Լեւոն Մեծագործ

Ա. Հեթում տէր Լամբրունի

Որ այնքան վրէժխնդիր էր իրաւանց թոռնէին, եւ այնքան երկար ամս եւ ընդ այնքանեաց վեհից եւ հզօրաց մաքառեցաւ եւ ժուժկալեաց, չիք երկբայել եթէ առաւել եւս նախանձախնդիր էր իւրում սեփական տէրութեանն, զոր այնքան ճարտարութեամբ եւ խորագիտութեամբ ստացաւ. եւ ոչ իմիք խնայէր ’ ի հաստատութիւն նորին, կամ առ աներկեւան առնել զնոյն հաստատութիւն. եւ յայսմ՝ առաւել քան յարտաքնոցն ` ’ ի ներքնոց անտի յազգային իշխանաց ունէր խէթ կասկածանաց, թերեւս առաւելազանց եւ ոչ միշտ արդարակշիռ: Առաջին յայսպիսեաց էր Լամբրունեան պայազատութիւն Հեթմեանց ազնիւ տոհմի, երիցագունի քան զիւր Ռուբինեանցն ` յերկրիս Կիլիկիոյ: Բերդն այն ամուր ` սարաւանդեալ յառաջին գահս Տաւրոսի ` խոչընդակն եղեւ միշտ որդւոց Ռուբինի, եւ թուէր իմն ընդդիմամարտ արձանացեալ նորակառոյցն Սսոյ: Ծանօթ են որչափ ինչ արարին հօրեղբարք իւր եւ եղբայրն եւ ինքն իսկ Լեւոն ` մինչ չեւ էր պայազատեալ ` հակառակ Լամբրունի եւ Լամբրունեանց, եւ ոչ կարացին երբէք ’ ի բուռն առնուլ զամրոցն զայն ` եւ յետ երկար պաշարմանց. ապա կամաւ եւ ակամայ զիջանէին ’ ի հաշտութիւն խաղաղութեան. այսպէս երեւի եւ ’ ի ժամանակի պարոնութեանն Լեւոնի. քանզի եւ ’ ի հանդիսի թագաւորօրհնէիցն ` ընդ այլ պարոնայս եկեալ էին ’ ի պատիւ ` երկոքին եղբարք Ս. Ներսիսի, տեարքն Լամբրունի եւ Լուլուայ: Առաջինն ` Հեթում ` անդրանիկ պայազատ տոհմին եւ տէր պանծալի ամրոցին, ազգական իսկ էր Լեւոնի, թոռն գոլով ’ ի մօրէ հօրեղբօր նորին, պատուեալ ’ ի Յունաց սեբաստոսութեամբ, պատուականագոյն եւս զգօնութեամբն եւ պերճութեամբ. յոր յաւելեալ եւ սրբազան շուք շնորհաշատ հարազատին իւրոյ ` արքեպիսկոպոսին Տարսոնի ` ’ ի խաղաղութեան զնա յապահովէր, նաեւ ’ ի վերանալն Լեւոնի յարքայական աթոռ. այլ այն ինչ փոխեցաւ Սուրբն ’ ի կենացս, փոխեցան եւ պայմանք քաղաքավարութեան երկոցուն պայազատացս, թագաւորին եւ բերդատեառնն: Ոչ գիտեմ եթէ ե՞տ ինչ սա պատճառս խիթալոյ, եթէ լոկ առ կանխակալ կասկածանացն եւ վաղեմի ոխութեանն, կամ առ դրակցութեան սահմանաց Լամբրունեցւոյն ընդ սուլտանին Իկոնիոյ, որում բարեկամ եւ նիզակակից եղեալ էր հօր նորա Օշնի ` ընդդէմ Ռուբինեանց, եւ զայս իսկ ասեն պատճառս ` պատմիչն արքունի եւ Կիրակոս. եւ վասն այսորիկ, ( ըստ առաջնոյն բանի ), « Խորհէր Լեւոն իմաստութեամբ փետտել զթեւս նոցա, եւ ցածուցանել զբարձրայօն հպարտութիւն նոցա »: Ոչ է մեզ յայտ ո՛րչափ ինչ էր բարձրայօնակ հպարտութիւնն Հեթմոյ, կամ ո՛րչափ ստոյգ ապստամբել նորա ’ ի Լեւոնէ, որպէս Կիրակոս ասէ, եւ յաւելու, եթէ սորա « բազում անգամ ջանացեալ ` ոչ կարէր նուաճել զապստամբն ». եւ ոչ մանաւանդ զամուր զբերդն ` յոր ապաստանեալ կայր, եւ երկար պաշարման ոչ ներէին բազմապատիկ հոգք թագաւորութեանն. խորհեցաւ « ապա յետոյ խորամանկութեամբ խաբել զնա ` խնամութեան աղագաւ ». եւ « խօսէր ընդ Հեթում բանս ախորժականս մտաց նորա. Կամք են իմ առնել ընդ քեզ կապակցութիւն սիրոյ. եւ տալ զդուստր եղբօր իմոյ Ռովբինի ` զՖիլիպն ` ’ ի կնութիւն որդւոյ քո երիցագունի ` Օշնի. եւ Հեթում շնորհակալութեամբ ընկալաւ զբանն, եւ ուրախացաւ. եւ ապա ’ ի քաղաքն Տարսոն պատրաստեցին զպէտս հարսանեաց. եւ Հեթում եկն տամբ եւ զաւակօք եւ ամենայն աղխիւք ’ ի Տարսոն: Եւ թագաւորն Լեւոն կալաւ զնոսա. եւ առաքեալ էառ զԼամբրունն, առանց մարտի ». այլ ոչ եւ առանց ահարկութեան, զի կային ’ ի նմա ոմանք յորդւոց Հեթմոյ, թերեւս կրսերքն, եւ լուեալ զի հայր իւրեանց եւ եղբարքն կալեալ եղեն ’ ի Լեւոնէ եւ ’ ի բանտ եւս արկեալք, յանձն առին յազատութիւն նոցին ` մատնել զամրոցն. զոր առեալ Լեւոնի ` գրեաց յարքունիս, եւ ետ մօր իւրում Ռիթայ տիկնաց տիկնոջ, երդուեալ, կամ ( ըստ Կիրակոսի ) « գրեաց նզովս ` ոչ եւս այլ տալ զնա իշխանի ումեք, բայց միայն արքունի լիցի. զի հանապազ, ասէ, տեարք նորա ապստամբք են լեալ վասն ամրութեանն »: Ապա արձակեաց զՀեթում «’ ի բանտէն, ետ նմա գեղորայս բազումս, եւ պատուով ընդունէր զնա. եւ նա ծառայէր նմա միամտութեամբ, ըստ իմաստութեան իւրոյ »: — Դիւրին էր թերեւս զրկելոյն միամտել, քան զրկողին չերկմտել. ոչ հանգեան միտք Լեւոնի ’ ի Հեթում, թուի իմն եթէ առ խղճին իւրոյ ` քան նորա անզգոյշ ինչ գնացից. եւ ահա յետ սակաւ ամաց ( թուի ’ ի 1202), վերստին ետ ունել զՀեթում եւ արգելուլ յամուրն Վահկայ: Լուեալ զայս ’ ի հեռուստ քեռւոյ սորին ` ծերունի կաթողիկոսին Գրիգորի Ապիրատի, ել ’ ի Հռոմկլայէ, եւ հատեալ զերկարութիւն ճանապարհին ` եկն աղերսել առ թագաւորն, զի արձակեսցէ զքեռորդին ’ ի բանտէն, միանգամայն եւ բարձցէ զգայթակղութիւն ոխութեանն: Զիջաւ վաղվաղակի Լեւոն յաղաչանս հայրապետին, եւ կամեցաւ ինքնին երթալ եւ հանել պատուով: Այլ մինչ չեւ եկեալ նորա եւ քեռւոյն ` վսեմական իմն խորհեցեալ Հեթմոյ ` փափագեաց գերագունի ազատութեան. եդ ’ ի մտի հրաժարել ’ ի սպառ յաշխարհական շքոյ հեթեթանաց, որ գրեաթէ ’ ի խանձարրոց յաղաչեցին նմա. զի ’ ի գրկաց մօրն ` անկաւ ’ ի յաղթկու գիրկս Թորոսի Բ, եւ մինչ չեւ զաջ եւ զահեակ ծանուցեալ ` պսակեցաւ ընդ դստեր նորին. ապա բազում անգամ նեղեցաւ պաշարմամբ Լամբրունի ` ’ ի Մլեհէ, ’ ի Ռուբինէ եւ ’ ի Լեւոնէ, եւ զի արդէն ’ ի ձեռս սորա անկեալ էր բոյն տոհմին իւրոյ եւ հայրենի գերեզմանքն ( Սկեւռայ ), կամովին այնուհետեւ եթող ելիք զկալուածսն ’ ի ժառանգս իւր. յիշեաց զմայր իւր Շահանդուխտ եւ զքորսն անձկալիս ` զՏալիթա եւ զՇուշան, զկանխեալսն ’ ի փոխել զփափկութիւն իւրեանց ` ընդ աշխարհուրաց խստակրօն տարազու. յիշեաց մանաւանդ զհայրացեալն բնաւից զհարազատ իւր Ս. Ներսէս, որում այնքան ցանկալի էին միայնութիւնք եւ անապատք աղօթանուէրք. եւ հրամայեաց բերել սքեմ կրօնաւորութեան, զգեցաւ եւ ծածկեաց զմնացուած իշխանական նշանացն, յառեալ այնուհետեւ զաչսն յընթերցուածս գրոց, եւ զմիտսն յԱստուած. եւ կեայր յանդորրու ` որպէս թէ ոչ երբէք բազմեալ ’ ի սեբաստական բարձի խրոխտապանծն այն դղեկին Լամբրունի: Մեծ եղեն հիացումն եւ ստրջանք թագաւորին ` ’ ի տեսանելն զհամարեալն իւր հակառակորդ ` յայնպիսում հեզութեան սարասի. եւ ամենայն փայլք փառաց իւրոց ` ստուերացան յայնմ պահու ` ’ ի պարզութեան առաքինակրօն համբերողին. այն օր կարծեմ յաղթեցաւ Լեւոն քան յայլում երբէք աւուր. անկաւ անկեղծ խանդաղատանօք զպարանոցաւ խոնարհելոյն վասն իւր եւ վասն հեղինակին խոնարհութեան ` Տեառն Յիսուսի. համբուրեցին զիրեար, խնդրեցին ներումն թողութեան յիրերաց, եւ ձեռն ’ ի ձեռն տուեալ թագաւորին եւ գերազանցեալ կրօնաւորին, ելին ’ ի վաղեմի ոստանէ անտի Ռուբինեանց: Եւ զի հաստատութեամբ ’ ի մտի եդեալ էր Հեթմոյ ` ոչ եւս մտանել յապարանս աշխարհականս, այլ ’ ի մենաստանի ուրեք հանդարտել զմնացուած կենաց իւրոց, ընծայեաց նմա Լեւոն զնախապատիւն եւ զգերահռչակեալն մենաստանաց աշխարհին ` զԴրազարկն, ’ ի դադար եւ յաթոռ, տէր եւ առաջնորդ նմին զնա կարգեալ. ուր եւ եկաց ցօր մահուան իւրոյ, ընդ աշխարհական ձեւոյն եւ նշանի ` փոխեալ եւ զանուն իւր պանծալի եւ զտոհմային ` ’ ի ծերացեալն անուն Հեղի, ոչ գիտեմ որպիսի՛ խորհրդով ընտրեալ: Ոչ յիշի եթէ էառ եւ զօծումն քահանայութեան, եւ զբարձրագոյնն եւս, այլ հաւանական թուի. ’ ի միում ’ ի թղթոցն ` Քահանայապետն Իննովկենտ ` առ որ դեսպանութեամբ եկեալ էր Հեթում - Հեղի ` յամի 1210-1, անուանէ զնա Աբբայ Ս. Աստուածածնի Դրազարկի (Abbas S. Mariæ Trium-Arcium). զի թէպէտ եւ սիրէր նա համակ զառանձնանալն, այլ Լեւոն քաջ գիտակ նորայն հմտութեան լեզուաց եւ ուսմանց, եւ մանաւանդ խոհականութեանն, որպէս զայլս ’ ի հանճարեղից եպիսկոպոսաց եւ պարոնայց ` խառնէր եւ զնա ’ ի կարեւոր պէտս եւ տեսչութիւնս թագաւորութեան իւրոյ. եւ յոյժ առաւել օժանդակեցաւ ’ ի սմանէ ’ ի կրօնաւորութեանն, քան յայլոց ` յաշխարհական իշխանութեան. որպէս յայնմ դժուարին դեսպանութեան, մինչ անտիոքեան խնդրոյն խէթ կայր ’ ի միտս Քահանայապետին, եւ յայլում ծանր դիպուածի ` յորում խէթ ընդ թագաւորն էր եւ ընդ կաթողիկոսն Հայոց Յովհաննէս. առ որ եւ առաջնորդէ այժմիկ կարգ բանիս պատմութեան: