Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Յայտնի է ամենուն ` թէ վաճառականութեան մէջ որքան կարեւոր վաճառողի եւ գնողի միջնորդ մի ունենալ, երբեմն իբրեւ ճանչցող նիւթոց, երբեմն իբրեւ իրաւարար, եւ շատ հեղ այլ իբրեւ թարգման ` իրարու լեզու չհասկացող օտարազգեաց. ինչպէս Վենետահայոց այլ գրեթէ միշտ հարկաւոր եղած է. եւ իբրեւ ճիւղ մի վաճառականութեան եւ վաստակի, նա եւ հարըստութեան առիթ եղած է Սանսէրութիւնն: Ծանօթ է նշանակութիւն բառիս եւ ծագումն յԱրաբացւոց, որք սիմսար կոչեն, եւ եւրոպացիք զնոյն բառ գործածեն կերպ այլայլելով, Sensale, եւ Senser, եւ այլն: Մեր լեզուի մէջ այլ մտած է բառդ ` շատ վաղուց, եւ ոչ միայն սոսկ բառն ` այլ եւ միջնորդին առած վարձն ` Սամսրչէք կամ Սըմսարչէք կոչուած է ի ժամանակս իշխանութեան Ռուբինեանց: Աւելի նշանական եւ ազնուական է մեր հին բառագրոց բացատրութիւնն, միջորդաց սովորական յատկութիւնը կամ արուեստը, իրենց շատախօսութիւնը յայտնելով, գրէ իբրեւ զուգանիշ, « Սամսար ` շաղակրատ ». կ՚աւելցընէ եւս, փառասէր. գուցէ լաւ եւս ըսէր ` շահասէր: Թողլով բանասիրականը ` դառնանք մեր պատմականին:

Վենետք ` աշխարհածանօթ վաճառականք միջին դարուց, ինչպէս այդ արուեստի ամեն հնարքն եւ պէտքը հոգացեր էին, հարկ էր որ միջնորդաց օրինաւոր կարգ եւ կանոն մ ' ունենային. բայց ` ըստ վերոյգրելոյս ` աւելի օտարազգեաց առեւտրին հարկաւոր ըլլալով, կ՚երեւի որ ասոնց ( եւ կըրնամք ըսել մերազգեաց ) ի Վենետիկ յաճախելուն ատեն ` սահմանած ըլլան զայն: Եւ յիրաւի, ի սկզբան ԺԶ դարուն ` երբ կու սկսի Հայոց ստէպ երեւնալն, Պարսից նոր պետութեան ( Շահ Իսմայէլի ) հաստատութենէն վերջը, յամի 1503 ( սեպտ. 23) Հասարակապետութեան հանդիսաւոր վճռով կու հաստատուին սանսէրից կարգն եւ թիւն, 150 անձանց: Յետ ոչ շատ ժամանակի ` առեւտըրոյ աճելն կու պահանջէ ասոնց թիւն այլ աւելցընելով. եւ յամի 1560 ( մայիս 22) նոր վճռով սահմանուի սանսէրից թիւն ` 190. եւ այնպէս այլ մնայ մինչեւ ի վերջ: Ըստ այսմ սահմանի ` երբ յամին 1593, Յովհաննէս անուամբ Հայ մի կու խընդրէ ի դըքսէն ` սանսէր ըլլալ, ասոր հրամանաւ Հինգ Գիտունքն քննելով ` պատասխանեն առ դուքսն, թէ ըստ օրինաց ` 190 սանսէրք պիտի ըլլան, եւ երբ անոնցմէ տասն հոգի պակսի, ուրիշ տասն պիտի ընտրուին, իսկ հիմայ ոչ միայն կան 190 սանսէրք, այլ եւ յաջորդք այլ ընտրուած են, եւ ոմանք առանձին շնորհքով յաւելուած են. ուստի դըքսին իմաստութեան թողուն խնդիրը: Ասոր վճիռը գտած չեմ, բայց հաւանական երեւի որ շնորհուած ըլլայ Յովհաննու:

Իրմէ առաջ եւ մանաւանդ վերջը, երկու դարուց մէջ ` հարիւրէն աւելի Հայ սանսէրից անուն եւ յիշատակ գտած եմ յայլեւայլ դիւանս Վենետկոյ, մանաւանդ ի  Նօտարացն եւ Պաշտօնէից վաճառականութեան եւ  դատից: Հաւանօրէն շատ աւելի այլ եղած են, եւ ոմանք միանգամայն  վաճառական եւ միջնորդ, եւ իրենց ժամանակակցաց մէջ հարուստ եւ նշանաւոր մարդիկ: Մի եւ նոյն ժամանակի մէջ եղած սանսէրից ցանկ մի չեմ գտած, բայց տասնիւ չափ միանգամայն ` յայտնուած են: Ասոնք եւ բազմութիւն սանսէրից կոչուէին Հասարակ կամ Ռիալդոյի սանսէրք, ( որ էր կենդրոն վաճառականութեան քաղաքին ), յանուն տեղւոյն եւ հռչակաւոր միակամար կամըրջին: Թուի թէ յատուկ ինչ նիւթոց եւ դիպուածոց համար ` յատուկ սանսէրք այլ կային, որ աւելի պատուաւոր համարուէին, միանգամայն եւ շահաւոր: Դարձեալ երբեմն այլ յիշուին ըստ ազգաց ` սեփական սանսէրք Հայոց: Թուրքաց եւ այլն: Ըստ երկարութեան ժամանակի եւ ըստ բազմութեան ազգայնոց ` յայտ է որ Հայ - Վենետաց Գ Յեղանակի մէջ եղած են մերազգի բազմաթիւ սանսէրք. իսկ այս Բ Յեղանակիս եւ սանսէրութեան երկրորդ սահմանադրութեան 40 տարիներու միջոց (1560 - 600) քանի մի մեզի ծանօթները կուզեմք յիշել, թողլով ապագայի եւ ապագայից ` Գ Յեղանակին անձինքը:

Ա. Ժամանակի կարգաւ առաջին յայտնուած սանսէր, սանսէրութեան նոր կարգադրութենէն քիչ տարի վերջ է, յամին 1568, Յակովբ որդի արդէն մեզի ծանօթ Սիմոնի Հայոց անպահին ( տես 200). ասոր առանձին գործ մի չեմ գտած, եւ թուի թէ իր հօր տնպահութենէն շատ գոհ չըլլալով պաշտօնեայք պետութեան, զինքը յաջորդ չեն ընտրած, այլ զԳէորգ ո. Յովհաննու. ( տ. 178) Յակոբ կու յիշուի իր բնակած թաղին ( Հայոց տան ) Ս. Յուլիանու մկրտագրոց մէջ. կինն կոչուի Լուարա. որդիքն Մկրտիչ մկրտեալ ի 6 փեբր. 1569 ( որ իմ գտած յիշատակագրոց  մէջ սա է առաջին Հայ ծնունդ ի Վենետիկ ) ասոր եւ միւս որդւոցն այլ կնքահայր եղած է Անտոն Զաքարեան. - Յովհաննու մկրտ. 2 յուլ. 1572 - Անտոն, մկր. 28 դեկ 1573 - Յովհան - Դոմինիկ. մկրտ 30 յունիս 1575. ասոր կնքահայրն ` անուամբ Անտոն, բայց մականուամբ իտալացի Mefei կոչուի, նոյն մականուամբ Օգոստինոս մ ' այլ կնքահայր եղած է Թէոդորոսի ո. Գէորգայ ` Չեչիլիա դստեր (1584): Յակոբ ( որ իր պապուն անուամբ կոչուած է ) կ՚երեւի թէ յիշեալ դասընկերն ունենալէն վերջ ` ելած է ի Հայոց տանէն. նոյնպէս թուի թէ կամ տղայ հասակաւ հօրն հետ եկած է ի Վենետիկ, կամ այս քաղքիս մէջ ծնած, ինչպէս վարի ըսելիքէս կըրնայ կարծուիլ:

Բ. Ժամանակակից Յակոբայ սանսէր եւ անոր աներձագն է մեզի ծանօթ եւ դեռ նոր յիշեալ Գէորգն. ո. Թէոդորի ( տ. 291), որ Սիմոնի Ռուբինա դուստրն առեր էր ի կնութիւն:

Գ. Յովհաննէս ո. Խաչատրոյ. Այսպէս համարիմ հօրն անունը, որ միշտ իտալերէն Christoforo գրուած է. զարմանալի է եւ իր ազգութեան համար գրուածն. նախ յիշուի իբրեւ յամի 1572 ( օգոստ. 13), իր պսակուիլն ի Նոր Ս. Յովհան եկեղեցի: Մատթէոս (Matthio) ո. Գէորգայ հացագործի դստեր Բեդդայի ( Ելիսաբեթ ) հետ, որ բնակէր Հայոց սովորական բնակած Ռուկա Կայուֆֆու թաղին մէջ որով, կարելի է զՄատթէոս այլ Հայ կարծել, կնքահայրն եւ վկայք իտալացի եւ գերմանացի են: Այս տեղ Խաչատուր կոչուի Քրիստոնեայ Ս. Թովմայի, ինչպէս կոչուէին Հնդկաց Մալապարի քրիստոնեայք. իսկ իր զաւակաց մկրտագրին մէջ գրուի Հայ սանսէր: Առջինեկն ( ծնած ի հոկտ. 1573) կոչուի Քրիստինէ Սրբուհի (Santa). երկրորդն մկրտեալ 16 օգոստ. 1575. Լորենցոյ Հառքոս. - Երրորդն մի Իզապէլ, մկր. 1576: Յետ այնր յայտնի որ կինն մեռած է. եւ ինքն նորէն կարգուեր է Մարիա Գիարա անուամբ մէկու հետ, ուսկից ունեցեր է դուստր մի Քրիստինէ Յովհաննու, մկր. 1 յուլ. 1579: Այս տեղ Յովհաննէս Քաղդէացի կոչուի. բայց անտարակոյս եւ մի եւ նոյն անձն ըլլալն. որովհետեւ այս վերջի զաւակն ` իր միւս զաւակաց ծնած տան մէջ ծնած է (Cha Lion in Ruga Gajuffa), եւ կնքահայրն եղած է Հայ մի, Հայոց տան մէջ բնակող Միքայէլ ո. Զաքարիայ: - Այսպէս զանազան ազգութեամբ գրուածն յայլեւայլ անձանց, շատ հաւանութեամբ նոյն ինքն է ` որ նօտարական գրուածքի մի մէջ յամի 1580 զուտ հայկական անուամբ գրուի Յովհաննէս Հայ ո. Խաչատրոյ գրողաց անզգաստութեամբ կամ ոչ լաւ քննելով եւ չորոշելով ` այսչափ այլեւայլ. մինչեւ յիշեալ վերջի նօտարս իսկ ` որ նախ ( ի սկիզբն մարտի ) պարզ Joannes Armenus գրէ, քանի մ՚օր վերջը (16 մարտի ) աւելի ճշդելով գրէ Յովհանէս կամ Ովանէս, loannes seu Ovannes. Առջի գրութեան պատճառն է Յովհաննու անդորրագիր տալն առ Նուրում ո. Փիրումի Էրզրումցի, որ իրեն պարտական էր եւ երաշխաւոր գրեր էր զԳէորգ եւ Յակոբ Հայս: ասոնք ի Հռովմ գացեր են եղեր, ուր Նուրում գոհար ակունք տարեր է, եւ Յովհաննէս ` համանու ոսկերիչ Յովհաննու քով զանոնք ի գրաւ գրեր է. հիմայ կազատէ, եւ զնոյն Նուրում իրեն գործակալ դնէ, որ իր ակունքն առնու: Այս բանիս գրով վկայ կըլլան նօտարին առջեւ ` Յովհաննէս ս. Ճանիպէկի, Մուպարիքշահ որդի Գատըրշահի, Աբդուլմաէհ ո. Հա u քոսի եւ Ծատուր ո. Յովհաննու, ամենքն այլ Հայք, եւ ըստ անունցն ` թուին ազնուականք եւ մեծատունք: - Երկրորդ գրութեամբ կիմացընէ նօտարն ( Նիկոլ Տոլիոն ) որ Յովհաննէս կու վկայէ, թէ Յովհաննիսեան Ծատուրէ ընդուներ է 220 դուկատ, Նուրումի պարտքը, Ծատուրն այլ նոյնքան ստակ առեր էր ի Նուրումէ. եւ այսպէս մէջերնին առնելիք տալիք չի մնար: Այս բանիս այլ վկայեն վերոյիշեալ Աբդլմսեհն, որ այս անգամ կըսուի եւս Խաչատուր կամ Քրիստոֆոր, seu Christophorus, Յովհաննէս ո. Sancti գրուած ( գուցէ Սարգիս կամ Ճանիպէկն ), որ եւ թարգման կըլլայ, Գիրէք կամ Կիւրեղ, Girech ս. Աւետիքի, եւ Ովանէս ո. Համազասպայ, Amasach գրուած:

Անտարակոյս իրմէ տարբեր է եւ Հայ, թէ եւ չէ գրուած Հայ, Յովհաննէս մ՚այլ, սանսէր  Թուրքաց, որոյ մահն յիշուի յամի 1578 ի Ս. Մար. Խորոտիկ թաղի, 90 տարուան. ծերութեան հիւանդութեամբ:

Դ. Գէորգ ո. Յովհաննու, որ Սիմոնի յաջորդ ` Հայոց տնպահ եղած է, ինչպէս գրած եմք ի վրայօք երկարօրէն ( տ. 178 - 90) սանսէրութիւն այլ ըրած է:

Ե. Սիմոն ո. Յարութեան, Կարկառեցի: Երկու տեղ կայ ի Հայս ` Կարկառ անուամբ, ծայրէ ի ծար իրարմէ հեռու. մէկն յարեւելս, Արցախայ կողմ, միւսն յարեւմուտս, Դ. Հայոց եւ Եփրատայ մօտ. այս թուի հայրենիք Սիմոնի, զոր միայն քանի մի նօտարական գործոց մէջ յիշուած գտած եմ, իբրեւ Ռիալդոյի Հասարակ սանսէր: Նախ, յամի 1570 ( յուլիս 17) մէրտինցի Յակոբայ հետ ( տ. 310) վկայէ նօտարին առջեւ, որ Գարահամիտցի ( Ամիդ, Տիարպէքիր ) Տէօվլէթքեարի ո. Յովհաննէս ընդունեցաւ ի Խայրի (Cayri) Ջուղայեցւոյ իր պահանջը, 285 դուկատ: Հետեւեալ տարին (1571 մարտ 29) Շառալաթ ` Հալէպի դրամանոցի վարպետի որդի Աղեքսանդրի հետ վկայէ, որ նոյն Յովհաննէս Փանոսի որդի Գէորգայ անդորրագիր տուաւ, իրենց թէ ի Հալէպ եւ թէ Վենետիկ ըրած առեւտըրին համար: - Չորս տարի վերջը (1574 մարտի 3) ըրած վկայութիւնը տես յերես 294:

Քանի մի ամիս վերջը (31 յուլիս 1574) Սիմոն վկայ եւ թարգման կըլլայ Եզընկացի Մէրտէնշահի որդի Էմիրէասին. (Emiryassin q. m Merdensa citatis Erzengien) որ իրեն գործակալ կարգէ զՆիկոլ Մերենտի ո. Մարտինի, Cottimi կոչուած մաքսի պաշտօնարանէն ընդունելու իր պահանջը (189 դուկատ 17 կրօս ): Այս մարդը (Nicol de Merendis) քանի մօր վերջը ( օգոստ. 2. ) նոյնպէս գործակալ կարգէն Յակովբ ո. Առաքէլի, Թանկրի ո. Յակոբայ, Առաքել ո. Մէստէրի (Mesderi), որ իրենց ասկէ ընդունած 25 դուկ. եւ 14 կրոսի փոխարէնն առնու վերոյիշեալ պաշտօնարանէն. իրենց վկայ եւ թարգման եղած է տնպահ Գէորգ ո. Յովհաննու:

Զ. Յովհաննէս Սուլիան, Sulian. - Այս սանսէրս այլ ` թէ եւ գրուած չէ ` այլ թուի Հայ. վասն զի Սիմոն անպահին եւ Յովհան Քաղդէացւոյ հետ ( յամին 1575 օգոստ. 27) իբրեւ թարգման Զաքարիայ Հայ եպիսկոպոսին ` կու ստորագրէ  ասոր կտակին տակ, նօտարի առջեւ:

Է. Նիկողայոս ո. Գէորգայ Պետրացի de Petra գրուած է իր հայրենիքն. բայց ու՞ր է այդ տեղդ. յամի 1590 (14 նոյեմբ ) ստորագրած է սա ` զինքն սանսէր կոչելով, Գէորգ տնպահի եւ Զաքարայ Պարսկահայոյ  հետ. առաջի նօտարի, որ Տէրվիշ ո. Պայէզիտի թուրքն ` ի Սկոպիտ ( քաղաք Պոսնիոյ ) 60 դուկատ էր, եւ այս տեղ ( ի Վենետիկ ) առաւ գումարը յԱռաքելեան  Գէորգայ որդւոյ Անդրէի, առ որ պէտք է հատուցանէ Էօմէր:

Ը. Այս Գէորգ եւս սանսէր է, եւ ի Հայոց տան բանկէր վերոյգրեալ թուականէն վեց տարի վերջ (1596, մարտ 16). յորում Ասորի Յակոբայ ո. Բենեդիկտոսի հետ վկայած է նօտարի առջեւ, Հալէպցի Աւետիքի դիպուածին համար ( տ. 380) շատ տարի առաջ այլ Դոմինիկ Ատանայի համար (1584) ինչպէս յետոյ պիտի յիշեմք. նոյնպէս եւ Գարապաշի դիպուածին առթիւ (1590): Շատ տարի վերջ (1608) Ղազարայ Շահնշահի եւ Պօղոսի կեսարացւոյ ` Մկրտիչ Պարսկի ընկերութեան խնդրին վերջանալուն ատեն այլ վկայ եղած է:

Թ. Միքայէլ ո. Եղիայ Ասորի կոչուի, եւ գուցէ այնպէս այլ էր. բայց շատ հեղ Ասորւոց կողմէն եկոց Հայք այլ Ասորի կոչուին: Յիշուած է սա յամի 1594 (22 մայիս ) իբրեւ թարգման եւ վկայ Թուրքերու. որոց հետ երեւի թէ առեւտուր ունէր, կամ անոնց գործակալն էր. վասն զի ութ տարի վերջ այլ (1602 յուլիս 19) բարձրագոյն ատենէ յանձնուի Ե Գիտնոց քննել զխնդիր 16 տախտ կամ ծրար ցփսեաց, զոր Գարա Եուսուֆ ոմն ղրկեր էր առ Միքայէլ ` ուրիշ թուրքի մի ձեռօք:

Ժ. ԺԱ. Մարկոս Մուրատ ո. Յակովբայ եւ Յակովբ որդի նորա: - Երեսուն տարիէ աւելի միջոց կու յիշուի Մարկոս իբրեւ հասարակ սանսէր, եւ յատկապէս Թուրքաց, այլեւայլ դիւանաց մէջ, եւ շատ  գործոց մէջ մտած ելած է, երբեմն այլ ի բանտ: Երկրորդ անունը ( Մուրատ ) Իտալացիք իրենց մէջ սովորական ձայնով երբեմն գրած են Մորէտոյ (Moreto), որ Սեւուկ նշանակէ: Առաջին անգամ ինձ յայտնուած է 1579- ին ( երեք յանուարի ), երբ Թէոդորեան Գէորգայ հետ թարգման եղեր է Պէկպազարցի Ահմէտ թուրքին, կտաւեղինաց վաճառականի, որ այլեւայլ նիւթերէ զատ ` զուտ ստակ ունի եղեր 1152 գալէր եւ 70 դուկատ: - Թուականէս յետոյ մինչեւ տասնումէկ  տարի ` Մ. Մուրատի գործերն աչքէս կամ մտքէս վրիպած են. ապա յամտ 1590 ( սեպտ. 27) ուրիշ ո. Յակոբայ Մարկոս մի ` զնա իրեն գործակալ կարգէ նօտարի առջեւ. վաճառական անուանելով, (D. Marcum Morat q. m Jacobi mercatorem hic Venetiis). որպէս զի իր ապրանքներն ընդունի իր մաքսատանց նաւուց եւ լազարէդից. վկայ կըլլան Պարսկահայն Մկրտիչ `  եւ Զատա ո. Սանուկի: Յաջորդ տարւոյն կիսուն (1591, յունիս 7) կտակատար կարգուի Յովհաննէս Անտոնեան կրօնաւորին, ինչպէս յիշած եմք եւ զայս ( եր. 349): 1593 ին գործավար եղած է Պօղոսի Նախճաւանցւոյ, զոր յետոյ պիտի յիշեմք: Դարձեալ, ի սկզբան 1595 տարւոյ կու գտուի ի մթան, ի բանտի, ծանր յանցանաց կամ կասկածանաց համար. վասն զի Քառասունք Գիշերոյ կոչուած պայշտօնեայք (l 40 Signori di Notte al Criminal) բանտեր էին զինքը. երբ բռնուած եւ երբ արձակուած, եւ ինչ պատճառաւ. - չեմ գտած. այս յայտ է որ հետեւեալ տարին ազատ էր. իսկ հիմայ (1595, մարտի 22 - ին ) նօտարական գրուածով կիմացընէ, որ երկու տարի առաջ (1593, ապրիլ 14) խնդրեր էր ի պետութենէ, ինչպէս եւ հիմայ, որ կարենայ իր Օրիորդի (Hostaria della Donzella) (1) կոչուած պանդոկը ( ի Calle della Torre բակի Ս. Մատթէոս թաղի, in contra di S. Mathio  de Rialto) վարձէ Դոմինաիկոսի Տէոլետոյ ո. Պատուացի կոչուած Մկրտչի (Dominico Teoleto fo de Msr. Battista Padoan). տարուան մի համար ( սկսեալ յ՚ 19 մարտի 1596). 132 դուկատի, ամեն երկու ամիս վճարելով մասն մասն, առանց ծախք ընելու իր հաշուին կամ ուրիշի վարձելու: Այս բանիս երաշխաւոր կըլլան վարձողին եղբայրն Վանճելիսդա ( Աւետարանիչ ) եւ այլք:

Յաջորդ տարին (1596) Մարկոսի ընդ Թէոդորեան Գէորգայ սանսէրութեան եւ առեւտրի հաշիւնին կնքելն ` արդէն նշանակած եմք ( եր. 297): - Տարի մի վերջ (1597 հոկ. 19) յիշուի իբրեւ կնքահայր Ֆրանչիսկոս Սէֆէր հայազգւոյ որդւոյն. հետեւեալ տարին (1598 յանուար 27) Անկիւրացի ` Խտըրպալի որդի եղբօր կամ քեռ Թովմայ պատրիարքի ( տ. 335) կընդունի ի Մ. Մարկոսէ ` ասոր թողած ինչքը եւ 65 դուկատ: քիչ մայլ մանր ստակ եւ անդորրագիր կու տայ Մարկոսի վկայք Պօղոս ո. Յովհ. Կեսարացւոյ, եւ Ղազար ո. Յովհ. պարսկի:

Ինչուան մեր սահմանած Հայ Վենետած Բ. Յեղանակին մնացեալ տարիներում դարձեալ ծածկուի Մարկոս, եւ յաջորդին առաջին տասնամեկին մէջ աւելի յաճախ յայտնուի, եւ դարագլուխն (1601 փեբր. 22) նօտարի առջեւ իրեն  գործակատար կարգէ զՀաճի Եուսուֆ թուրք, որուն յանձնէր էր 20 փերթ Չուխայ, 6 սնտուկ Սապոն. որ տանի ի Կ. Պօլիս ` իր տիրոջ Գարա Միխայիլ թուրքի: քանի մի կտոր չուխայ այլ ուրիշ թուրքի մի. բայց նաւն խորտակուեր էր ի Գորֆու տանողն ազատուեր էր: Մարկոս ` գրէ ասոր ` որ ինչերն ի ձեռք ձգէ եւ հասցընէ վերոգրելոց: