրք գրեթէ չկան ) այդ այլ հաստատէ մեր գուշակութիւնը: Չեմք ուզեր յիշել այս տեղ Իտալիոյ ուրիշ կողմերում այլ Armenia կամ Armeni մականուամբ ընտանիքներ. յետին կոչմամբ շատ գտուին ի Վենետիկ, բայց ասոնց անունն այլ ` իրենք այլ յունական ծագմամբ են: - Որ եւ է ծագմամբ ըլլայ ` գէթ իբր յարմարութիւն յիշենք եւ նշանաւոր մարդ մի, Armenio Alban. որ յամի 1484 Վենետաց նաւատորմին երրորդ  խմբին առաջնորդ էր, ի նաւամարտին ընդդէմ Օսմանեանց, Մոռէայի Սապիենցա կոչուած կղզւոյն մօտ, եւ մեռաւ ի 28 յուլիսի: