Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր առաջին

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ԱՌ պատմագիրս մեր յիշատակի մերթ ընդ մերթ գիշերայն երեւեալ ընդ օդս Հայաստան աշխարհիս տեսիլ ահաւոր, որ 'ի նշանացն յիշատակելոց յայտնի երեւի լինել այն օդերեւոյթ՝ որ 'ի բնաբանից կոչի Հիւսսայգ կամ Արշալոյս հիւսիսային, զի պատմեն երեւեալ ընդ հիւսիս արեւմտեան, եւ գոյն նորա հրատեսիլ եւ արիւներանգ։ Զյիշատակեալս 'ի նոցանէ ըստ կարգի դարուց յառաջ բերցուք յայսմ վայրի առ 'ի պէտս բնաբանից։

       ԴԱՐ Զ
       Կիրակոս յաւուրս Ներսէսի Աշտարակեցւոյ 'ի սկիզբն վեցերորդ դարուն գրէ երեւեալ «նշան ահեղ եւ հրաշափայլ յերկինս արիւնատեսակ»։ Ասողիկ բ. 2. յաւուրս բ. Մովսէսի կաթողիկոսի, որ 'ի մէջն անդ վեցերորդ դարու, գրէ. «Նշան ահեղ հրափայլ եւ արիւնատեսակ յերկնէ սկսաւ երեւիլ, որ յոլովագոյն ընդ կողմն հիւսիսոյ յարեւմտից մինչեւ յարեւելս, յամենայն գիշերի սիւնաձեւ ցոլացեալ գնայր յամիսս ութ»։ Այս ինքն 'ի մէջ ութ ամսոց յաճախ երեւէր ընդ օդս այս տեսիլ. որպէս եւ մեզ եղեւ յամս ինչ ստէպ ստէպ տեսանել 'ի Վենետիկ։

       ԴԱՐ Ը
       Ընդարձակօղ Սամուէլի պատմէ զայս ինչ «Ի ճկդ. թուին (715) եղեւ նշանք մեծամեծք 'ի մարտի ամսոյ մինչեւ յապրիլն. օդդ հող եւ փոշի տեղայր, եւ ցերեկն գիշեր թուէր. եւ երեւեցան երեք սիւն ամպեղէնք հրախառն 'ի կողմն հիւսիսոյ երեք օր, եւ ելանէին 'ի վեր եւ իջանէին 'ի վայր։ Եւ յետ այնորիկ երեւեցաւ աստղ մի 'ի չափ լուսնին, եւ 'ի ցերեկի երեւէր զերիս աւուրս, եւ շարժեալ պատառեցաւ, եւ ելին աղբիւրք 'ի գոյն արեան»։

       ԴԱՐ ԺԱ
       Սամուէլ 'ի նհզ. թուին (1027) գրէ զայս. «Յայսմ ամի եղեւ ահաւոր նշան. զի հերձաւ երկինք յերկուս յերեկոյին ժամու, եւ լոյս սաստիկ տարածեցաւ, եւ դողաց ամենայն երկիր»։ Առ Մատթէոսի 'ի թիւն ճձա. յիշատակի. «Յայսմ ամի (շխզ. 1097) լինէր նշան ահաւոր եւ զարմանալի յերկինս 'ի կողմն հիւսիսոյ, որ ոչ երբէք ոք ետես այնպիսի սքանչելի նշան։ 'Ի յամսեանն մարերի բորբոքեցաւ երեսք երկնից 'ի բոց հրոյ, եւ կարմրացաւ սաստկապէս 'ի պարզոյ, եւ բլուր բլուր կապեցաւ երկինքն. եւ բորբոքեալ լինէր 'ի գոյնս գոյնս, եւ սահեալ ելանէր դիմօք յարեւելս, եւ դիզացաւ եղեւ մասն, եւ ծածկեաց զմեծ մասն երկնից, եւ գունովն յոյժ կարմիր եւ զարմանալի, եւ հասանէր 'ի կամարն երկնից»։
       Անդ առ Մատթէոսի 'ի թիւն ճձա. «Յայսմ ամի (շխէ. 1098) դարձեալ երկրորդ նշան եղեւ յերկինս 'ի կողմն հիւսիսոյ, եւ չորրորդ ժամ գիշերոյն հրով բորբոքեալ լինէր երկինք առաւել քան զառաջինն։ Եւ եղեւ 'ի գոյն սաստիկ կարմր ութեան յերեկոյէն սկիզբն արարեալ մինչեւ չորրորդ ժամն գիշերոյն, որ ոչ ոք երբէք ետես այնպիսի նշան ահաւոր. եւ ծառացեալ բարձրանալով, եւ երակ երակ ելից զերեսս հիւսիսոյ մինչեւ 'ի գագաթն երկնից, եւ ամենայն աստեղքն եղեն 'ի գոյն հրոյ»։
       Դարձեալ առ նմին Մատթէոսի 'ի թիւն ճղ. «Յայսմ ամի (շխը. 1099) դարձեալ եղեւ երրորդ նշան հրակերպ 'ի յերկինս, 'ի գոյն սաստիկ կարմր ութեան. եւ կացեալ զե. ժամ գիշերոյն 'ի հիւսիսային կողմանէն գնալով գնայր յարեւելս, եւ դարձաւ 'ի սեւութիւն»։
       Եւ 'ի թիւն ճղէ. գրէ. «Յայսմ ամի (շխթ. 1100) եղեւ չորրորդ նշան կարմր ութեան 'ի հիւսիսային կողմանէն ահաւոր եւ հրաշալի քան զառաջինսն. 'ի գոյն արեան երեւեալ լինէր, եւ դարձեալ սեւացաւ. եւ այս չորրորդ նշանացն՝ լուսնին փուլ հանդիպէր»։

       ԴԱՐ ԺԲ
       Սամուէլ 'ի թուին շկէ (1118) ասէ. «Աջ աստուածային երեւեցաւ 'ի սուրբ մատրանն, այլ եւ նշան ահեղ հրափայլ եւ արիւնատեսակ յերկինս»։ Նոյն թուի եւ յիշատակեալն յընդարձակողէն Սամուէլի. զի 'ի շկը. (1119) պատմէ լեալ պատերազմ սաստիկ, ուր զօրք Փռանկաց եւ Հայոց կոտորեցան. «Եւ յառաջ քան զայս պատերազմս (ասէ) սիւնք հրեղէնք երեւեցան յերկինս 'ի հիւսիսոյ եւ յարեւելից, յերեկորեայ մինչեւ ցառաւօտն, եւ երկիր ամենայն իբրեւ զխանձիւ բորբոքէր»։
       Ի թիւն մճդ. գրէ Մատթէոս. «Յայսմ ամի (շղբ. 1143) նշան երեւեցաւ յերկինս 'ի կողմն հիւսիսոյ, եւ իբրեւ զսիւն լուսոյ յաւագ հինգշաբաթի օրն. եւ ութ օր միապէս երեւեալ»։