Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Քանզի զանազան դրունք յիշատակին 'ի գիրս, կամ եղեւ մեզ յիշել զնոսա յայսմ վայրի. զի ընթերցողք մեր որոշեսցեն, եւ մի՛ շփոթեսցեն ընդ միւս Դուռն անուանեալ տեղեաց որք լինինի 'ի սահմանագլուխ տեղիս, ուրանոր յանգի տարածութիւն աշխարհի ինչ, եւ աւարտի սահման նորա։
       Պլինիոս 'ի ստորագրելն զՏօրոս, որոյ մասն կացուցանէ զԿովկաս, ասէ ապա. «Տօրոս ուրանոր ընդհատի եւ անցս տայ ժողովրդեան, բայց (անդ եւս) անուամբ Դրանց միութիւն յինքն բերեալ, որք ուրեք (դրունք) Հայաստանեաց կոչին, ուրեք Կասպից, այլ ուրեք Կիլիկիոյ»։ Ուր յաւելու Հ արտուին ասել. «Դրունք Հայաստանեաց՝ նոյն եւ կովկասեանց կոչին». որպէս է տեսանել գիրք զ. յօդ. 22։
       ԶԴրունս Հայոց յիշէ եւ Ստրաբոն նման Պլինիոսի առանց որոշելոյ զտեղին, իսկ Մէլա գիրք ա. գլ. 15. 'ի ստորագրելն զՏօրոս՝ յիշէ զդրունս Կասպից, զՆպատ, եւ զդրունս Հայոց։
       Զերկուս Դարուս սահմանաց Հայոց յիշէ Բուզանդ դ. 24. ասելով. «Յայնմհետէ պահ ունէին իւրեանց աշխարհին (Հայոց). արքայն Արշակ հանդերձ զօրավարաւն Վասակաւ յերկոսին Դարուս սահմանացն (հայոց) զգուշանային մինչեւ զամենայն աւուրս կենդան ութեան իւրեանց»։
       Զերկուս Դարունս ելանելոյ Ասորւոց դնէ Խորենացին յաշխարհագր ութեան 'ի Փոքր Հայս ըստ տպագրելոյն եւ ըստ միում ձեռագրի. որ ինձ թուի նոյն՝ զոր Պիշինկ կոչէ Դուռն Կիլիկիոյ 'ի նահանգին Հալպայ. զորմէ յիշեալ է մեր 'ի նոր Հայաստան. 'ի թղթ. 325։
       ԶԴրունս Աղձնեաց յիշէ Բուզանդ դ. 50. գրելով՝ թէ յորժամ Աղձնիք ապստամբեցան յԱրշակայ Հայոց արքայէ, «Պարիսպ ածէին 'ի Հայոց կուսէ՝ որ Ձորայն կոչեն, Դրունս դնէին. եւ զատուցին զիւրեանց աշխարհն 'ի Հայոց»։ Ուր գուցէ այլաբանութեամբ անուանէ։
       ԶԴրունս Ասորեստանի զկողմամբք Աղձնեաց յիշէ Թոմա Արծրունի. ե. 8. «Տեսեալ մերձ 'ի Դրունս Ասորեստանի ամրոց մի յիշխանատանն Աղձնեաց»։
       Վասն Դրանց Կասբից գրեալ է մեր 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթահամարն 323։
       Դուռն Պահլաւայ Պարսից. յիշատակեալ առ Զենոբայ 'ի թղթի սրբոյն Գրիգորի առ Ղեւոնդ. կանգնեալ 'ի գօտի լերինն Տօրոսի՝ որ յաշխարհէս Հայոց ձգի մինչեւ ցանդ, որում մարթ էր լինել 'ի սահմանակց ութեան Հայոց եւ Պարսից։
       Դրունք Ալանաց։ Զայս մերձ ցուցանէ լինել Յոհան կաթողիկոս 'ի Գուգարս՝ յասելն. «Անդ ապա մեծ քորեպիսկոպոսն՝ որ պայազատէրն իսկ զմասն Գուգարաց մերձ 'ի Դրունս Ալանաց՝ գայր հասանէր 'ի թիկունս»։ Դարձեալ եւ յասելն նորա վասն արքային Սմպատայ ա. Առեալ եւ զգուգարացիս եւ զԾանարս մինչեւ ցԴուռն Ալանաց»։ Նոյն իսկ Խորենացին. բ. 86. 'ի գրելն վասն սահմանաց՝ ուր քարոզեաց Նունէ, որ եւ էր սահման տէր ութեան Տրդատայ, ասէ. «Քարոզեաց 'ի Կղարջաց սկսեալ առ Դրամբք Ալանաց եւ Կասբից»։
       Իսկ Ճանապարհք որք յիշատակին 'ի նախնեաց, զոր օրինակ են Շամիրամեան, Կասպիական, են 'ի շրջակայս Հայաստան եայց, որպէս վասն Կ ասպիականին կարես տեսանել 'ի Մեծ Հայս 323։ Իսկ վասն բանալոյ եւ հորդորելոյ զճանապարհս՝ միայն 'ի յետագայ ժամանակս յիշատակութիւն՝ գործեալ 'ի Թաթարաց, զորմէ պատմէ Մաղաքիաս՝ թէ 'ի թուին չզ. (1257) եկին եօթն Ղանի որդիք. իւրաքանչիւրք դուման մի հեծելովք. մի դումանն էր, ասէ, երեսուն հազար. յորս առաջին եւ մեծն էր Հուլաւուն, որ էր եղբայր Մանկու Ղանին։ Սոքա ասէ կառօք եկին եւ կառօք շրջէին, մինչ զի զլերինս եւ զբլուրս հարթէին յաշխարհն արեւելից, վասն հեշտ գնալոյ կառաց նոցա եւ սայլից։