Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր առաջին

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ԶՄԵԾՈՒԹԵՆԷ Հայաստան աշխարհիս գրէ Ստրաբոն. «Մեծութիւն Հայաստանեաց այսպէս ստորագրի 'ի Թէոփանիսէ. Երկնային հարիւր սքինոս, լայնութիւնն կրկին. զսքինոսն առեալ քառասուն ասպարէզ, յորում էանց քան զչափն։ Զերկայնութիւնն եդեալ զոր ինչ նա ինքն նշանագրեաց՝ հաւանական է զլայնութին գնել 'ի կէս նորին, կամ գուցէ եւ սուղ նաչ նուազ»։ Իսկ Պլինիոս՝ այսպէս գրէ, «Զմեծ ութիւն համօրէն (Հայաստանեաց) Ավֆիտիոս յիսնիցս հարիւր հազար (քայլ) լինել աւանդէ. Կղոդիոս Կեսար զերկայնութիւն 'ի Տասգուսայ (մինչեւ) 'ի սահմանակց ութիւն Կասպից ծովուն՝ երեքտասան հազար քայլ։ Զլայնութին կէս նորա (դնէ) 'ի Տիգրանակերտէ (մինչ) 'ի Վիրս»։ Եւ քանզի զՏասգուստ 'ի վերոյ եդ լինել քաղաք առ Եփրատու, յայտ է թէ Կղոդիոս միայն զՄեծին Հայ ոց զերկայնութին մինչեւ 'ի ծովն Կասպից դնէ աստէն։ Յուստինոս պատմագիր առաւել անձուկ դնէ զմեծութին, այսպէս գրելով վասն Հայաստանեաց. «Զի եւ չէ անկ լռութեամբ անցեալ զայնչափ թագաւորութեամբ. որովհետեւ սահմանք նորա յետ Պարթեւացն զանցանեն զմեծութեամբ ամենայն թագաւոր ութեանց քանզի Հայաստան 'ի Կապադովկիոյ մինչեւ ցծովն Կասբից՝ մետասան հարիւր հազար (քայլ) տարածի, այլ ընդ լայնութիւն եօթն հարիւր հազար քայլ ձգի»։
       Եւ այսպէս երկայն ութիւն Հայաստանեաց է յարեւելից յարեւմուտս. իսկ լայն ութիւն նորա է 'ի հիւսիսոյ 'ի հարաւ որպէս է տեսանել եւ յայս բան Պլինիոսի զ. 9. «Իսկ Մեծ Հայք սկսեալ'ի Բարիատրեան լերանց՝ գետովն Եփրատու անջատի 'ի Կապադովկիոյ… զաւարտ իւր ձգէ մինչեւ ցԱտիապէնէ պատեալ 'ի նմանէ լերամբ՝ որ 'ի կողաց. Զլայն ութիւն իւր ձգե իւր ձգէ 'ի ձախակողմն առ Կիւրոս (Կուր) գետ խառնեալ յԵրասխ։ Իսկ զերկայնութին մինչեւ ցՓոքր Հայս, զատուցեալ 'ի նմանէ Ապսար գետակաւ, որ 'ի Պոնտոս հոսի, եւ Բարիատրեան լերամբք որք բղխեն զԱպսար»։ Սոքա յարեւմտից հիւսիսոյ բաժանեն զՄեծ Հայ ս 'ի Փոքր Հայ ոց, զի անդ անկանին Ապսար գետակ եւ Բարիատրեան լերինք, զորմէ խօսի Պլինիոս, իսկ ըստ մնացեալ մասին Եփրատ գետ բաժանէր զերկոսին. որով եւ երկայնութիւն Մեծին Հայոց սկսեալ յԵփրատայ ձգէր մինչեւ 'ի ծովն Կասպից։
       Ընդ ձգիլ Մեծին Հայոց մինչեւ 'ի ծովն Կասպից՝ չէ պարտ երկուանալ. քանզի զայս ցուցանեն նախադրեալ բանք Պլինիոսի եւ Յուստինոսի, յորս յաւել եւ զայս բան նորուն Պլինիոսի, «Ադրիապպաս զծովն Կասպից եւ զազգս շըրջակայս, ընդ որս եւ զՀայաստան որոշելով» եւ այլն։ Ուր զՀայաստան դնէ 'ի մէջ այնց ազգաց՝ որք շուրջ զԿասպից ծովու բնակեալ կան։ Զայս ցուցանէ եւ բան Ստրաբոնի, ուր ասէ՝ թէ 'ի վեր քան զՎրկան խորանայ ծովն Կասպից, մինչեւ ցհասանել 'ի լերինս Մարաց եւ Հայոց, որոց ստորոտք լուսնաձեւ խոնարհեալ 'ի ծովն յանդին. ընդ այս գաւառ զստորոտովք լերանց անցեալ 'ի ծովն կոյս՝ յետ սակաւուց ասէ, Մասն է Աղուանից եւ Հայոց։ Եւս առաւել յայտնի յիշէ Խորենացին յաշխարհագր ութեան 'ի ստորագրելն զծովն Վրկանի՝ որ է Կասպից. «Սահմանի, (ասէ ծովն Կասպից) յարեւմտից՝ Հայովք. իսկ յարեւմտից հիւսիսոյ Աղուանիւք». այսպէս հետզհետէ անուանէ զազգս բնակեալս շուրջ զԿասպից ծովու։ Զնոյն ակնարկէ եւ յասելն վասն Աղուանից, թէ ձգի «մինչեւ 'ի Կասբից ծովն եւ 'ի Հայոց սահմանառ Կուր գետովն»։
       'Ի քննելն մեր թէ որ 'ի նահանգաց Մեծին Հայոց էր՝ որ ձգէր հասանէր 'ի Կասպից ծով, գտանեմք զՓայտակարան նահանգ զի զայս յայտ առնէ աշխարհագր ութիւն Խորենացւոյն 'ի ստորագրելն զՈւտի նահանգ եւ զՓայտակարան, որոց վասն տե՛ս 'ի Մեծ Հայս թղթ. 319 եւ 336 Յաւել եւ զայս բան պատմ ութեան Խորենացւոյն գ. 3 ուր բարբարոսքն, ասէ. որով իմանայ զփայտակարանեցիս, սպանին զսուրբն Գրիգորիս զիւրեանց հովիւ «'Ի վատնեան դաշտին մերձ 'ի Կասբիականն կոչեցեալ ծով»։ Որով յայտ առնէ թէ Փայտակարան էր առ ծովուն Կասպից։
       Այսչափ ինչ 'ի գիրս օտար ազգաց գտանեմք յիշատակ ութիւն սակս մեծութեան Հայաստանեաց՝ չափ եւ սահման որոշելով իսկ 'ի գիրս մեր անորոշ գտանեմք զյիշատակ ութիւն, միայն 'ի գովեստ աշխարհիս յիշելով զմեծ ութիւն նորա, որպէս այն՝ զոր Միհրներսեհ ասէ 'ի պատմ ութեան Վարդանանց առ Յազկերտ արքայ «Նախ առաջին որպէս Հայոց մեծ աշխարհն պիտոյ է եւ օգտակար»։ Եւ սուղ ինչ զկնի. «Դուք ինքնին գիտէք եւ ամենայն Արիք զաշխարհն Հայոց՝ թէ որպէս մեծ է պիտանի»։ Եւ Դենշապուհ առ քահանայսն ասէ (Ղազար 167) «Թող թէ այնպիսոյ աշխարհի մեծի որպէս Հայքն են» եղէք պատճառ աւերման։ Իսկ Վահան Մամիկոնեան ասէ առ Միհրան զօրավար Պարսից (Ղազ 238) «Հայոց աշխարհս որպիսի մեծ եւ պիտոյի աշխարհ է. եւ արդ ցոյց ինձ այր մի յայսպիսի աշխարհի՝ որ թէ առաւելու թագաւորութեամբ, արժանաւորապէս հասեալ 'ի տանուտէրութիւն». Եւ Անդեկան մարզպան առ Վաղարշ թագաւոր Պարսից (Ղազ. 309) «Օտար մարզպանն՝ որ երթայ յաշխարհն Հայոց, աշխարհն մեծ ե. յամս երկուս եւ երիս հազիւ կարէ ճանաչել, նախ գիրս աշխարհին զդիւրն եւ զդժուարն, ապա զմարդիկ աշխարհին։