2.
–
ՏԵՂԱՏՈՒՈՒԹԻՒՆ
ԵՒ
ՄԱԿԸՆԹԱՑՈՒԹԻՒՆ
Կոմոտինի.
–
Թուրքերը
կը
յամառին
կոչել
Կիւմիւլճինա։
Մօտ
երկու
ժամ՝
Տէտէ
Աղաճէն։
Իսկ
վեց
ժամ
հեռու՝
պուլկարական
սահմանագլուխէն։
Կատարեալ
արեւելք։
Կը
խորդայ,
կը
խոկայ,
կը
յօրանջէ։
Աչքի
առջեւ
բերէք
Անատօլուի
քաղաքներէն
որ
եւ
է
մեկը,
-
սրածայր
մինարէներով,
ապարօշներով,
սեւ
ու
ճերմակ
«շալվար»ներով
եւ
կտաւէ
քօղերով։
Արեւելք՝
նա՛եւ
իր
բարքերով
եւ
խառնիճաղանճ
թուրքերէնով։
Ի
հարկէ
քաղաքը
ունի
նոր
մաս
մըն
ալ։
Եւ
նոր
տարր։
Ամէն
կապանքէ
ազատ
Յոյներ
ու
Հայեր,
ինչպէս
եւ
Թուրքեր։
Երկու
տարի
առաջ,
հակաքէմալական
բերդ
մը
կը
համարուէր
Կիւմիւլճինան,
իր
Հոճա
Սապրիներով,
Չոփուր
Իսմայիլներով
եւ
մնացորդով։
1930
Հոկտեմբեր
30ի
համաձայնութեամբ,
քշուած
են
բոլորն
ալ։
Եւ
քէմալականութիւնը
կ’ընդարձակէ
իր
նուաճումները։
Թուրքերէնը
կ’ուսուցանեն
թէ՛
արաբական
եւ
թէ՛
լատինական
տառերով։
Հիները
չեն
ուզեր
բաժնուիլ
սրբազան
տառերէն։
Նորերը,
ընդհակառակն,
նախանձախնդրութեամբ
կը
գործադրեն
քէմալական
բարեփոխումները,
եւ
կը
հաւատան
իրենց
դատին։
Հիներու
գլխուն
կ’որոտան
«Ազատամարտ»ին
փառքը։
Եւ
տակաւին
մեր
մէջ
պնդողներ
կան
թէ
ինչ
որ
կը
հրամանագրուի
քէմալապետութեան
մէջ՝
խաբուսիկ
է
եւ
արուեստական։
Եթէ
կախաղանի
սարսափը
գլխարկ
դնել
կուտայ
Անատօլուի
մէջ,
այստեղ
ի՞նչ
բան
է,
որ
նոյն
իսկ
«Իւմանիթէ»
կարդալ
կուտայ
թուրք
երիտասարդին,
խորհրդային
բոլոր
հրատարակութիւններով։
*
Բնակչութեամբ՝
Թուրքն
ու
Յոյնը
կը
հաւասարակշռեն
իրար։
Երրորդ
տարրը՝
Հայն
է։
Հին
ու
նոր
գաղութ։
Երկու
հարիւր
տուն,
որոնց
140ը
գաղթական։
Բոլորը
մէկ՝
ամփոփուած
միեւնոյն
թաղին
մէջ։
Շրջապատած՝
եկեղեցին,
դպրոցն
ու
Հայ
Ակումբը։
Այս
վերջինը՝
ժողովուրդի
Տուն
մը,
երկու
յարկ,
երեք
ընդարձակ
սրահներով,
որոնց
մէկը
վարձու
տրուած
է
իբրեւ
սրճարան։
Վերնայարկը՝
«Յառաջդիմասէր»
Միութեան
սրահն
է,
բաւական
լաւ
կահաւորուած։
Այստեղ
ալ՝
երկու
Միութիւն,
երկուքն
ալ
երիտասարդական։
Երկուքն
ալ
երկսեռ
եւ
ճոխ
գրադարանով։
Մէկը՝
«Սեւումեան»,
աւելի
համեստ
սրահի
մը
մէջ,
բայց
աւելի
ազգային,
բուն
իսկ
երիտասարդական
բովանդակութեամբ։
Այս
մէկը՝
«պրոլետար»,
միւսը՝
քիչ
մը
ազնուական։
Սեւումեանը՝
ոգի
ունի.
միւսը՝
շուք։
Սեւումեանը
«գաղթական»
է։
«Յառաջդիմասէր»ը՝
մեծ
մասով
տեղացի,
թէ՛
անդամներով
եւ
թէ՛
շրջապատով։
Մէկուն
մէջ
հայերէնը
զօրաւոր
է,
միւսին
մէջ՝
ստացական
արուեստը։
Սեւումեանը
իր
թատերական
խումբով
եւ
ժողովրդական,
հայրենաշունչ
հանդէսներով,
երգերով
ու
արտասանութիւններով
կը
պարծի,
միւսը՝
երաժշտութեամբ։
Արդարեւ,
ունին
գեղեցիկ
նուագախումբ
մը։
Մեր
ամէնէն
կռուազան
գաղութներէն
մէկն
է
եղած՝
Կոմոտինին։
Երկու
տարի
առաջ,
մահու
չափ
կ’ատէին
իրար
տեղացին
եւ
եկւորը։
Կարելի
էր
հաշտեցնել
Թուրքին
հետ,
բայց
ոչ
իրարու
հետ։
Գէթ
այդպէս
կը
պատմէին
բանգէտները։
Երկու
տարի
յետոյ,
ո՜րքան
փոխուած
է
պատկերը։
Հաստատուած
է
համերաշխութիւն
մը
–
թերեւս
թշուառութեան
համերաշխութիւնը,
-
քանի
որ
նիւթապէս
հաւասարած
են
բոլորն
ալ,
շնորհիւ
տիրող
տագնապին։
Եւ
ինծի
համար
մխիթարութիւն
մը
եղաւ
միեւնոյն
երդիքին
տակ,
միեւնոյն
սրահին
մէջ
համախմբուած
տեսնել
ոչ
միայն
երկու
հատուածները,
այլ
եւ
երկու
Միութեանց
անդամները,
բանախօսութեան
մը
առթիւ։
Երիտասարդներ
եւ
երիտասարդուհիներ
Կոմոտինիի
եւ
Ալեքսանդրապոլսոյ,
գոնէ
դուք
թոյլ
մի
տաք,
որ
ձեր
այնքան
սիրուն
ծաղկեփունջերը
փուշեր
դառնան
անցորդներուն,
ձեր
հեռաւոր
եղբայրներուն
համար։
Թոյլ
մի
տաք,
որ
մեր
խանդաղատանքը
յանգի
դառն
յուսափաբութեան
մը,
-
այս
անգամ
անդարմանելի։
Թողե՜ք
հիները
մխան
իրենց
վէրքերով։
Ասպարէզ
կայ
բոլորիդ
համար
ալ։
Եւ
եթէ
դժուար
է
մէկ
անգամէն
հոգեբանութիւն
փոխել
եւ
միւնոյն
ճամբով
ընթանալ,
գոնէ
մի
առնէք
այնպիսի
քայլեր,
որ
քէն
կ’արծարծեն։
Թող
մէկը
միւսին
պակասը
լրացնէ,
երկու
թեւերով։
Երկու
թեւեր՝
թեւ
տալու
համար
այս
խաւարակուռ
շրջանին։
*
Խաւարակո՞ւռ։
Ներողութիւն։
Ակնարկս
վայրին
ու
շրջապատին
համար
է։
Ընդհակառակն,
Կոմոտինին,
ինչպէս
Ալեքսանդրապոլիսը,
ունին
արդէն
հասակ
նետած
սերունդ
մը,
տղաքներ
եւ
աղջիկներ,
որ
կրնան
բաց
ճակատով
պտտիլ
ո՛ր
եւ
է
քաղաքի
մէջ։
Եթէ
հին
գաղութին
զաւակները
զրկուած
են
հայկական
միջավայրէ,
յաճախ
կանոնաւոր
հայերէնէ,
նորերը
իրենց
հետ
բերած
եւ
պահած,
զարգացուցած
են
գնահատելի
ժառանգութիւն
մը։
Թրակիան,
Բիւթանիան,
Փոքր
Ասիան,
նոյն
իսկ
անապատը
այստեղ
ալ
նետած
են
կայծեր,
հունտեր
ու
ծիլեր,
որոնք
արդէն
աճած,
գոյն
կուտան
հանրային
կեանքին։
Եւ
ի՜նչ
համարձակ
են
ու
տաք-սիրտ,
տղայ
թէ
աղջիկ։
Դաշտն
ենք։
Մէկ
ժամ
հեռու՝
քաղաքէն։
Քսան-երեսուն
երիտասարդներ
եւ
երիտասարդուհիներ։
Շատերը
առանց
գուլպայի։
Կ’երգեն,
կը
պարեն…։
Խինդ
ու
ծիծաղ
եւ
սեղան՝
հայկական
ճոխութեամբ։
Քիչ
անդին,
ծառերու
տակ,
խոտերուն
վրայ
կծկուած
Թուրքեր,
-
այր,
կին,
մանուկ։
Ապուշ-ապուշ
կը
նային,
հազիւ
համարձակելով
աչքերը
բարձրացնել։
Ոչ
երգ,
ոչ
ժպիտ,
ոչ
խաղ։
Որովհետեւ,
ընկերներ
եւ
քաղաքացիներ,
ոչ
երգ
ունին,
ոչ
ժպիտ,
ոչ
ալ
խաղ։
Ձեր
մայրերը
ի՞նչպէս
թոյլ
կուտան,
որ
այսպէս
լեռ
ու
ձոր
կը
պտտիք։
Քօղը
բերնին
բռնած
Թրքուհի
մըն
է,
որ
կը
հարցնէ,
մեր
աղջիկներուն։
Իսկ
ձեր
հայրերն
ու
մայրերը
ի՞նչպէս
թոյլ
կուտան,
ի՞նչպէս
թոյլ
տուին,
որ
լեռ
ու
ձոր
նետուին
մեզի
պէս
հարիւր
հազարներ,
ոչ
թէ
երգելու
կամ
խաղալու,
այլ
բիրով,
բրիչով,
կացինով,
հրացանով,
դանակով
եւ
դաշոյնով
մորթուելու
համար…
Երգեցէք,
տղաք,
սլացիկ
հասակով։
Եւ
դուք
աղջիկներ՝
հայկական
խոշոր,
խելացի
աչքերով։
Աղջիկներ
տանտիկին,
եւ
աղջիկներ
թրվռուն։
Եւ
փա՜ռք
ձեզ,
մայրեր,
որ
անապատներէն,
արեան
բաղնիքներէն,
մոխիրներէն
եւ
ճախճախուտքէն
փրկեցիք
այս
բոլորը։
…
Երգ
մը
թրթռուն,
երգ
մը
շնչատ
կը
տրորուի
գրչիս
տակ։
Երգ
մը՝
ի
պատիւ
այս
արի
աղջիկներուն
եւ
միւս
բոլորին.
Կրակը
ձեր
սեւ
աչքերուն,
Ժպիտը
ձեր
այնքան
սիրուն,
Լուսապայծառ
ճակատը
ձեր…
(«Յառաջ»,
7
Յուլիս
1932)
