Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Մինչեւ հիմայ Հայ - Վենետաց համար գրուածէն յայտնի եղաւ ` որ ասոնց յարընչութեան գլխաւոր եւ նախնական պատճառն եղած եւ տեւած է ամբողջ 600 տարի ( ԺԲ - ԺԸ դարք ) Վաճառականութիւնն. եւ ասոր պատճառաւ կան եկածք եւ ծնածք ի Վենետիկ, նա եւ այնպիսիք ` որ ոչ վաճառականութեամբ ` այլ ուրիշ գործով մի նշանաւոր եղած են հօն, ինչպէս որ տեսանք այս Բ Յեղանակիս յիշատակաց ԺԱ - Բ գլխոց մէջ, որոց վրայ աւելցուցինք յետագայից մէջ սոսկ վաճառականութեան դիտմամբ եկող եւ գործող քանի մի անձինք, կամ անոնց յատուկ գործոց եւ բնակութեան գիտելիքը ( գլ. ԺԳ. ԺԵ ): Ասոնք մէկ նշոյլ կամ ճաշակ մի կրնան ըսուիլ այն բազմութեան վաճառականաց ` որ ի Մեծ եւ ի Փոքր Հայոց եկած են ի Վենետիկ այս Յեղանակիս երկրորդ ( ԺԶ ) դարուն, եւ աւելի ասոր այլ կիսէն ետեւ. որք հետզհետէ աւելցեր են Գ Յեղանակի առաջին ( ԺԷ ) դարուն մէջ. այնպէս որ եթէ ԺԶ դարու մէջ հարիւրաւոր յիշուին ` յաջորդին մէջ կըրնայ հազարաւոր ըսուիլ: Այս վերջինները թողլով, առաջնոց այլ ամենուն անունքն եւ աննշան գործ մի յիշել, եթէ կարելի այլ էր, այլ ոչ կարեւոր, սակայն եւ իբր ոչ անօգուտ հետաքննութեան բան ` անպատշաճ չեմ համարիր յիշել քիչ շատ անոնցմէ, ( որոց ոմանք արդէն որ եւ է կերպով յիշուած են ), ըստ կարի ` ժամանակագրութեան եւ յիշատակաց մերձաւորութեան կարգ մի բռնելով:

Յառաջ քան զանձինս ` յիշեցընեմք համարօտիւ վաճառականաց հայրենիքը կամ ուսկից գալը, եւ բերքերնին: Նախընթաց ( Ա ) Յեղանակին մէջ ` սակաւաթիւ ի Վենետիկ եկող Հայք ` գրեթէ ամենքն ի Սիսուանայ են կամ Կիլիկեցի. Երկրորդիս մէջ ` հազիւ այն կողմէն եկողք, այլ շատն յարեւմտեան Փոքր Ասիոյ եւ յԱսորւոց երկրէ, սակաւք ի բուն եւ Մեծ Հայոց, ի բաց առեալ զՋուղայեցիս, զոր արդէն տեսանք, որոց զուգակից են եւ Նախճուանէ եկողք եւ Ղափանցիք: Ի Փոքր Ասիոյ եկողաց բազմաթիւ երեւին Անկիւրացիք, յայտ է որ իրենց երկրի համբաւաւոր եւ ընտիր Ցփսին բերելով. իրենց մերձաւոր տեղիք ` Ստանոզ, Սիվրիհիսար, եւ ոչ շատ հեռի Պրուսա այլ ունին իրենց ներկայացուցիչ. որոց մերձաւոր համարելի է եւ ամենուն տիրողն Կ. Պօլիս: Երկրորդ բազմաթիւ եւ հարուստ վաճառականութեան տեղիք են յԱսորիս, Հալէպ, Մէրտին, որոց մերձաւորք այլ յիշուին Ուռհա, Տրիպոլիս, Հըսնքէյֆ, եւ առանց յատուկ տեղւոյ յիշուած Քաղդեացիք եւ Ասորիք. աւելի հեռուէն Պարսկահայք: Իսկ մեր հին վաճառականութեան եւ Հայ - Վենետաց գործակցութեան կենդրոնէն ` դեռ Սիս, Այաս, Ատանա, Գարաման. ասոր հիւսիսային կողմէն ` մեծագոյն քաղաքն Կեսարիա. արեւելեան կամ Եփրատացւոց կողմէն ` հռովկլայ, Կարկառ, Արզնի, եւ միւս մեծ քաղաքն ` Ամիդ ( Տիարպէքիր ): Իսկ ի Մեծ Հայոց տեղիք վաճառաբերք կամ վաճառահանք, Կարին, Եզընկա, Բաղէշ, Բաբերդ. որոց հաւասար եւ աւելի նշանաւորն Վան ` այս Յեղանակիս մէջ չերեւիր ի հրապարակի Ս. Մարկոսի, եթէ աչքէս չէ վրիպած: - Նկատմամբ բերոց կամ նիւթոց վաճառականութեան ` յիշած եմք Ա Յեղանակին մէջ ( եր. 51 - 4). այս Բ Յեղանակիս մէջ այլ ` մասամբ նոյն են բերուածքն, եւ ամենէն աւելի Մետաքս եւ Ցփսի. սա յարեւմտեան Փոքր Ասիոյ, միւսն յարեւելեան Հայոց եւ ի Պարսից. իսկ ի միջնաշխարհէն Հայոց ` իր հռչակեալ Խաշնդեղն: Ի Վենետկոյ հանած բերոց մէջ ` գլխաւորքն են Ապակեղէնք եւ Ուլունք, եւ կտրելու գործիք:

Յայտնի յիշատակք վաճառականաց ` դարուս ( ԺԶ ) երկրորդ քառորդէն կու սկսին, անկէ առաջ յամի 1522 ( սեպտ. 27), Վենետկոյ վաճառականութեան պաշտօնէից վճիռ մի պատուիրելով Ասորւոց կողմէն եկողներուն ` որ իրենց վաճառոց չափն ու տեսակը ցուցընեն իրենց տեղում գտուած Վենետկոյ տէրութեան գունցին կամ երեսփոխանին, տեղեաց մէջ առաջին գրէ Jaza, որ մեր սըրտառուչ Այասը հնչեցընէ, յետ նախընթաց դարուն եւ ապագայիցն լռութեան: Ստուգիւ Այա՞ս էր ` թէ ոչ. - անունն անգամ կ՚արժէ մեզ: - Վաճառոց յայտարարութիւնն ի հարկէ անոնց համեմատ գին եւ նեհ (tariffe) սահմանելու համար էր. այս բանս շատ անգամ եղած է Վենետկոյ տէրութեան կողմանէ ` իրենց պաշտօնէից եւ գունցից ձեռօք. այս ետքիններէս Պետրոս Մոլին գունցն ի Հալէպ, յամի 1534 քննութեամբ երեք ճանաչողաց ` սահմանեց նեհ մի. զոր քանի մի տարի վերջ (1537 մարտ 5) տէրութեան պաշտօնեայք քննելով ` արքունի վճռով հաստատեցին: Դարձեալ, քանի մի տարի ետեւ (1541 սեպտ. 1) Ե Գիտունքն ` ըստ խնդրոյ Թուրքաց, Պարսից եւ Ասորւոց ( որք մեծ մասամբ Հայք էին ) հաւանեցան որ 2 տուրքէ Մետաքսից ազատ ըլլան, իսկ նաւողչէքէ եւ ուրիշ տուրքերէ ` այն անգամ միայն ազատ ըլլան: Դարձեալ յամին 1549 ( մարտ 19) վճռեց տէրութիւնն ` որ ի Թուրքիոյ եկող վաճառականք եթէ բերածնին Վենետիկէն դուրս պիտի հանեն ` բան չի վճարեն, իսկ եթէ այս տեղ պիտի ծառեն ` վճարեն. միայն թէ վըկայիւք պէտք է ցուցընեն ` թէ վաճառքն իրենց է եւ ոչ օտարի: - Ասոնց նման յամի 1567, 1574 եւ շատ ուրիշ անգամ այլ, արեւելցի վաճառականաց դիւրութիւն տրից եւ մաքսից շնորհուած է ի հասարակապետութենէ Վենետկոյ:

Գալով յատուկ դիպուածոց եւ անձանց, այս կարգաւորութեանց առաջին տարիներում (1536) Նիկոլոս Դոլչէ (Dolce) անուն մէկն ` Վենետիկէն լաթեղէնի վաճառքով ի Տրիպօլիս գնացեր է. եւ այն տեղի Խօճայ Ղազէլ (Gazel, թուի Ղազար ) Հայոյ հետ առուտուր ըրեր է, որ երկար ` աւելի քան 15 տարիներու խնդրոց, դատի եւ իրեն բանտուելու առիթ եղեր է: Հայէն մետաքս առեր, փոխանակ տուեր է Չուխայ եւ անոր նման նիւթ մի ` որ Carisce կամ Carisca գրուած է. բայց դեռ պարտական մնայ 1500 կանգուն այլ տալու առջինէն, 300 կտոր երկրորդէն: Այն ատեն հանդիպի պատերազմն Օսմանեանց, որք կողոպտեն ասոր վաճառքն ` յԱղէքսանդրիա, իբր 6000 դուկատ գնոջ. իսկ ինքն յետ հաշտութեանն, մետաքսն առած կու գայ ի Վենետիկ, կու բանայ սնտուկները, եւ մետաքսը իր կարծածէն աւելի ցած տեսակ կու գտնէ. անոր համար Չուխայն կու խաւրէ, բայց մէկալէն ` փոխանակ 300 կտորի ` 160 միայն կու խաւրէ. մնացեալ 140 - ը բըռնելով իբր փոխարէն անարգ մետաքսին: Ղազէլ կու տհաճի. եւ եթէ առաջ 500 դուկատ համարէր առնելիքը, հիմայ կու պահանջէ 3361 ծեգգին ոսկւով. դիմելով ի Կ. Պօլիս առ Ռիւսդէմ փաշայ ` խնամի սուլդանին. եւ թէպէտ պայլն եւ դեսպանն Վենետաց ` կու ջանան պաշտպանել իրենց հայրենակիցը, բայց փաշայն կու սպառնայ ` որ մինչեւ չհատուցանեն ` չերեւնան ` ոչ իրեն եւ ոչ ուրիշ մեծամեծաց, Անճարակներն կու ստիպուին  հաստուցանել, եւ ի Վենետիկ գրաւել տալ Դոլչէի ինչքը, եւ զնա ի բանտա ձգել: Բայց անկէ առաջ Ղազէլ Տրիպօլի դատաւորին ձեռօք եւ Ռիւսդէմի հրամանաւ ` Դոլչէի 600 դուկատ արժէքի ինչքը գրաւեր էր: Վենետկոյ տէրութիւնն այլ (1543 սեպտ. 29) գրեր էր առ պայլն ` որ ջանայ հաճել զՂազէլ ` այդ զգուշութեամբ խօսի: Դոլչէ ի բանտէն աղերս կու տայ Դըքսին, որ արձակուին եւ երթայ ի Կ. Պօլիս օգնութեամբ պայլին ` իրաւախոհ ըլլալու Ղազելի հետ. իրեն երաշխաւոր դնէ իր եղբայրն եւ ուրիշ մի, որք յանձն կառնուն գրաւ տալ 3000 ծեգին, 461 դուկատ այլ ուրիշ պարտուցը համար: Եթէ գնացեր է եւ թէ ոչ, դեռ տարիներով վերջ այլ պարտական մնացեր է նա իր տէրութեան, 3461 դուկատից, եւ չկարենալով վճարել որոշուած ժամանակին, կու խնդրէ երկարել ժամադրութիւնը. տէրութիւնն այլ (1547, մայիս 21) կու շնորհէ իրեն իրեք ամիս, պարտքին մէկ քառորդներն այլ տարուէ տարի: Երկու տարի վերջը (1549 մայիս 10) տէրութիւնն նորէն հրամայէ Ե գիտնոց քննել. որով կիմացուի որ Դոլչէ դեռ չէր վճարած իր պարտքը, եւ գանգատէր ` որ Ղազէլ զինքը խաբեր էր: Դամասկոսի մաքսապետք այլ զինքը պարտաւորեր էին: Դարձեալ, երկու տարի վերջը (1551 յունիս 20) ըստ խնդրոյ Դոլչէի ` տէրութիւնն շատ դատաւորներ կարգէ Դոլչէի եւ Ղազելի առուտուրը քննելու, բայց միշտ պարտաւորելով զառաջինը ` հատուցանելու իր պարտքը կամ առած փոխն ի տէրութենէ: Յետ այս 15 տարիներու, գուցէ եւ աւելի ` գործոց եւ դատից, խնդիրն ինչպէս վերջացեր է, զայն չեմ գտած ի դիւանս, նոյնպէս եւ ուրիշ դրուածներ ` որք անշուշտ այն տարիներու մէջ այն դատին այլեւայլ պարագաներն արձանագրած են. ուսկից թերեւս աւելի ճանչցուէր Ղազելի կամ Ղազարի ով ըլլալն. զի թուի ` թէ ոչ միայն մեծատուն վաճառական էր, այլ եւ ծանօթ արքունեաց. յայտնի չէ թէ արդեօք ի Վենետիկ այլ եկա՞ծ է նա երբեմն:

Իսկ նոյն ատեններ յայտնապէս ի Վենետիկ եկող Հայոց առաջիններուն անուանքը, թերեւս թըղթեղէն դիւաններէ աւելի ` յայտնեն քաղաքէնքն, Ս. Մարկոսի հրաշալի տաճարին սիւներն ` կիսաքանդ գծերով. ինչպէս այս. « Թվին » 15?3. (1) Նովէմբրին ( ԻԵ ?) Եավտի Յանկոր ց ?... ղսրայ... որ եկի Վենետիկ ». անտարակոյս չէ կարդացուածն, բայց թուի թէ գրողն Եաւտի անուամբ Անկիւրացի մի է: - Մօտ թուականաւ փորագրած են, Մարգար թվ. Ռ. (1551). - ուրիշ մի. թվ. ՌԳ. (1554), թերեւս ներքեւը գրողն էսցող ? Պողտսար ( Պաղտասար ). - « Յովաննիսի որդի Յակոբ. թվ. ՌԸ. » (1559). նոյն կամ ժամանակակից Տէր Յովհաննու որդի բացբերան Մէրտինցի Յակովբայ ( տ. 308): - Գուցէ աւելի հին ըլլայ ` ոչ սեանց վրայ ` այլ եկեղեցւոյն հռչակաւոր գանձատան ներքին պատի վրայ գրուածն. « Ես Կոստանդս ծառայ Աստուծոյ որ զիս յիշէ »: - Ասոր մօտ եւ նոյնպէս հին համարուի, + Յոհանէսի աւգնէ:

Քարերէն անցնելով ի թուղթս, առաջին յիշատակ ազգայնոց, յամի (1553) թէ եւ օտար անուամբ ` բայց միշտ հայ վկայուած եւ ի Հայոց տան բնակող ` Ալոյիս ոմն է. որդի Մուրատայ կամ Միրանայ (Morany) եւ հայր Յակովբայ. յետինս ոչ միայն չափահաս ` այլ եւ պատուաւոր վաճառական մի գուշակուի, վասն զի նօտարն լատինագիր ` Prudens vir կոչէ ( խոհական կամ զգօն այր ). եւ կիմացընէ, որ Յակոբ ` քաղքէն հեռանալ ուզելով ` իր հայրը գործակալ կարգէ (25 օգոստ ) որոյ պատշաճէին իր ամեն առած եւ ծախած ինչքն եւ առնելիք _ տալիքն, եւ ինքն է պատասխանատու: Չորս տարի վերջը Զառատ անուամբ Հայ մի, որոյ ոչ հայրն յիշուի եւ ոչ հայրենիքն, իրեն գործավար եւ երեսփոխան կարգէ զսոյն Ալոյիս (Aloysius), որ եւ է իրեն վերաբերեալ խնդրոց համար: Տարի մի վերջը վախճանած է Ալոյիս ի Տան Հայոց (1553, օգոստ. 16) ութ օր ջերմի հիւանդութեամբ, որ ծերոց հասարակ ըլլալով գուշակուի իր ծերութիւնն այլ, զի տարիքն նշանակուած չէ ի մեռելագիրս. քան զայն աւելի հետաքրքրական է անունն, մկրտական թէ հայերէն անունէ մի ծռմռկած յիտալացի: Նշանաւոր է եւ Զուատայ անունն, ( յիշեցընելով Դ դարու Զուիթ երէցը, սպիտակ ու սեւ մազով ). ուրիշ յիշատակ չէ յայտնըված ասոնց:

Նոյն տարիներ եւ նոյն տեղ ` ի Տան Հայոց, որոյ եւ պահապան ` Սիմոն ո. Յակովբայ ` արդէն ծանօթ է մեզ ( եր. 336) եւ իբրեւ ամենուն ծանօթ նշանաւոր անձ ցուցընէ զնա ` տպագրողն Աբգար, պարզապէս « Ի ժամանակս Սիմոնի » ըսելով, իր տպագրական գործոյն համար: Յիշեցինք եւ իր հայրանուն որդին Յակոբ, ի կարգի սանսէրից ( տ. 395): Այս յաջորդական անուանքն ( Յակովբ եւ Սիմոն ) կարծիք մի բերեն, թէ արդեօք Սիմոնի հայրն Յակոբ ` չէր մեզի առաջին հայ գրատիպ ճանչցուած Յակոբն ` յամի 1512 ( եր. 208): Եթէ կարծեաց սանդուղն հաստատութիւն ունենար, Յակոբէ Յակոբ աստիճանաբար վեր ելնելով ` կու հասնէինք ի Յակոբն յիշուած ի Տան Հայոց յամի 1434 ( տ. 180) հանդերձ որդւովն, որոյ անունն չէ յիշուած: - Սիմոն ` հարկ է որ շատ ազգային գործոց մէջ մտած ըլլայ, բայց անոնց յիշատակները չեմ գտած. միայն դիւանաց մէջ ` Ֆիկոլին նօտարի գրուածի մի հանդիպած եմ (1567, մայիս 17), որ յայտնէ թէ Սիմոն գործակալ էր Էրճինա կամ Ռէճինա ( Թագուհի ) անուամբ կանէացի ( Կրետէ կղզւոյ ) բանտարկեալ կնոջ Սարավալլոցի Յակոբայ. որ շնորհիւ դըքսին ` բանտէն անդորրագիր կու տայ Սիմոնի, որ իր ստացւածքն ազատեր էր ( Ռագոդա Հերոնիմ անուանեալ Սարավալլեցի ) մէկէ մի: Այս կամ ուրիշ անդորրագիր մի յանուն Ռեճինայ գրուած առ Սիմոն ` յամի 1569. գտուի յիշեալ նօտարին գործոց մէջ. բայց գնիրքն ` խոնաւութեամբ կէս փտած եւ աւրուած ` չի կարդացուիր: - Սիմոն ` Հայոց Տնպահ գրուած կերեւի յամի 1555 ին, քանի մի իտալացիներէ ետեւ. եւ յիշուի ի Հայ - տան յաջորդ տարւոյն սկզբում ( կամ 1557, յան. 26), իր սենեկին պատուհանից նորոգութեան առթիւ: Յիշեցինք ( եր. 311) Սիմոնի բողոքելն (1573) առ Հոգաբարձուս ` ընդդէմ Աղեքսանդրի եւ Յակովբայ անառակութեանց, որք եւ կու սպառնային անպահին որդին սպաննել: Յիշեցինք նա եւ իր թարգման ըլլալը Զաքարիայ եպիսկոպոսի կտակին, յամի 1575 ( եր. 334) եւ սկուտ ( դրամ ) մի ժառանգելն անկէ: Երկու տարի վերջը է Սիմոն (1577) փեբրուարի սկզբան, թերեւս մեծ ժանտախտէն բռնուած: Քիչ օր վերջը ( մարտի 2) Հոգբարձուս զԳէորգ ո. Յովհաննու անոր յաջորդ կարգելով. յիշեն ` որ շատ գանգատ եղած է Սիմոնի վարչութեան դէմ (1): - Նոյն ժանտախտէ մեռածներուն կարգին նշանակուած է եւ Յակովբ Հայ մի, ո ' վ եւ ուստի ըլլալն անյայտ:

Այս յիշեալ Հայերէն զատ ` 1560 էն առաջ ծանօթ են ի գիրս նօտարաց, Ֆրանչիսկոս Հայ մի ' ո. Պետրոսի Մարտիրոսի, որ իր համանուն Ֆրանչիսկոս մի իրեն գործակալ կարգէ (1558, հոկտ. 1): _ Գրիգոր Մուրատ ո. Յովսէփայ, բնակեալ ի Տան Հայոց, եործակալ կարգէ զԽաչատուր (Christophorus) ո. Ապտուլլահի, իր պահանջները ժողովելու ` պարտականներէն: Հետեւեալ տասնամեկին մէջ (1560 - 70) նշանակուած է Դաւիթ անուամբ Հայ մի (1568), որ թուի անդորրագիր տուած կամ առած. նօատարական գրոց ցանկի մէջ գրուած է միայն D(ominus) David Armenus. Quietatio. իսկ խնդրոյն տեղեկութեան գրուածն ` փտտած եւ թափած է: _ Նոյն տարին (1568, մայիս 15) մեր արդէն յիշած ( եր. 373) Բերիացի Շաւալաթեան Հալէպի դրամանոցի վարպետին որդին Աղեքսանդրն, պատրաստուած երթալ ի Կ. Պօլիս ` կիպրացի նաւով, իրեն գործավար կարգէ Լորենցոյ Կոնտարին (Contarino) փաստաբանը, դատ վարելու Մկրտիչ Aventula կոչուած իտալացւոյ դէմ. նոյնպէս եւ զՅակովբ Մէրտինցի որդի Իբրահիմայ, անոր երկու հակ մետաքսը պահանջելու նոյն Աւետուլայէն: Երկար ատեն բնակած է Աղեքսանդր ի Վենետիկ, եւ այս նաւարկութենէն երեք տարի ետքը (1571, մարտ 29) նորէն վկայ կ՚ըլլայ Կարկառեցի Յարութեան ո. Սիմոն սանսէրի ( տ. 294. 313) հետ, որ Յովհաննէս Ամդեցի ո. Տէօվլէթքեարի ` անդորրագիր տուաւ Կոնտուզի ( տ. 370) որդւոյ Ամիրի (q. m Amiri de Azami) Պարսկահայոյ: Այդ Յովհաննէս նոյն օր նոյնպէս անդորրագիր տուած է եւ Փանոսի ո. Գէորգայ, ասոր հետ թէ ' ի Հալէպ թէ ի Վենետիկ ըրած առեւտրին համար. ինչպէս տարի մ ' առաջ այլ տուած էր ջուղայեցի Գայիրի ( տ. 370) 285 դուկատ պահանջիցն համար, որոյ վկայ կ՚ըլլան յիշեալքն Յակովբ Մէրտինցի եւ Սիմոն սանսէր: Աղեքսանդր ` չորս տարի վերջ այլ (1574, յունիս 12) յիշուի իբրեւ վկայ եւ թարգման Կարապետի ո. Յովհաննիսի Ջուղայեցւոյ ( եր. 374): Տարի մի վերջ այլ (1575, մարտ 18) 15 դուկատ փոխ կու տայ Պասսայի ջուղայեցւոյ ` իր որդւոյն խնդրոյն ատեն ( եր. 374), երաշխաւոր դնելով զԿարապետեանն Յովհաննէս, եւ վկայ ` զԳէորգ ո. Թէոդորի, Նասիպ ջուղայեցի եւ Հըսնքէյֆցի յակոբիկ տէր Թոմասը: - 1569, յուլիս 23. Աղեքսանդր եւ Թէոդոր Անկիւրացի վաճառականք ` իրենց հայրենակից Յովսէփը գործավար կարգեն, պահանջելու ի մաքսապետաց եւ յայլոց ` իրենց բերած 26 տախտ կամ հակ Ցփսեաց, եւ Mocaja կամ Mocagiari ( թուի Պօղոսի ) կոչուած տեսակ մի կտաւեղէնքը եւ ուրիշ դրամական առնելիքը. վկայ դնելով զԳէորգ ո. Յովհաննու ծանօթ սանսէրը: Նոյն օր տէրութիւնն վճռեր էր, որ այդ տեսակ նիւթոց Cottimo եւ Bailaggio ըսուած տրոց համար ` ստէպ վէճ եւ խնդիր կ՚ըլլար, այսուհետեւ երկու տուրքն այլ պահանջուին, բայց ամբողջ ստակն տէրութեան սնտուկին յանձնուի: Գուշակուի որ այս վճռին շարժմամբ ` նոյն օր առաջ կամ վերջ ` Անկիւրացիք իրենց ընելիքն ըրեր են. բայց չորս ամիս վերջը ( նոյեմբ. 25) նոյն բանի վրայ նորէն խնդիր ըլլալով: Ե Գիտունք անպատշաճ համարին այդ վճիռը, իբր զի արդէն 1541 ին վերցուցեր էին այդ տուրքերն, եւ երբ խնդրէին վաճառաբերք ` կու շնորհուէր իրենց: - Քիչ օր վերջը Յակովբ ` Gentile? կոչուած եւ Սիմոնի ո. Յարութիւն, որ Թուրքաց եւ Պարսից հետ ի Պարսկաստանէ մետաքս բերեր էին ի Կէլիպօլի, եւ անկէց ցամաքով եկան ի Վենետիկ, մինչ այլազգիք նաւով գալով ` մաքսէ ազատ եղան, խնդրեն որ իրենց այլ շնորհուի ազատութիւն, վասն զի ի Կ. Պօլսէ չեն եկած. ( ըսել է թէ այդ քաղքէն բերողք ` պարտաւոր էին մաքսի եւ բաժի ): Նոյն տարին (1569) ասոնցմէ առաջ ուրիշ անկիւրացի մի ` որուն անունն եւ հօրն այլ խանգարած են նօտարք, գրելով Սէրին եւ Գարան ? (Serinus Ermenius Filius S. Carani), նոյնպէս մետաքս բերեր են, կու յանձնէ ( ապրիլ 28) Նիկոլ Արիկոնի Իտալացւոց, որ պահանջէ յՈկտաւիոյ Պարոնոյ ` իրենցմէ գնած մետաքսին գինը եւ յԱնգոնայէ եկած փոխանակագրին գումարը, (184 դուկատ ). վկայ կ՚ըլլան ծանօթքն Գէորգ ո. Թէոդորի եւ Սիմոնի ո. Յակոբ սանսէրն: - Նշանելի է մի եւ նոյն ժամանակ գրեթէ մի եւ նոյն տարի ` Անկիւրացւոց յարեւմտից ` ի Թուրքիոյ, եւ Ջուղայեցւոց ( տ. 358) յարեւելից ` ի Պարսից մետաքս բերելն: - Ասոնցմէ մէկն էր կամ ուրիշ երկըրցի Յովնաթանն այն կամ Ուխաթան ` զոր յիշեցինք Թէոդորեան Գէորգայ գործոց մէջ ( եր. 294) ուր ուրիշ անծանօթ  վկայ մայլ չերեւան ելաւ, Յովհան ո. Սիմոնի: - Իսկ կարկառեցի Յարութեան ո. Սիմոնն ` այլ եւ այլ անգամ յիշուեցաւ ( եր. 439):

Ասոնց ժամանակակից անկիւրացի մայլ յիշուի Աղեքսանդր ո. Անդրէի որ ի Կ. Պօլսոյ բեռ մի փակ (Cordovan) բարձեր Սկուտա (Scuta) անուանեալ նաւուն վրայ եւ բերեր էր ի Վենետիկ, ուր իր համանուն իտալացի Աղեքսանդրի Ռանի հետ վէճ ունենալով, երկուքն այլ հաւանին (1571, յուլ. 5) իրաւարարներ դնել եւ անոնց վճռածն ընդ ունիլ: Նոյնն յիշուի երկու տարի վերջը (1573, յուլ. 28), իբրեւ գործակալ կամ գործակից Աբդասատի ո. Աբդլքերիմայ Մէրտինացւոյ, որ ( Ֆինարտի ) նաւապետն փոխ առեր էր 93 դուկատ, եւ խոստանար հատուցանել ի Տրիպօլիս. ապա թէ ոչ ` նաւապետըն ( Մոչենիկոյ ) պիտի առնուր իր ապրանքը, մնացեալ պարտքն այլ պիտի հատուցանէր Աղեքսանդր:

Առանց հայրենեաց տեղւոյ յիշուեցան այս ատեն վաճառակիցք, Յակովբ ո. Առաքելի Առաքել ո. Մեստերի (Mesder) եւ Թանկրի: Ասոնցմէ Յակովբն Առաքելեան քսան տարի վերջ այլ յիշուած է (1594, մայիս 4): իբրեւ վկայ Մարգարեան Տէր Յակովբայ ընդունած ընչից ` ի հաշիւ կաթողիկոսին Հայոց ( եր. 345): - Էմիրճան (Emiryassin գրուած ) ո. Մէրտէնշահի Եզընկացւոյ ` զՆիկոլ Մարենտի իտալացի իրեն գործակալ գրած է նոյն տարին (1574, յուլ 31) իրմէ ընդունած 189 դուկատի հաւասարը ` մաքսի պաշտօնարանէն պահանջելու: - Քանի մ ամիս առաջ ( կամ հետեւեալ տարին, 25 փեբր ). այս եզընկացին ` թօխադցի Կոռիկոսն անուամբ Հռոմի յանձնարարութեամբ ` առած էր ասոր պահանջը, 34 դուկատ, ի Տոնատոյ Խաչատրոյ կամ Քրիստոփորէ, երաշխաւոր կարգելով զպարսիկն կամ պարսկահայ Ղազար ո. Յովհաննու:

Այս ժամանակ (1574) ի Վենետիկ եւ ի Վենետկոյ դուրս կարեւոր դէպք մի հանդիպած է Հայոց ոմանց, որք թէ վաճառականութեան եւ թէ ի Հռովմ Ներողութեան տարին ուխտի երթալու պատճառաւ, վենետկեան  նաւով մի կու գային. երբ Տոսկանայի ջրերու հասան, այն տեղացի բերդանաւ մի արգիլեց վեիետկեան նաւը, եւ հայոց ինչքը կողոպտեց իբրեւ թուրքի հպատակաց. ասոնք  ի Հռովմ բնակող Աղեքսանդր անուամբ ազգակցի բերնով, դիմեցին առ դուքսն Վենետկոյ. դուքսն քաջալերեց զանոնք որ երթան ի Ֆիրենցէ եւ կառնուն ստացուածքնին. Հայք եկան ի Ֆիրենցէ. բայց դուքսն մերժեց զանոնք, ըսելով ` որ ի Ս. պապէն պատուէր ունի թուրքի հպատակաց ինչքը գրաւելու, Աղեքսանդր դառնալով ի Հռովմ նորէն գրեց առ դուքսն Վենետկոյ (1575 յանուար 15), եղածը պատմելով, եւ չեմ հաւատար ` ըսելով որ Ս. Պապն հաւանի խեղճ քրիստոնէից ինչքն կողոպտելու. (Ma jo credo che S. Sanitia non volgia che la poba deli poveri christiana si perdano a questo modo; per le perole che mi disse V. a Serenita). եւ կու խնդրէր որ բարեխօս ըլլայ առ Պապն: Նոյն օր Վենետաց դեսպանն այլ ( Պօղ. Դիեբոլոյ ) ի Հռովմէ գրէ առ տէրութիւնն, որ Հայք խնդրեր էին իրմէ որ խօսի ընդ Սրբազանին, բայց ինքն չուզեց առանց հրամանի դըքսին, եւ սպասէ ասոր պատուէրին: Խորամանկ կամ խորագէտ դուքսն ` ոչ իր պատուակցին ուզելով դպչիլ եւ ոչ անոր պէս Հայոց աղերսը մերժել, գրեց (22 յան. ) դեսպանին, որ անձամբ միջնորդութիւն չընէ, այլ քաջալերէ զՀայս, վստահացընելով իր տէրութեան փափագին ` որ Թուրքաց հպատակք չվնասուին: Քանի մ ' օր վերջը (29 յան. ) դեսպանն գրով իմացուց, որ Հայք իրենց բարեխօս ըրեր են առ Պապն զՄետիչի կարդինալը: Վստահ եմք որ բարեխօսութիւնն յաջողած ըլլայ զբարերարութիւնը, Ս. Պապն ` Էմմանուէլ Ֆիլիպպերտի ( դքսին Տոսկանայ ) խստասրտութիւնը կակղած ըլլայ: Եւ գուցէ այս սրբազան հաճութեան զօրութեամբ է, որ յաջորդ տարին Գարամանցի Հայ վաճառականք ` Միրիճան (Mirzan), Խօճամալ կամ Գամալ (Chamali) եւ Պետրոս քահանայ, 17 բեռ մետաքս եւ քանի մի սնտուկ Խաշնդեղ բերեր են ի Ֆիրենցէ, եւ վենետկեան բերդանաւով փոխադրեր են ի Վենետիկ, հօս Հինգ Գիտունք քննելով Հայոց հաւաստագրերը, որոց մէկն այլ Հալէպի վենետկեան գունցին քահանայն (G. Batista Audet) գրեր էր, վստահանալով ` թողեր են որ Հայք  վերցընեն  իրենց ինչքը. բայց անոնց  հետ եկող Հրէից վկայականները բաւական չհամարելով ` իբրեւ աւանդ պահեր են:

Այս վերջի թուականներուս յիշուի Կ. Պօլսեցի մի, հիմայ այլ ծանօթ մականուամբ, Ասլանկիւլ, որ երբ յամի 1574  ելեր է ի Կ. Պօլսոյ երթալ ի Լեհաստան իր պարտականէն առնուլ  պահանջը  (1000 դահեկան ), եւ ցամաքով դառնալ Վենետիկ, իր մէկ ծանօթի կամ սպասաւորի (garzone) ձեռօք ` կու խաւրէ ի Վենետիկ 18 հակ Ցփսի: Այս բանիս խնդիր ըլլալով յետ երեք տարւոյ, (1577, նոյեմբ. 30) Խաչատուր Թագաւորի կամ որդի Թագաւորի (Cristoforo de Tacor), կու վկայէ նոյնպէս, թէ Անդրէաս Ստամաթի (Stamathi) ընդունեցաւ զանոնք: Այս բանիս վկայ կըլլան նօտարի առջեւ ` Թորոս ո. Կարապետի, Յովհաննէս Սսեցի ո. Սարգսի (Santo) եւ Աստուածատուր ո. Այտընի: Շատ տարիներ վերջ այլ (1580) կու յիշուի այս Սսեցին, իբրեւ վկայ, նոյնպէս եւ ի 1579 ին:

Ասոր նման անգամ մի առաջին թուականին մօտ եւ յետոյ քսան տարի վերջ նորօրինակ առեւտըրի մէջ յիշուած անձ մի է Միքայէլ ո. Զաքարիայ, որ յամի 1579 Յովհ. ո. Խաչատրոյ Սանսէրի ( տ. 396) որդւոյն կնքահայր եղած, եւ քանի մի տարի վերջ (1584) յիշուած յԱնգոնա. Մէրտինցի Յակոբայ  գործոց  մէջ ( տ. 313): Սա 1588 ին ( յուլ. 29) ուրիշներու հետ կու վկայէ Դոմինիկոսի ո. Միքայէլի որպիսութեան համար, որ պիտի յիշուի ի կարգին: Իսկ նորատեսիլ առեւտուրն եղած է յամի 1590 ( հոկտ. 15)  Ապարային ` որ թուի Իբրահիմ ո. Ճիսմայ Երուսաղեմացի ( Ասորի թէ Արար ), 80 դուկատի կու ծախէ Միքայէլի ` շէկ մազով մորթով (De pello rosso) եւ իր եօթն ու կէս տարուան ` տաճիկ ուղտու կէս մի, կէս մայլ հասարակ ուղտու, պարզագոյն եւ իբր 9 տարուան, երկուքն այլ առողջ. այս երկու կիսոց վրայ ` Միքայէլ իշխանութիւն պիտի ունենայ ուզածըն ընել տալու: նօտարի առջեւ կու վճարէ գինը. Իպրահիմ այլ խոստանայ դաշինքը կատարել. կու վկայեն Խաչատուր Զատէ. ո. Սիմոնի, բնակող ի տան Հայոց, եւ Յովսէփ Jaconi անուանուած, որ ոչ թուի հայ: Կու մնայ գիտնալ թէ ու՞ր էին ուղտերն, եւ թէ ի՞նչպէս Միքայէլ անոնց կէսը պիտի շահեցընէր: Միքայէլ անոնց կէսը պիտի շահեցընէր: Իբրահիմայ համար վկայուի ` թէ այս ատեն ի Վենետիկ կու բնակէր, Ponte di Paglia կոչուած թաղի մէջ, ուղտերն այլ իր քով էին (sono appresso il predetto M. sr Abrayn): Թէ Վենետկեցւոց ո՞րչափ զարմանք բերած են այդ անճոռին զգոյն ` կերպով մի յայտնէ նօտարն, իբր չտեսնուած արարած մի զտաճիկ ուղտը կոչելով « մէկ կենդանի մի » այնպէս անուանուած, un animale nominato Dromidario զմիւսը կոչէ un Gambollo, di pello chiaro.

1580. Եզընկացի մի ` Ծատուր ո. Յովհաննու յերեւան գայ այս թուականիս, որոյ արդէն յիշած եմք ( եր. 398) առեւտուրն ընդ Յովհ. ո. Խաչատրոյ եւ ընդ Նուրումի Կարնեցւոյ: Այն գործակցուոթենէն քանի մ ' օր վերջը (18 մարտի ), ինքն Ծատուր իրեն ընդհանուր գործակալ կարգէ զԱբդլհամիդ ( զոր նօտարն համանիշ համարի Քրիստոփոր անուան (Abdelmisi sive Christoforus) ո. Հռոքոսի, վկայ ունելով զանկիւրացի Պալի ո. Յակովբայ եւ զՅովսէփ ո. Գրիգորի որ եւ թարգման: - Յիշեցինք արդէն ( տ. 298) այս ժամանակիս եւ սոյն գործողութեանց վկայ զՄուպարէքշահ ո. Գատըրշահի, որոյ անունն ազնուական ցեղ մի գուշակել տայ, եւ Յովհաննէս ո. Համազասպայ (Ovanes q. m. Amasach) ( տ. 399): Հռոփու անուամբ այլ յիշուի մէկ մի յաջորդ տարին (1581, մայիս 27) ո. Ալոյիսի ի Հալէպայ, որ այն տեղէն գրով գործակալ կարգեր է իրեն ` զիտալացին Bertaboni, եւ սա հիմայ զգործակալութիւնը կու յանձնէ ուրիշ իտալացւոյ մի (Rossini Orazio):

 

1581. Յովհաննէս ս. Սարգսի (Joannes Sanctis) Սսեցին ` կրետացի Գէորգայ յանձնարարութեամբ ութ վառիլ սուր կու բեռցընէ Balbiana կոչուած նաւուն վրայ, որ պիտի երթար ի Կիպրոս եւ յԱսորիս. նաւահանգըստէն ելնելու ատեն ` այն տեղի պաշտօնեայք կու քննեն, եւ բեռնագրերը  անվաւեր գտնելով կարգելուն ապրանքը: Սարգիս  զինքն արդարացընել կու ջանայ ( օգոս. 2) եւ կըսէ, թէ ուրիշի գրել տուած էր. դատաւորք այլ կէս աչք գոցելով ` միայն պարտաւորեն զնա ` որ 15 դուկատ տուժէ, եւ իբր ողորմութիւն տայ երեք կուսաստանաց:

Այս ժամանակիս հանդիպած է եւ Ահմէտ թուրքին մկրտուիլ եւ Թոմաս անուանիլն ( տ. 313) եւ յետոյ փախչելն ու կտաւեղինաց տակ  պահուըտիլն ի նաւուն, եւ բռնուելով բանտուիլն, մէրտինցի  Յակովբայ տան մէջ բնակած ըլլալով եւ անոր պարտական. յիշուած է Յակովբայ տեղեկութիւն տալն այլ եւ վճիռն դատաւորաց (1584 հոկտ. 6), որ մինչեւ ի յայտնութիւն այս գործոց ` արգելուի ուրացեալ համարելն, եւ իր ի դրամասեղանի գտուած ստակէն վճարուի Յակովբայ պահանջն, 21 դուկատ:

Դարձեալ, նոյն տարին ( օգոս. 4) վճռած է ծերակոյտն արձըկել ի թիոց ( նաւաբանտէ ) զՄարտ Հայ, զոր շատ տարի առաջ Թուրքք բռներ եւ ձգեր էին ի նաւաբանտ. վենետկեցիք բռնելով զնաւը `  զՄուրատ ` իրենց նաւաբանտին մէջ ձգեր էին ի թիավարութիւն: Մուրատ աղերս տուած է տէրութեան ( իբերեւ յամի 1578), բայց չէ ազատուած. չորս տարի վերջ (1582 նոյեմ. 6) նորէն աղերս կու տայ. ծերակոյտն նոյն օր յանձնէ նաւարանի զինուց պաշտօնէից ` քննել խնդիրը. պաշտօնեայք ուշկեկ (1583,  յունիս 7) պատասխանեն, թէ արժան է արձըկել զնա, որովհետեւ իսլամութեան նշան չունի, եւ ուրիշ թիարգել Հայոց այլ ազատութիւն տրուած էր: Բայց դարձեալ, որ եւ է պատճառաւ ` Մուրատ մնայ յարգելանի, մինչեւ ի 4 օգոստ. 1584. այն որ ծերակոյտն վճռէ անձըկել զխեղճն, յետ երկարամեայ անպարտ տառապանաց:

Նոյն տարին (1584) եւ նոյն օրերուն հանդիպած է եւ Ստանոզցի Ֆրանգոյի կամ Ֆրանչիսկոյի ` քիչ շատ նման խնդիր մի. սա քանի մի Պոսնիացւոց եւ ուրիշներու հետ ` Վենետիկէն կու նաւէ դէպ ի Նարենտա քաղաք Պոսնիոյ. երբ կու հասնին ի Լեզինա ( քաղաք եւ կղզի Դալամատիոյ ), Ֆրանգոյ 117 ծեգին ոսկի կու փոխէ ի գալէր կամ ի դահեկան Թուրքաց. նաւապետն կասկածելով թէ նա կամ ապրանքն փախստական ըլլայ, բոլոր դրամները կու գրաւէ, նոյնպէս եւ Թուրքաց զէնքերը. Ստանոզցիին ուրիշ ճար չի մնար այն ատեն, բայց լալ, մինչեւ որ դառնան ի Վենետիկ, եւ բողոքէ: Դատաւորք յանձնեն ( Մարիոնի ) նօտարի ` որ քննէ վկայից ձեռօք, եւ սա ( սեպտ. 4) կու կանչէ հետը եղողները, յորոց պոսնիացի մի ( Գէորգ ո. Փիլիպ. ) կ՚ըսէ, թէ տարի մ ' առաջ Ֆրանգոյի հետ ասկից նաւեցինք ի Նարենտայ. ո ' ր տեղացի ըլլալը չեմ գիտեր, բայց երբ Լեզինա հասանք ` փոխեց ստակը, զոր նաւապետն գրաւեց իբրեւ գողցուած: Ֆրանգոյ կու լար ու կ՚աղաչէր որ տայ դրամները, իմս է ըսելով: Ասոր նման անկիւրացի Մուսդաֆա թուրք մի վկայէ, որ Ֆրանգոյ Անկիւրիոյ մօտ քաղքէ մ ' էր, եւ անցեալ տարի օգոստոսի կնսուն մէկ տեղ նաւեցին. երբ մօտեցան ի Նարենտա ` վենետկեան խալէ մի կողոպտեց անոր դրամները, որ ` գիտեմ թէ իրենն էին, վասն զի ծախած ընչից գինն էր: Ֆրանգոյի պաշտպան ը ' ըլլայ եւ թուղթ մի Սիւլէյման պէկի ` Մոռէայի կողմերու նաւապետի կամ ծովապետի, որ կու յիշեցընէ եւս անոր կ. Պօլսի պայլէն թուղթ բերելը: Յետ այսքան վկայութեանց ` ծերակոյտն կու վճռէ (6 հոկտեմբ. ) որ պաշտօնեայք Դրամանոցի ետ դարձընեն ու տան առ Ֆրանգոյ 117 դալէրը, առանց ուրիշ բան պահանջելու իրմէ ` բայց ընդունելուն անդորրագիրը. վասն զի, կ՚ըսեն, այսպէս ըրինք եւ թուրքի մ ' այլ (3 յուլիս ) նոյնպիսի դիպուածի առթիւ:

Եթէ չէ այս Ֆրանգոյ ` բայց իր ժամանակակից է ի Վենետիկ բնակող Ֆրանչեսգոյ մի, գուցէ ո. Սէֆէրի կոչուածն, գործակից Ամբրոս. Նովելլի տեղացւոց. որ ըստ դաշնադրութեան այս Հայոյն հետ, կու ստիպէր զսա (1586 յունիս 11) նօտարի ձեռքով, որ գնած ապրանքը տանի ի Պատուա ի տօնավաճառն, որ քաղքին հրաշագործ Ս. Անտոնի տօնի օրերուն (13 յունիսի ) կ՚ըլլայ, ուր եւ  խանութ մի վարձեր էր. եւ վախէր թէ Ֆրանչ. չուզելով երթալ ` թէ կրպակի վարձքը կորսընցընէ եւ թէ շահ: Պաշտօնական անձ մի ` գտնելով զՖրանգոյ ի հրապարակից Ս. Մարկոսի ` կու տայ իրեն այս ստիպող պատուիրագիրը: - Ֆրանչիսգոյի երթալն կամ չերթալն ` որչափ իր ուրիշ յիշատակները, որ անյայտ են ինձ: Նոյն Ֆրանչ. անուամբ այլեւայլ Հայք յիշուած են ի Վենետիկ. մին է նախայիշեալ Մարտիրոս. ո. Պետրոսի ( տ. 438): Մեռելագրոց մէջ այլ յիշուի Ֆրանչ. Հայ մի յամի 1598, մարտ 15, 48 տարուան. թերեւս ո. Պօղոսի զոր յետոյ պիտի յիշեմք ընդ Պէկի (1588) յետագայ դարու մէջ այլ յիշուին Հայ Ֆրանչ: - Անունը թողլով եւ Ֆրանգոյի հայրենեաց դառնալով, յետագայ Յեղանակի սկըզբան (1605) Ստանոզցի սարկաւագ  մի Մելիտոս անուն, եկեր է խնդրել ի Ե. Գիտնոց ( մարտ 23), որ իր ի Վենետիկ եղբօր ինչքը ` զոր գրաւեր էր Աստուածատուր անուամբ մէկն, տան իրեն, եւ գրաւողն խոստանայ տալ:

Քանի մ՚անգամ  վերջի գրածներու մէջ յիշուեցան Ատանա մականուամբ երկու վաճառականք ( տ. 402 - 413) անշուշտ իրենց Սիսուանեան հայրենի քաղաքէն, եւ որպէս երեւի ` երկու եղբարց որդիք: Ստեփանոս ` Վասլի ` Դոմինիկոս ` Յարութեան յետնոյս անունն ( Դամ թարգմանուած թուի ի Կիրակոսէ. յիշուի ասոր եղբայրն այլ Գրիգոր: Գուշակուի որ ասոնք շատ յիշատակ պիտի ունենան ի դիւանս, եւ յառաջ քան զ 1580 թուական, բայց իս գտածներուս առաջինն է 1584 ( ի 5 մարտի ). երբ ըստ խնդրոյ Սիմոնի որդւոյ Թուրազայ ( Թորոսի ) Սսեցւոյ ` Գէորգ Առաքելեան ո. Կ. Պօլսեցի Անդրէի, եւ Ղազար ո. Յովհ. Սիսիանցի, երդմամբ վկայեցին նօտարի, որ հինգ տարի առաջ երբ Ալպանիոյ Լես կոչուած տեղում էին, լսեցին որ մեսսենացի խալէ մի բռնեց զԴոմինիկոս, եւ այնքան չարաչար ծեծեցին ` որ կիսամահ ակամայ ըսաւ որ ինքն թուրք է, զնոյն վկայեց եւ Գէորգ Մոտոնցի, որ նոյն խալէի մէջ ոտնակապ բանտարկուծ էր: Ասոնց վկայութեան վկայ եղան Յակովբ Մէրտինցին եւ Գէորգ ո. Յովհ. անպահն: Այս ատեն Դոմինիկ թուի թէ չէր ի Վենետիկ. վասն զի ամիս մի վերջ ( ապրիլ 4) երբ Սսեցի Սիմոնի հետ Ստեփանոս զԳէորգ Առաքէլեան գործակալ կարգեց նա եւ Դոմիննկոսի կողմէն, կըսէ նօտարի առջեւ ( սա զերկուքն այլ իրարու եղբայր գրէ. եւ վկայէ, որ Սիմոնի վաճառակիցք էին: Երկու ամիս վերջը ( յունիս 30) երբ խնդիր կըլլայ Մարկ. Շահնշահի ( եր. 412) հինգ տակառ դանակեղինաց, եւ Վասիլ ո. Պրուսացի Գարաճայի վկայէր զայն, Ստեփան այլ վկայեց Վասլի հաւատարմութեան: Քանի մի ամիս այլ վերջը ` նօտարի առջեւ վկայուի (13 հոկտ ) որ այն ատեն Ստեփան ի Հռովմ էր, եւ հիմայ Յովհաննէս ոմն. ո. Ստեփանոսի ի խնդրոյ Սըսեցի Սիմոնի վկայէր, որ սա դրամ կամ փոխ տուած չէր Ստեփանոսի, այս բանիս վկայ եղան Պօղոս ո. Յովհաննու Կեսարացի վաճառական ` որ բնակէր ի Ս. Մովսէս թաղի, եւ Մարտիրոս  Ուռհայեցի ո. Գաբրիէլի, որ բնակէր ի Ս. Մարիամ Խորոտիկ, ուր եւ Յովհաննէսն այն: - Յաջորդ տարւոյն սկիզբները  Ստեփանոսի տեղ Դոմինակոս կերեւայ ի Վենետիկ, եւ կու խնդրէ (4 մարտի 1585) որ յիշեալ Մարտիրոսն եւ ծանօթ Մկրտիչ Պարսկահայն, Գէորգն ս. Յովհ. եւ Կարապետ ո. Կիրակոսի ( միշտ Դոմինիկոս գրուած ) վկայեն երդմամբ, որ ինքն վաճառակից էր Սիմոնի Սսեցւոյ, որուն ապրանքն տարեր էր ի Հռովմ. եւ նա հոն մեռեր էր. ասոնց վկայ եղան Գարակեօղ Անկիւրացի ո. Գէորգայ Փոլատ ո. Բարսղի, եւ Սէրովբէի ո. Գէորգայ: Նոյն օր նոյն նօտարի գրութեամբ Դոմինիկոս իրեն փոխանորդ կարգէ զՍտեփան ` որ ի Հռովմ, որպէս զի Սիմոնի ինչքերէն եւ դրամէն իրեն մասը գրաւէ: ( Այս տեղ նօտարն զՍտեփան ո. Վասլի գրէ, զԴոմինիկ ո. Յարութեան (Salvatoris, զի իտալացիք այսպէս կոչէին Յարութիւն անուամբ Հայը ): Ետքի թուականէս երեք շաբաթ վերջը վերոյիշեալ Մարտիրոսի Ուռհայեցւոյ որդւոյ Կարապետի ` հիւանդութիւն հանդիպի, եւ յանկողնի կանչելով զնօտար (22 մարտի ) գրել կու տայ կտակը, կատարիչ կարգելով զԴոմինիկ, իսկ ժառանգ ` նր Թորոս եղբայրը, կիմացընէ, որ 30 դուկատի վաճառք տուած էր Ղազարայ ո. Յովհան որ տանի ծախէ ի Թուրքիա 100 լիրայ ալ Սեբաստացի Մարկոսէն առնելիք ունէր. նա եւ երեք սնտուկ ապրանք այլ կար քովը ` Ստեփանոս Ատանայէն տըւած, որոց բանալիքն այլ անոր քով էին ( ի Հռովմ ) իր ստակներէն պէտք էր վճարել զվարձ բնակած տանը ` որ ի Ս. Մար. Խորոտիկ. 20 դուկատ այլ տալ Ս. Յովհան - Պօղոս կոչուած մեծ հիւանդանոցին: Այս կտակը բանալու բաղդն մեզի ընկաւ, յետ 300 տարիներու կնքած մնալու ի դիւանս որ յայտնէր թէ Մարտիրոս առողջացեր է այն հիւանդութենէն, որոյ եւ ինքնին վկայէ քիչ որ վերջը (9 ապրիլի ) երբ նոյն կտակագիր ( Մարին Լիոյ ) նօտարին առջեւ գործավար կարգէ զԴոմին. Ատանա ` պահանջելու ի Ղազարայ իր 30 դուկատի պահանջը: - Տարի մի վերջը (1586 մարտ 24) ինքն Դոմինիկոս այլ իր Գրիգոր եղբայրը գործավար կարգէ պահանջելու իր ապրանքն ի Ռակուզա ` այն տեղացի Պասգուալէն. այս բանիս վկայ եւ թարգման կըլլայ վերոյիշեալ Գէորգն Առաքէլեան ո. Անդրէի: - Այսուհետեւ ոչ Ուռհայեցւոյն եւ ոչ Դոմինիկոսի գործք յիշուին. միայն սա տարի մի ետեւ (1587, ապրիլ 29) վերջին անգամ յայտնուի, երբ իր համչիրակն եւ գործակից Ստեփան Ատանա ` իսպառծածկուի. վասն զի նոյն օր ծանր հիւանդ ըլլալով ` կանչել կու տայ վերոյիշեալ ծանօթ նօտարը ( Մարիոյ Լիոյ ) եւ գրել կտակը, կատարիչ կարգելով զԴոմինիկ, ժառանգ ` իր կինը Առնէր (Arnier) որոյ անունն յայտնէ Հայ ըլլալն, այլ ոչ ուր ըլլալը, եւ իր Յակովբ որդին: Ասոնցմէ զատ ուրիշ բան չեմ սահմաներ, կըսէ, երբ նօտարն հարցընէ ` թէ բարերարութեան տեղեաց բան կուզէ՞ թողուլ: Քիչ օր վերջը (2 մայիսի ) կու վախճանի, շաբաթ մի scoranzia հիւանդութեամբ. իբր 60 տարուան. նոյն օր Դոմինիկոս բանալ կու տայ կտակը:

Ստեփանի եւ Սըսեցի Սիմոնի  խնդրոյն մէջ վկայ եղող Պօղոսն Կեսարացի ո. Յովհաննու, որոյ բնակութեան թաղն ( Ս. Մովսէս ) եւ տունն այլ այն տեղ (Corte Contarini) յիշուի, ուրիշ անգամ այլ (1588, յուլ. 29) թէ ' իբրեւ վկայ եւ թէ թարգման, այս ժամանակի գլխաւոր վաճառականաց մէկն կ՚երեւի. զի Մկրտչի Պարսկի եւ Յակովբայ Շահնշահի հետ ընկարակից եղած էր, եւ անոնց հետ վերջացուց ընկերութիւնը յամին 1608: Դարձեալ, նոյնն վկայ եղած էր (1599, յան. 27) Թովմաս պատրիարքի թողած ընչից խնդրոյն մէջ ( եր. 335): Յակովբայ Մէրտինցոյ գործոց մէջ այլ յիշուած են այլեւայլ վաճառականք այս տարիներուս (1586 - 8). ինչպէս, Յովհաննէս ո. Ճանբեկի, Գէորգ ո. Աղաճանի, Գաբրիէլ ո. Կիրակոս, Յարութիւն Միրիճան: Յետինս յամի 1587 ( մարտ 10) նօտարի առջեւ վկայած է, որ ի Դուրաձձոյ ( Ռումելիոյ քաղաք ) մօտ ծովու վրայ գտուած ատեն, քանի մի յոյն փախան նաւէն: Առաքէլեան Գէորգայ եւ Ստեփանոսի մի վաճառքը գողցած հետերնին տանելով: - Նոյն օրեր (14 մայիս ) երկու Հայք այլ յիշուին ` որդիք Մելքիսեդի, մին Cedrin? կոչուած, որ իրեն գործակալ կարգէ զմիւսը ` Զիատ, իր պահանջները ժողովելու. Միքայէլ Քիոսցի յոյն մի ` ասոնց թարգման եղեր է հայերէն լեզուին, ըստ նօտարին, որ հաւանօրէն թուրքերէն էր:

Ասոնցմէ եւ քան զշատ առաջիններն եւ վերջիններն ` նշանաւոր է մեզի համար Փիրզատէ Ղափանցի, որ 1586 - 7 ին ոչ միայն ի Վենետիկ ` այլ եւ Եւրոպիոյ ուրիշ կողմեր պարտեր է, զորոնք իր ռամկական լեզուով նշանակէ. եւ որքան այլ ցամաք է գրածն, գոնէ տեսած տեղեաց շատութեանն համար ` կ՚արժէր որ ընդօրինակեմք, թէ ոչ բոլորը ` ( ինչպէս ըրած եմք զնոյն ուրիշ գրոց մէջ ) գոնէ Վենետկոյ վերաբերեալը. « Ես մեղաւոր Փիրզատա Ղիզիլպաշէն ( Պարսկաստան ), երկիր Ղապանէն, Իւրոտէն ձորէն ( որոտնայ ձոր ), կեղոս ( գեղս ) Գետաթաղէն, Պաստամէցէց ասքէն ( ցեղէ ): Զաքէրի թոռն Միրզին, ( ո՞րն հայրն է ո՞րն պապն ): Հռոսմսիմին ( մայրն Հռիփսիմէ ) տաղայ, Իսայիոսն փարուն ?, Պահլավէն աղբէր: Էն տարին որ Հայոց Թվ. էր ՌԼԵ (1586 - 7), ես իմ տանէն ելայ, գլոխս առայ ասկական ? ( աստանդական ?) մուլորեցի, օտար աշխարհ եկայ: Առջի քաղաքն Վան. էնկից կինեցի Հիզու քաղաքն. էնկից կինեցի Ղարահէմիդ. եւն. էն. կին. Իզնայմիտ. էն. կին. Աստանբուլ քաղաք, որ Խոնդքարին թախտն այ ». եւն: Դանուբեան գաւառաց վրայօք կ՚երթայ ի Լեհաստան. 400 տուն Հայ գրէ ի Կամենից, 12 ազգային դատաւոր: Լեհաստանէ կ՚անցնի ի Տանձկա, Փրակա, ուսկից մտնէ յԻտալիա, « Դէյիլանայ երկիրն: Վենետիկ քաղաք ` ԺԲ մեծ պարոնի ձեռն այ. որ Ս. Մարկոս Աւետարանիճին մարմին այ. ծովի մէջ այ. ԶՌ (6000) կարմոճ կայ մէջն ԶՌ (6000) պարքայ կայ իւր մէջն, խիստ ( մեծ կամ զարմանալի ) քաղաք այ, Էնկից կինեցի Եանուայայ ( Ճենովա կամ Անգոնա ). Էնկ. կին. Հռումայ քաղաք, » եւ այլն:

Ուրիշ տեսակ հետաքրքրական դիպուածք են եւ հետեւեալքն. տարի մի վերջը, 1588: Ստանոզցի Ֆրանգոյ յիշելնուս ` յիշեցինք եւ  զՖրանչիսգոյ ո. Դ Պօղոսի. սա եւ Պէկ ո. Մարկոսի, երկուքն այլ վաճառականք եւ բնակողք ի Տան Հայոց, որք կու վկայեն նօտարի առջեւ (22 մարտի ), որ Պարսկահայն Միքայէլ ո. Դոմինիկոս ( Կիրակոս ) ամուրի էր, եւ չեն կարծեր որ ուրիշի խօսք տուած ըլլայ կարգուելու, թուի թէ հիմայ կ՚ուզէր պսակուիլ եւ հարսնացուին կողմանէ խնդիր կ՚ըլլար:

Ասոնց վկայ կ՚ըլլայ Միքայէլ ո. Յովհաննու: - Քանի մ ' ամիս վերջը ( յուլ. 29) դարձեալ ասոր համար կու վկայեն երդմամբ Միքայէլ ո. Զաքարայ եւ Ղազար Ս. Յովհաննու վաճառականք, թէ ամուրի էր նա, 26 տարուան, հասակաւ կարճկեկ, շականակագոյն քիչ մօրուօք, եւ ձախ դաստակին վրայ երկու սպի ունի կրակի այրածի: Պօղոս բնակէր ի Ս. Յովհան - Պօղոս թաղի, եւ թարգման եղեր է իր ընկեր Ղազարայ: - Այսպիսի ընտանեկան օրինաց պարտքն առած էր վերոյիշեալ վկայից վկայ Միքայէլն ո. Յովհաննու, բնակող ի Կայուֆա փողոցի, ինչպէս, ինչպէս կ՚իմացընէ նօտարի առջեւ (1589, սեպտ. 9), որ ութ տարի առաջ պսակուեր էր Ֆր. Բեռնարդի դստեր ` Յովհաննայի հետ, եւ սա բերեր էր 150 դուկատ օժիտ եւ ինչք. եւ խոստանայ ( Միք ) հատուցանելու զայն ` կնոջը կամ անոր ժառանգաց:

Հակառակ տեսարան մի կընծայէ ի ժամանակիս ` Սիվրիհսարցի Աբրահամու  ո. Գարապաշ վաճառականն (Carabassi de Suvarassari), որ իր նախընթաց մեզ անծանոթ գործոց համար ` դատի ենթթարկուեր է, եւ (1588, մայիս 18) դատավար կարգեր է զԹեսէոս Կելլա (Ghella) պատուաւոր Պօղոսի մի որդի. վկայ կըլլան կիպրացի կրետացի եւ մետելինեցի Յոյնք: Դատն զինքը ձգէ ի ( Լիոնա անուանեալ բանտ ) բայց չի դադրիր իրեն պաշտպան ընտրելու (1589 մարտ 7) երկու իտալացիներ ( Վիչեն Կալուբի եւ Նիկ. Ամբրողինի ). բանտապահ մ այլ վկայ կըլլայ: Դեռ բանտի մէջ է հետեւեալ տարին այլ (1590) գոնէ ի սկզբան. վասն զի փեբրուարի հնգին խնդրելով ի տէրութենէ իրեն հաշիւները եւ գործերը քննել, կու յանձնէ Անդրէի ո. Առաքէլեան Գէորգայ ( տ. 425): Բաբատոբոլի Կիպրացի յոյնին հետ. ( որ երկու տարի առաջ վերոյիշեալ երից վկայից մէկն էր ) մասնաւորապէս Ս. Մարիամ անուանեալ նաւուն մէջ ըրած ծախքերը: Գէորգ իրեն տեղ գործավար կարգէ զԱնդրէաս Նիկրոնի թարգմանը, բայց քիչ օր վերջը (21 փեբր ) յետ կառնու այս յանձնարարութիւնը նօտարի առջեւ, այս բանիս այլ վկայ կըլլան Դէմէտր ո. Թէոդորի թեսաղօնիկեցի հայ վաճառական եւ Ծատուր կամ Աստուածատուր ո. Սիմէոնի Պարսկահայ. յետոյ (28 փեբր ) դարձեալ կու հրաժարի Գէորգ, նոյն վկայից ներկայութեամբ. Գարապաշ այլ յետս կոչէ անոր հետ ըրած դաշինքը: Իսկ իր գործն ի՞նչ վերջ կունենայ, եւ ինչպէս կազատի, զայս չեմ գտած:

Այսպէս այլ անծանօթ մնայ ինձ նոյն ատեն Հայոց ոմանց ուրիշ խնդրոյ մի վախճանն. ասոնք էին Խաչատուր (Aciadur) եւ Զատա (Xada) մի, որք Ֆրանչ. Բրոտիչ կոչուած Պրաձձացի ( Ադրիականի ծովեզերքի կղզի մի կամ Գալմատիոյ քաղաք ) մէկէ մի պահանջ ունէին, իրենց ` նաւու մէջ ապրանաց համար, եւ շատոնց դիմաց էին առ ատեանն Քառասնից, եւ թէպէտ տանք յանձներ էին քննել. բայ որովհետեւ  ուրիշ պահանջողներ այլ կային, խնդիրն խառնակ ըլլալով ` անորոշ մնացեր էր. Հայք նորէն բոքոքեցին, Քառասունքն այլ նոր անձանց յանձնեցին քննել. եւ զՀայերը նեղացընողը ( Չիրինէոյ ) պատժել (1588 սեպտ. 12): Քննող դատաւորքն ութ անձինք էին, եւ երեք անգամ քուէ ձգելով, հաւասար հակառակք ելան 4 եւ 4 անոր համար Քառասունքն սահմանեցին (1589 յուլ. 5) որ այնու հետեւ զոյգ թուով դատողք  չընտրուին, այլ 11 հոգի ըլլան կամ գոնէ ինն, եւ շուտով վճարեն գործը: Խնդրիրն կերեւի թէ ԺԶ դարու հռչակաւոր Ոասքոք կոչուած յելուզակաց չարագործութեան պատճառն էր. ասոնք Դալմատացւոց Scoco բառիւ այսպէս կոչուին, որ նշանակէ յելուզակ, ծովու ասպատակ. եւ 1532 թուականէն մինչեւ ի 1616 անդադար ծովու վրայ նաւեր կողոպտեր եւ շատ մարդ սպաններ են, եւ հազիւ այնքան տարիներէ վերջը կըրցեր են Վենետք եւ այլք ` նուաճել եւ դադրեցընել զանոնք, Այս յիշեալ դիպուածիս ատեն ` ոչ միայն վնաս հասուցած են Հայոց, այլ թուի թէ եւ ոմանց մահ. որոյ համար ժ մեծ պաշտօնէից ատեանն հարցուց (1589 յան 18) Պրաձձայի կոմսին եւ Ուսքոքաց դէմ գրուած ծովապետին. ասոնք պատասխանած են յ 3 եւ 10 փեբր. եւ երեւի թէ երեք Ուսքոք այլ բռներ են: Պաշտօնեայք նորէն կու յանձնեն  (1589 մարտ 10) քննել Հայոց խնդիրը, որ շատ երկայն քշեր է. վասն զի երկու տարի վերջ այլ (1591 սեպտ.  16 եւ 23) դարձեալ զնոյն յանձնեն այլեւայլ դատաւորաց, եւ վերջնական վճիռն անյայտ մնայ ինձ. անտարակոյս թուի որ ղրկելող խնդիրն կատարուեր է. բայց շատ ուշ:

Նոյն ժամանակին ուրիշ Հայոց խնդիր մայլ երկար քշած է, եւ նոյնպէս պարագաներն եւ վերջն անծանօթ. Պետրոս որ 1587 - ին կամ աւելի առաջ խնդրեր է ի տէրութենէ կամ ի պաշտօնէից Վենետկոյ ` Գալուստէան Յովհաննու ( ըստ Իտալացւոց Zuanne de Bonaventura) ժառանգութեան դատը քննել եւ տալ. տէրութիւնն այլ նոյն տարի ( օգոստ. 29) յանձներ է վաճառականութեան Ե. Գիտնոց ` հոգալ որք արդէն քանի մ օր առաջ (22 օգոստ ) վկայեր էին, թէ արժան է գոհացընել զՊետրոս, եւ զուրիշներն այլ ` տարբեր կարեւոր բանի մի համար, որ հաւանօրէն էր Հալէպի գունցին նոր տուրքեր պահանջելն ի վաճառականաց Հայոց: Տէրութեան վճռական գրուածէն (1588) կ՚իմացուի, որ առաջ ամէն մէկ բեռ վաճառքի 2 1/2 դուկատ կ՚առնուր գունցն. տարի մ ' առաջ սկսաւ 10 դուկատ այլ պահանջել իւրաքանչիւր բեռան. Հայք բողոքեցին. տէրութիւնն յ '7 յուլիսի, 1588, պատուիրեց ԺԲին կոչուած ժողովին, որ այդ բանը հաստատեր էր ( յ '7 փեբր. ), խափանել այդ նորութիւնը: Բայց երեւի թէ գունցն Հալպայ չառաւ այսպիսի պատուէր կամ չուզեց լսել. Հայք նորէն բողոքեցին. տէրութիւնն այլ ուժով գրեց պատուիրեց, որ ինչպէս 1588 ին պատուիրած էր ` վերցուի այդ նոր բաժառութիւնն, եւ ամենայն կարելի քաղաքավարութեամբ վարուին այդ վաճառականաց հետ ` յօգուտ վաճառականութեան, եւ յետ դարձընեն տան անոնց ինչ որ սովորականէն աւելի առած են, իսկ եթէ իրենց ուրիշ շահու համար է Հայոց գանգատն, անմիջապէս շուտով գրեն ( պաշտօնեայք ) եւ իմացընեն. բայց մինչեւ որ պատասխան առնուն ` զգուշութեամբ վարուին Հայոց հետ. որպէս զի չըլլայ թէ ճամբանին փոխեն, թողուն զՎենետիկ եւ ուրիշ տեղ տանին վաճառքնին (1): Բայց քանի մի տարի վերջ ` նորէն Հայոց գանգատ լսուի մաքսի ծանրութեան համար: Ե Գիտունք պատուիրեն ( յուլ. 1591) քննել, եւ եթէ հասարակաց համար է գրուած մաքսն, այնպէս մնայ, իսկ եթէ միայն Հայոց ` վերցուի: Այս պատուէրս գրած է տէրութիւն առ գունցն ի 10 յուլ. 1591:

Այս թուականիս քանի մի Հայ վաճառականք նոր կամ նորէն յերեւան գան. - Անկիւրացին մի ` Յովսէփ ո. Դոնատոյ (Donato) ըստ Իտալացւոց, զոր համարիմ Տիրատուր, գործակալ կարգէ զԳարակէօզ ո. Լեւոնի. թերեւս իր հայրենակիցը, որ պահանջէ կտոր մի ճերմակ Ցփսի, զոր քիչ օր առաջ առեր էր Օսման անուամբ թուրքէ: Այս ատեն ուրիշ Գարակէօղք այլ կային ի Վենետիկ. մին ո. Գէորգայ Անկիւրացի. որ Դոմ. Ատանայի եւ Սիմոնի վաճառակցութեան վկայից վկայ եղեր էր (1588). միւս մէկ մ ' այլ ո. Մուրատայ, որոյ հայրենիքն կամ ցեղն Arpiez գրուած է. սա քանի մի տարի վերջ (1593) վկայ եղած է Տէր Յակովբայ ` զՏնպահն Գէորգ իրեն գործավար դնելուն, եւ վախճանած է յամի 1607 ի Տան Հայոց, 40 տարուան: - Գարակէօզ ո. Մարկոսի, զոր յիշեցինք ի գործս Մկրտչի սանսէրի եւ տնպահի ( եր. 419): - Դարձեալ Caracosa գրուած Հայ մի ո. Յակովբայ, բնակող ի Ս. Մարիամ Խորոտիկ, որ նոյն թաղին ` + Բարդողիմ. Zatter թողած այրի կնոջ Մարեմայ հետ պսակուեր է (1593, մայիս 16):

- Զատա ո. Սանուքի, որ Յակոբեան Մարկոսի զՅակովբեան Մարկ. Մուրատ գործակալ կարգելուն ` վկայ եւ թարգման եղած է (27 սեպտ. 1590):

- Պօղոս Նախճուանցի ո. Բարսղի, քանի մ ' անգամ յիշուած:

Խաչատուր Ամդեցի (Cazadur de Carahamit) ո. Գարաճայ ո. Քրիստափորը գործակալ կարգէ (1595, օգոս. 30) իր վաճառքները ընդունելու ի նաւուց, ի մաքսատանց, եւն: Քանի մի տարի վերջ (1599, յուլ. ) վճարելով զմնացորդ վարձուց իր սպասաւոր Պալիի ո. Սէֆէրայ ` 90 լիր. ոսկի դրամով, նօտարի առջեւ կ՚առնու անկէ անդորրագիր. որոյ վկայ եւ թարգման կ՚ըլլայ Շահնշահն Մարկոս: -  Ասոր ժամանակակից են Ստեփան Բաբերդցին ո. Ֆէրուհի, զոր յիշեցինք ` Մկրտիչ Պարսկի գործոց մէջ (1595, հոկտ. 23): - Ամիրճան Եզընկացի, որ Թոխադցի Կուկիսան ? Հռոմի մի յանձնարարութեամբ ` կ՚առնու (1595, փեբր. 20) ի վերոյիշեալ Դոնատոյէ ` անոր պահանջը, 34 դուկատ: Հաւանօրէն սա է 20 տարի առաջ յիշուած (1574, յուլ. 31) Եզընկացի Մէրտէնշահի ո. Emiryassin գրուածն ( եր. 443): - Այս տարիներուս պատահած են եւ դէպք Աւետիքի Բերիացւոյ եւ Պապայ ո. Յովհաննու, զոր յիշած եմք Ջուղայեցւոց վրայօք գրելով ( տ. 379, եւն ):

Քաղաքական եւ դատողական դէպք մ ' այլ պատահած է այս տարիներում, Անդրէաս ո. Յակոբայ Հայու. սա 1594 տարւոյն վերջերը եւ յաջորդին սկիզբը ` յաճախելով բարեկամաբար առ Հասան թուրք ` ( գերի Էմիր Մէհէմմէտ չէլէպիի, ի Նոր Ս. Յով. թաղի, ի տան զոր Պաւլա Պրէանի ` Թուրքաց 300 լիպ. Պողպատը գողունի կու վերցընէ, նոյնպէս անոր կարմիր վերարկուն այլ, եւ յարեւելք երթալու խալէի մի վրայ 78 կապոց կտաւեղինաց 49 ին մէջը կու դնէ ` ծածկելով, գործակցութեամբ Մարկոս Մուրատ սանսէրի եւ նաւուն գլխաւորաց եւ բեռները քննողաց. նաւն դեռ քաղքէն չբաժնուած, տուն վարձող խաթունն կ՚իմացընէ եղածը: Անդրէաս, Մ. Մարկոս եւ վերոյիշեալք կոչուին ի դատ, յանցաւորաց կարգին կայնելով ի դատարանի Avogadori di Comune կոչուած դատաւորաց. յետ երկար քննութեանց ( որոց գրուածը չեմ գտած ) 1597 ին դեկտեմ. 3 ին, ամեն մէկուն վրայ քուէ ձգելով ` կու վճռեն զամենքն այլ արձըկել, բաց յԱնդրէասայ. որ դատապարտուի տարի մի բանտարկուելու, ուսկից եթէ փախչի եւ բռնուի, տասն տարի Վենետկոյ սահմաններէն դուրս պիտի վռընտուի. եւ եթէ նորէն ներս մտնէ եւ բռնուի, դարձեալ տարի մի խիստ բանտ, բռնողին այլ վարձք անոր ստացուածքէն, եթէ ունի, թէ ոչ ` ի տէրութենէ:

Սոյն թուականիս (1597, օգոստ. 9), նօտարի առջեւ Պօղոս Պետրոս անուամբ մէկ մի Սերուիոյ Սոֆիա քաղաքի Ճիագոտենա բերդէն (Giagodena castel de Soffia della Servia), իր տիկնոջ Գրիգորի ո. Թէոդորի Սեբաստացւոյ անդորրագիր կու տայ, որ իր եօթնամեայ ծառայութեան վարձուց մնացորդ 180 դուկատն ընդունեցաւ եւ այլ պահանջ չունի: Տիրոջ անունն ` մանաւանդ հօրն անունն `  կարծեցընէ, թէ սա մեզ ծանօթ Թէոդորի ո. Գէորգն ըլլայ, եւ յիրաւի նօտարն այլ նախ այսպէս գրած է, բայց յետոյ աւրած եւ ի լուսանցսն Գրիգոր գրած է, հայրենիքն այլ Sapas, որ է անշուշտ Սեբաստիա, որ ինչպէս յայտնի է ռամկօրէն Սըվազ կ՚ըսուի:

ԺԶ դարու վերջընթեր տարին յերեւան գայ Գէորգ ո. Սահակայ, երիտասարդ վաճառական մի, 25 ամեայ բարձրկեկ հասակաւ, շագանակագոյն դեռաբոյս մօրուօք, եւ աջոյն միջին մատին վրայ խնձորի նշան մ ' ունենալով, երկաթի նշան մ ' այլ ձախ բազկին վրայ. այսպէս վկայեն Անճելոյ Ասորի սանսէրն, Գրիգոր ո. Ստեփանոսի, Սինան ո. Յովհաննու եւ Անդրէաս ո. Յովհաննու. եւ թէ քրիստոնեայ է, եւ շատ տեղ պարտեր է վաճառականութեամբ: Վկայութեան կամ քննութեան պատճառն չէ նշանակուած: - Ասոր նման վկայութիւն մի տւած են քանի մի Ջուղայեցիք, Շահաբասայ հրամանաւ ` իրենց հայրենեաց ողբալի աւերման տարին, (1605, մարտ 21), Մուրատ ո. Մարգարայ, եւ Յակոբ ո. Մելգոնի կամ Մանկի ? (Menchio գրուած ), հայրենեօք ` Պարսից Անկիրոն ? (Anghiron, Էնտերուն ?) քաղքէն, իրենց հայրենակից Ջուղայեցի Ստեփանի ո. Էրտամայ համար, որ 40 ամեայ, բարեկազմ, միջահասակ, կապոյտաչուի, շիկամօրուս, բարի քրիստոնեայ է. չորս տարի առաջ ելեր է իր երկրէն, եւ հիմայ կարծեն որ ի Սիկիլիա բանտուած է. ինչերն իրենն են եւ ոչ թուրքի կամ ուրիշ մարդու: Այս վկայից հաւատարմութեան վկայ կ՚ըլլայ ծանօթ Դոնատոյի որդին: Բանտարգելութեան պատճառն յայտ չէ, բայց տարօրինակ բան պէտք չէ համարիլ ` այն ատենի Սիկիլիոյ սպանիական տէրութեան համար:

Այս տարիներու Ջուղայեցւոց իրենց հայրենեաց դեռ շինութեան ատեն ` վերջին յիշատակներն արդէն նշանակած եմք, իրենց վրայ յատուկ գրելով ( եր. 368 - 81):

ԺԶ դարուն եւ Հայ - Վենետաց Բ Յեղանակի վերջին տարին, (1600) Պորտոգալցի Հռոտրիկոսի վաճառակից Եզընկացի մի յայտնուի, Իսաճան անուամբ, որդի Ասլանայ, որ ի Հալէպ անոր փոխ տուեր է 300 դուկատ. հիմայ հօս ի Վենետիկ անոր եղբօրմէ ( Պետրոսէ Ալմետայ ) կ՚ընդունի Իսաճան իր ստակը ` շահովը մէկտեղ, ունկար ( մաճառ ) ոսկւով, եւ կու տայ անդորրագիր:

Այս ետքի յիշեալ Հայոյս ` անուամբ մերձաւոր եւ տեղեօք ոչ շատ հեռի ` ազգային մ ' այլ, Աճիխան (Agican) գուցէ Ախիճան, Արղնցի, որդի Տիարի, իրեն գործավար կարգեր է (1602, սեպտ. 6), թուրք մի, Նասրէտտին չէլէպի, որ պահանջէ ի Խտըրայ հայազգւոյ ` իրեն տուած 12 փերթ չուխայից երկուքն այլ. զի ինքն 12 կտոր տուեր էր ասոր ` որ տայ Էմիրզէ անուամբ ուրիշ հայազգւոյ. Խտըր 10 կտոր միայն տուեր է:

Բաւական համարուի այսչափ համառօտածս ` ի ԺԶ դարու ի Վենետիկ գործով յիշուած Հայոց համար, որոց հետ նա եւ անոնց, որոց ուրիշ յիշատակ մի չէր յայտնուած, բայց եթէ վկայ ըլլալ առաջիններուն անձանց, գործոց եւ դատից, եւ երբեմն գործակից: Յիշենք մէկ քանի մ ' այլ, որոց ոչ այլ ինչ յիշատակ կայ, բայց մահուան, որ ծածկէ անոնց քիչ շատ գործածը եւ կրածը. միանգամայն եւ յայտնէ ` որ անպակաս եղեր են ի Վենետիկ ` ազգայինք մեր, եւ յառաջ քան զնախայիշեալ գործով յայտնիս: Այս ետքիններէս ( անյայտից ) քանի մի ` արդէն պատճառաւ ինչ յիշուած են. թէ զանոնք թէ զայլս շարեմք իրենց մահուան թուականին կարգաւ, ի կիսոյ ցվերջ դարուն, դուրս թողլով երախայ հասակաւ վախճանեալները:

1553 Գրիգոր. 23 օգոստ. ի Տան Հայոց. ամսօրեայ հիւանդութեամբ:

1555 - 6 Սիմոն. 19 փեբր. ի Տան Հայոց. տարի մի brusa ( այրած ) հիւանդութեամբ:

1588 Ալոյիս կամ Ալվիզէ ( տես 426), ի Հայոց տան, ութ օր ջերմով:

1564 Գրիգոր. 29 յուլիս. սա թուի թէ խոց կամ ուռեցք մի կտրել տուեր է, եւ իսկոյն մեռեր է (1), ի Տան Հայոց:

1565 Գրիգոր ո. Սկանտարի:

1570 Սարգիս. 30 ամեայ, նոյնպէս ի Տան Հայոց, 3 ամիս հիւթոց իջուցածոյ հիւանդութեամբ:

1573 Անճելոյ. փեբր. 55 ամեայ, 3 ամիս հին հիւանդութեամբ, կ՚ըսուի:

1574 Յովհաննէս. 34 ամեայ. 14 օգոս. այլեւայլ ցաւերով բնակող ի Նոր Ս. Յովհան (2):

1574 Յարութիւն (Salvador). 8 ապրիլ. 45 ամեայ, հալումաշ հիւանդութեամբ, բնակող ի Նոր Ս. Յովհան:

1576 Յակովբ. 14 հոկտեմբեր:

1578 Յովհաննէս սանսէր Թուրքաց, 90 տարուան. յուլ. 14:

1587 Ստեփան, 2 մայիս. 60 ամեայ, ի Ս. Մարիամ Խորոտիկ. 8 օրեայ ` հիմայ անծանօթ անուն ` scoranzia հիւանդութեամբ:

1589 Բենեդիկտոս ո. Յակովբայ:

1591 Մարկ - Անտոն ո. Հայ Անտոնի, 11 տարեկան. (9 օգոստ. flusso) հիւթոց հոսմամբ. ի Ս. Մարինոս. ուր + է եւ հայրն քիչ օր վերջը նոյն հիւանդութեամբ. ( տ. 262):

1591 Գէորգ. 28 մայիս. 17 տարեկան, հիմայ անծանօթ անուն scipsia հիւանդութեամբ:

1598 Յովհան. 14 մարտի. բնակող ի Ս. Մար. Խորոտիկ. 70 ամեայ. 20 օր ջերմով հիւանդացեալ եւ ծերութեամբ:

1598 Ֆրանչիսկոս Սէֆէր, բնակող ի Ս. Մկրտիչ Պրագորայ. 48 ամեայ. 25 օր խըցւած (opilatio) հիւանդութեամբ:

1598 Գաբրիէլ ո. Կարապետի, 80 ամեայ. 27 յունիս, յետ 15 օր հիւանդութեան, երեկուն ատեն հրապարակի մէջ ընկեր Դ է:

1599 Յովհան ո. Մարկոսի 13 օգոստոսի. 13 տարեկան. թուի լուսնոտութեամբ. բնակող (1) ի Նոր Ս. Յովհան: - Ի կանանց ` նշանակուած է Դ 1576 ին Եղիսաբէթ դուստր Յովհաննու սանսէրին Թուրքաց:

Այսքան հանգուցելոց եւ ասոնցմէ առաջ յիշեցելոց ` չկայ եւ ոչ մէկուն որոշակի թաղման տեղը, այլ յայտ է թէ շատերն իրենց թաղին եկեղեցեաց մէջ կամ քովերը. միայն Սկանդարի որդի Գրիգոր թաղուած է ի Ս. Գէորգ կղզին, որոյ գերեզմանն այլ ճերմակ քարէ մաշած երկայնաձեւ գրերով արձանագրեալ տեսեր են վանացս ծերունի Հարք եւ  ընդօրինակեր են. անոր հետ այն ատեն դեռ մնացեալ ( եւ հիմայ ոչ ) հինգ ուրիշ ԺԷ դարու տապանագիրեր այլ: Գրիգորին կարճ տող մի է, եւ հայրենեաց անունն տարակուսական.

Հրապարակին մէջ ( հաւանօրէն Ս. Մարկոսի ) մեռնող Գաբրիէլի եւ հօրն անունն գրուած է Cabriel Armeno Garabirt. այս յիշերընէ անկէ եօթն կամ ութ տարի վերջը խնդիր մի Cabriel Carabetto անուամբ մէկի, որ չըսուիր Հայ, այլ հաւանական կ՚երեւի, որովհետեւ խնդիրն այլ էր իր վենետկեցի չըլլալով ` ուզելն այնպէս ըլլալ, այսինքն քաղաքացի, ինչպէս կ՚ըսեն քննող պաշտօնեայք տէրութեան ` առ դուքսն, յ '9 փեբր. 1601 - 2. յիշեցընելով որ այսպիսի խնդիրը շատ կարեւոր համարելով ` յամի 1552 տէրութեան մեծագոյն ժողովով (Maggior Consiglio) վճռուած էր, որ այս շնորհքս տրուի անոնց որ 25 տարի բնակած ըլլան ի Վենետիկ. իսկ Գաբրիէլս այս 36 տարի է որ շարունակ բնակէր ի Վենետիկ (loco et foco), ներկի վաճառականաց Cardigiani կոչուած տանց մէջ, որոց եւ գործակից էր, եւ տէրութեան ամեն տուրքերը հատուցեր էր. ուրեմն արժան է որ խնդիրն կատարուի: Հաւանիմ որ այնպէս եղած է, թէ եւ վճռոյն չեմ հանդիպած:

Ինչպէս յիշած եմ ի սկզբան, Վենետկոյ եկեղեցեաց Դագիրք ԺԶ դարու կիսէն քիչ առաջ կու սկսին. մեր նշանակեալ մեռեալքն այլ դարուն կիսէն վերջ. իսկ ծնունդք Հայ զաւակաց ` թէ յերկուց Հայոց եւ թէ ի հօրէ միայն, դարուն վերջի 30 տարիներու մէջ նշանակած են ( ըստ իմ գիտութեան ) ի Մկըրտագիրս, յորոց քաղած եմ աւելի քան զ '40, եւ որոց կէսն արդէն յիշած Հայ Անտոնի որդիքն եւ թոռունքն ( տ. 475. 330) եւ Թէոդորեան Գէորգայ զաւակքն են. իսկ Պսակք ( իմ գտածս ) տասնիւ չափ, բայց անոնցմէ դուրս շատ ամուսնաւոր Հայք յիշուին. յորմէ գուշակուի ` որ շատ աւելի եղած են ծնունդք քան իմ նշանակածս: Գրոցս 163 եւ 175 էջերուն յիշածէս յայտնի կ՚երեւի որ Հայ - Վենետաց Գ յեղանակին մէջ ծնունդք 10 կամ 15 ապատիկ աւելի եղած են, ըստ այնմ եւ մահուանք, եւ առաւել եւս. զի մահ ոչ միայն զտեղացի ծնունդս ` այլ եւ օտար աստեղաց տակ ծնած հիւրերը ` հաւասարապէս հնձէ եւ ծածկէ ի խորս, առանց խտրելու թէ չոր է հողն թէ աղի: Իսկ մենք, որ նոյն վիճակին սահմանուած եմք նորագոյն յեղանակի մէջ, ինչպէս Առաջնոյն հանգուցելոց համար մաղթեցինք ( եր. 164), Երկրորդիս այլ զնոյն մաղթեմք, նա եւ բազմութեան Երրորդին ` եթէ ըստ ոճոյ գրոցս յիշուին եւ եթէ ոչ: