Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր առաջին

ԵՐԱՍԽ
       ՔԱՆԶԻ 'ի մեծամեծ գետոց անտի սա միայն բոլորովին սեփական է Հայաստան աշխարհիս, որ անդստին յականց իւրոց մինչեւ ցբերան իւր՝ ընդ համօրէն Հայս ընթանայ, նմին իրի զսմանէ նախ խօսեսցուք։
      
       Ա. Անուն գետոյս,
       Կոչեցաւ Երասխ՝ յանուն թոռին Արմայիսոյ նահապետին մերոյ, որպէս գրէ Խորենացի ա. 12. «Իսկ որդի նորա (Արմենակայ որդւոյ հայկայ) Արմայիս շինէ իւր տուն բնակ ութեան 'ի վերայ ոստոյ միոյ առ եզերբ գետոյն, եւ անուանէ զնա յիւր անուն Արմաւիր. եւ զանուն գետոյն յանուն թոռին իւրոյ Աբաստայ՝ Երասխ»։ Առ մատենագիրս Յունաց Երասխ անունս այս գրի Արաքսիս. իսկ առ հռոմայեցւոց մատենագիրս Արաքսէ. որ առ Պլինիոսի զ. 10 վրիպակաւ գրեալ կայ Արաշէ. յասելն՝ թէ Մեծ Հայք ունի Քաղաք Արտաշատ առ Արազէ գետով, փոխանակ գրելոյ Արաքսէ գետով, որպէս կոչեն ինքեանք զԵրասխ գետ։
       Ի նախագրեալ բանից մերս Խորենացւոյն, զոր 'ի Մարիբասայ առնու, 'ի յայտ ելանէ առասպելաբանութիւնն յունական վասն պատճառի անուանակոչ ութեան Երասխայ, զոր յիշէ Ստրաբոն եւեթ ժա. 551. եւ ոչ հաստատէ. «Արաքսիս կոչեցեալ համարին» ասելով, յԱրմէնոսէ ումեմնէ, որ ըստ նոցա էր ընկեր Յասոնի 'ի ճանապարհորդ ութեան Արգոնաւորդաց, սակս նման ութեան ընդ Պենէոսի գետոյն յունաստանի, որ նոյնպէս Արաքսիս կոչէր. զի եւ Պենէոս վասն այնորիկ ԵԱրաքսիս կոչեցաւ, ըստ որում զՍսսա տեղին անջատէր յՈլիմպոսէ, եւ ընդ Տեմբի ընթանայր. «Ըստ այսմ, ասէ, եւ Արաքսիս (Երասխ) որ 'ի Հայաստան՝ իջեալ 'ի լերանց վաղ ուրեմն ասեն ծաւալեալ զեղոյր, եւ անդուստ ողողէր զդաշտավայրս՝ որ 'ի ներքոյ, չունելով ինչ ելս. իսկ Յասոնի բերեալ յնման ութիւն Տեմբեայ՝ եբաց անցք ինչ խորին, ընդ որ այժմ ջուրն թափի 'ի ծովն Կասպից. յայնմհետէ բացաւ դաշտն արաքսեան՝ ընդ որ Արաքսիս (Երասխ) բերի 'ի քարավազս։ Այլ այսր ստ ութեան յայտնի ցոյց այն է՝ զի գետս այս արդէն իսկ յառաջագոյն Երասխ կոչէր 'ի մերում Հայաստան աշխարհի բազում ամօք յառաջ քան զոր դնէ յունական զրոյցս այս. զի Արմայիս նահապետ էր յաւուրս Աբրահամու, իսկ ճանապարհորդութիւն Արգոնաւորդաց յաւուրս դատաւորաց Իսրայէլի իբր առ Դեբորայիւ։
      
       ՌՕԸ կամ ՌՕՍ
       Զայս անուն տայ Երասխայ արաբացի աշխարհագիրն Նուպեան. բաժին ե. մասն 6. ասելով «Ի Հայաստան կըրկին են գետք անուանիք. այսինքն՝ գետն Ռօշ. եւ գետն Քօռ (կուր երկոքեան եւս յարեւմտից յարեւելս հոսեալ. Քօռ, որ մեծ է եւ նաւարկելի, բղխէ մերձ 'ի լեառն (Կովկաս) եւ ընթացեալ առ Տփխիս, անդուստ առ սահմանս Հանուայ եւ Շամքունի թեւակոխեալ, ընթացակցի ընդ Ռօշ գետոյն, եւ ելանէ 'ի ծովն Խոզար (իմա զծովն Կասպից) սոյնպէս եւ գետն Ռօշ՝ է մեծ յոյժ. բղխէ 'ի կողմանց խորին Հայոց 'ի Գալիգալայէ»։ Պօշար գ. 13 հաւանեալ է յոյժ թէ Նուպեանն յայս բան Ռօշ անուամբ իմանայ զԵրասխ գետ. «Ի բանից աստի, ասէ, առաւել քան զբաւականն յայտնի է՝ թէ Ռօշ է գետն Երասխ»։
       Այլ 'ի գիրս մեր որպէս եւ Յունաց եւ հռոմայեցւոց անծանոօթ է Ռօշ անունս այս Երասխայ։ Նա մանաւանդ բան Ակաթիմէռայ այլ իմն գետ ցուցանէ լինել զերկոսին, զի գիրք բ. գլուխ. 1. ուրոյն յիշէ զՌօս գետ, եւ ուրոյն զԵրասխ, որք անկանին 'ի ծովն Կասպից. որպէս ունիս տեսանել 'ի հատոր բ. փոքունց աշխարհագրաց. որով եւ սխալլինի նոյնացուցանելն Նուպեան արաբացւոյն։ Լաւ եւս է ասել, թէ անունս այս՝ ոչ է անուն նոր, այլ աղաւաղեալն Երասխ անուան. զի Յոյնք եւ հռոմայեցիք զԵրասխ կոչեն Աբաս. այլք կրճատելով կոչեցին Ռաս. զնոյն ապա եւ եւս այլայլելով կոչեցին Ռաս. զնոյն ապա եւ եւս այլայլելով կոչեցին Ռօս, եւ Ռօշ։ Տե՛ս վասն այսր եւ 'ի գլուխն Բնակչաց, 'ի բնակ ութեան սերնդոց Յաբեթի զՄօքս։ Տե՛ս ստորեւ եւ զՌահ վտակ Երասխայ։ Իսկ զԳալիգալայն Տաճիկք Գարա գալէ կոչեն, ասէ նոյն ինքն Պօշար։
      
       ԳԵՀՈՆ կամ ՃԷՀՈՆ
       Յայս անուն կոչէ զԵրասխ Մովսէս ծնն բ. 15 որ 'ի բարբառ եբրայեցւոց նշանակէ յարձակմամբ հոսիլ, կամ թագ ընթացիւք վազս առնուլ։ Այսպէս կոչեցաւ, ասէ Կալմէտ ըստ որում Երասխ յառատանալ իւրում սաստիկ սրընթաց վազս առնու. բայց մեք պատճառ այսպէս կոչելոյն Երասխայ առաւել յարմար գտանեմք լիւր Քարավազն. զի որովհետեւ առաջին եւ երկրորդ գետք դրախտին հեռի գոլով 'ի տեղեաց ուր էին յայնժամ հրեայք՝ անծանոթք էին Հրէից, Մովսէս զերեւելի նշանս զիւրաքանչիւրոց սեփականս յառաջ բերել նկրտի առ 'ի ծանօթ կացուցանել Հրէից. եւ զի՞նչ առաւել երեւելի եւ սեփական նշան քան զայս Քարավազ, զոր չիք տեսանել յայլ գետս ինչ այնր կողման, ուր համօրէն գետն միանգամայն վազս առեալ յայնչափ բարձր ութեան 'ի վայր անկանի այնպիսի նորատեսիլ կամարակապ ձեւով. զորմէ ստորեւ լիցին բանք։ Վասն որոյ եւ Մովսէս 'ի Քարավազ անուանէս առեալ, զհամօրէն գետն Երասխ նովին անուամբ կոչեաց թարգմանաբար յիւր բնիկ բարբառ։
      
       Բ. Ակն Երասխայ.
       Ի գիրս մեր 'ի համառօտ ստորագրութեան գետոց, որ տպագրեալ կայ զկնի աշխարհագրութեան Խորենացւոյն թղթ. 52 Երասխ դնի բղխեալ 'ի Բասեն։ Առ օտարազգիս Ստրաբոն՝ որ ժա. 501. 'ի Հայաստանեաց ելեալ ընթացեալ ասէ 'ի 527. զտեղին որոշելով դնէ բղխեալ 'ի լեառն Ավոս, որ լատին հնչմամբ կոչի Ապոս։ Պլինիոս զ. 9 Բղխէ ասէ, «Առախսէս (Երասխ) 'ի նմին լեռնէ՝ ուստի (բղխէ) եւ Եփրատ վեց հազար քայլ (վեց մղոն) անջրպետ 'ի միջի ունելով, եւ աճեցեալ Մուս (Մուրց) վտակաւ, եւ սա՝ որպէս բազումք կարծեցին, 'ի Կիւրոսէ ('ի Կուր գետոյ) բարձեալ բերի 'ի ծովն Կասպից»։ Եւ զի 'ի ե. 24 գրեալ էր՝ թէ զլեառն ուստի բղխէ Եփրատ՝ ոմանք Ապա կոչէին եւ ոմանք Քարօդէն, յայտ է թէ զնոյն լեառն նշանակեալ կամի, զոր ինչ Ստրաբոն. արդ Ապա կամ Ապօ լեառն ըստ մեզ է լեառն Ապահունեաց, որպէս գրեցաք 'ի գլուխն Լերանց, իսկ Քաբօդէն ըստ անուանն է լեառն Կապոյտ, այլ զծագումն Երասխայ դնել 'ի Կապոյտ լեառն՝ ոչ 'ի դէպ գայ, քանզի Երասխ ոչ բղխեալ, այլ անրդէն գետացեալ առատացեալ գայ անցանէ զկողմամբք՝ ուր էր Կապոյտ լեառն յԱյրարատ նահանգի։ Վասն որոյ յայտ է թէ սոքա զվտակս ինչ Երասխայ տեսեալ զայնու կողմամբ, կարծեցին լինել բնիկ նախկին ակն Երասխայ. Երոդոտոս գիրք ա. գլ. 202 գրէ. «Իսկ Արաքսիս (Երասխ) գետ 'ի Մադիէնեանց… հոսի, այլ 'ի քառասուն բերանոց բղխեալ ամենեքին 'ի լիճս եւ 'ի մօրս թափին բաց 'ի միոյն»։ Այլ մադիէնեանք, որպէս ունիմք գրել այլուր, են 'ի Հայս. Պոմպոնիոս Մելա գիրք գ. գլ. 5. զԱրաքսիս. որ է Երասխ, դնէ բղխեալ 'ի լանջաց Տօրոսի. բայց որպէս գրեալ եմք 'ի գլուխն Լերանց, զՏօրոս լերինս ոմանք 'ի նախնեաց ընդարձակ առեալ, գրեթէ զամենայն լերինս Հայաստանեաց մասն համարէին Տօրոսի։
      
       Գ. Ընթացք Երասխայ.
       Ստրաբոն ժա. 527 ստրագրելով զընթացս Երասխայ գրէ. «Արաքսիս (Երասխ ընթանայ) յարեւելս կոյս մինչեւ ցԱդրոբադենի, ապա խոտորի յարեւմուտս կոյս եւ 'ի հիւսիսակողմն, եւ նախ ընդ Ազարա անցեալ, ապա ընդ Արտաշատ քաղաք Հայաստանեաց, զկնի ընդ երասխեան դաշտ 'ի ծովն Կասպից զեղու»։ Եւ զի երասխեան դաշտ ըստ Ստրաբոնի է 'ի Հայաստան, յայտ է թէ որպէս ակն Երասխայ՝ նոյնպէս եւ բերան Երասխայ ըստ Ստրաբոնի եւս անկանի 'ի Հայաստան. ուր թողցուք զի եւ ըստ ստորագր ութեան մերոց մատենագրաց 'ի Փայտակարան աշխարհի անկանի բերան Երասխայ, որպէս ունիս տեսանել 'ի Մեծ Հայ ս 319. վասն որոյ պարտ է ասել՝ թէ Երասխ զամենայն ընթացս իւր կատարէ 'ի Հայաստան, եւ ոչ ըստ Կելլարիոսի «Զմեծ մասն ընթացից իւրոց»։ Վասն որոյ եւ Պտղոմէոս 'ի խօսելն զԵրասխայ ընդ աշխարհն Հայոց ընթանալ ասէ, կամելով ասել ըստ համօրէն ընթացից իւրոց. իսկ 'ի գրելն զԵփրատայ եւ զՏիգրիսէ՝ ըստ մասին ասէ ընթանալ'ի Հայաստան։ Այս Երասխ գետ լինի ըստ Ստրաբոնի 523. բաժանիչ Հայաստանեաց եւ Ատրպատականի ընդ ասպարէզս 1400։
       Ըստ նշանագրելոյ պատմագրաց մերոց՝ այսպէս են ընթացք Երասխայ։ Ելեալ 'ի բարձր Հայոց ընթանայ ընդ Այրարատ նահանգ, որպէս յայտ առնեն քաղաքք Այրարատու շինեալք առ Երասխաւ. անցանէ ընդ Սիւնիս. որպէս յայտ առնէ Խորենացի յաշխարհագր ութեան յասելն վասն Սիւնեաց, թէ կայ «ընդ մէջ Երասխայ եւ Արցախայ». եւ որպէս ցուցանէ նաեւ քարավազն Երասխայ, զորմէ ստորեւ։ Անցանէ առ Ուտի նահանգաւ, զորմէ գրէ Խորենացին յաշխարհագրուեն. «Ուտի 'ի մտից կայ Երասխայ, 'ի մէջ Արցախայ եւ Կուր գետոյ»։ Հուսկ ապա անցանէ ընդ Փայտակարան, զորմէ գրէ. «Յելից կայ Ուտիոյ առ Երասխաւ»։ Եւ յայնմ նահանգի թափի 'ի ծովն Կասպից որպէս ցուցեալ է մեր 'ի Մեծ Հայ ս 'ի թղթ. 519. տե՛ս անդ։ Քաղաքք երեւելիք յանուանէ յիշատակեալք առ Երասխաւ՝ են Վաղարշաւան, Երուանդաշատ, որ էր իբր կղզեակ ինչ պատեալ 'ի ջուրց նր. Արտաշատ, ստէպ յիշատակեալ եւ առ օտար մատենագիրս, եւ Արմաւիր. այս չորեքին եւս քաղաքք էին յԱյրարատ նահանգի։ Առ Երասխաւ էր եւ Նախճաւան քաղաք Վասպուրականի, որպէս ունիս տեսանել 'ի Մեծ Հայս 218։
       Ի կողմանս Արտաշատու գոյր եւ անտառ առ Երասխաւ, որպէս ակնարկեն բանք Խորենացւոյն բ. 9 յասելն. «Ձեռնտու լինի նմա եւ Երասխ փայտիւք մայրից»։ Զպաղիլ կամ զսառիլ գետոյս առ Արմաւիր քաղաքաւ՝ յիշէ Խորենացի բ. 39. յաւուրս բ. Երուանդայ, զի ասէ. «Քանզի էր հեռացեալ գետն Երասխ, եւ յերկարել ձմերայնոյն եւ 'ի դառնահոտ հնչմանէ հիւսիսոյ՝ պաղացեալ ձուլեալ վտակն, ոչ ուստեք արբուցումն բաւական թագաւորականին գտաներ տեղւոյ»։
      
       Դ. Քարավազ Երասխայ.
       Երասխ յընթացս իւր ունիսահանք երեւելի, զորմէ յիշատակէ Խորենացին ա. 12. ասելով. «Մինչեւ ցդաշտ մի ընդ որ գետն Երասխ հատեալ զքարանձաւս լերանց՝ անցանէ ընդ խոխոմաձիգս եւ նեղս, ահագին դնդնչմամբ իջանէ 'ի դաշտն»։ Որոյ տեղին էառ ապա զանուն ինչ սեփական՝ զոր Յոհան կաթողիկոս ծանուցանէ ասելով. «Մինչ 'ի դաշտ ինչ՝ ընդ որ հատեալ անցանէ գետն Երասխ յորձանուտ խոխոջիւք վաղս առեալ, եւ թափ անկեալ ընդ նեղ եւ ընդ նուրբ խոխոմս քարանձաւի միոյ՝ որ այժմ 'ի բազմաց Քարավազ անուանի»։ Այս դաշտ որով եւ Քարավազն՝ էր 'ի Սիւնիս. զի Խորենացին իսկ եւ իսկ յարէ անդէն. «Աստ բնակեալ Սիսակ լնու շինութեամբ զսահմանս բնակ ութեան իւրոյ. եւ զաշխարհն կոչէ իւրով անուամբն Սիւնիք»։ Զայս առաւել որոշակի նշանագրէ Սամուէլ ասելով. «Ծնանի Գեղամ եւ զՍիսակ. եւ սահմանս հատանէ նմա 'ի ծովէն ընդ արեւելս կոյս, ընդ որ անցանէ գետն Երասխ յորձանուտ խոխոջիւք 'ի դաշտն՝ որ կոչի Քարավազ. եւ աշխարհն այն անուանի Սիւնիս»։
       Ոչ զանց արարին եւ օտարազգի մատենագիրք յիշել զայս Քարավազ երեւելի. յորս Ստրաբոն ժա. 551. յետ յիշելոյ զերասխեան դաշտս, ասէ. «Ընդ որ Արաքսիս (Երասխ) բերի առ Քարավազս»։ Առաւել ստորագր ութեամբ եւ բացատրութեամբ գտանեմք յիշատակեալ առ Պոմպոնիոսի Մելայի գիրք գ. գլուխ. 5. «Արաքսէս (Երասխ) 'ի լանջակողմանց Տօրոսի արձակեալ ցորչափ հատանէ զդաշտս Հայաստանեաց՝ հեզիկ եւ լռիկ ընթանայ, եւ ոչ ընդ կողմն ինչ խոտորի, թէպէտ եւ քաջ նշմարիցես։ Իսկ 'ի հասանելն 'ի դժուարին տեղիս՝ աստի եւ անտի 'ի քարանձաւաց ճնշեալ, որչափ անձկանայ՝ նոյնչափ առաւել երագագոյն վազս առեալ, հարկանի ընդ հանդիպակաց քարանձաւս, յորմէ եւ ահագին դդչմամբ եւ խոխոջալով այնչափ շտապաւ սահի, մինչեւ ոչ ուր ունէր 'ի բարձանց գահաիվժիլ 'ի ստոր, այլ անդր քան զձորոփոր իւր թափ առեալ ձգէ զջուրսն առաւել քան զօրավար չափն ամբարձեալ, առկախեալ ջրովք առանց ձորոփորոյ ճանապարհ հատեալ. ապա ուրանօր կորացեալ կամարաձեւ գետահետեալ իջանէ, անդ խաղաղանայ, եւ անդէն ընդ դաշտավայրս լռիկ եւ հանդարտիկ ընդ նոյն հոսի եզերս»։
       Արդարեւ գեղեցիկ ստորագրութիւն ընթացից մերոյն Երասխայ, որպէս եւ Հարտուին վկայէ 'ի վերլուծ ութիւնս Պլինիոսի զ. 9. գեղեցիկ ստորագրութիւն է եւ Քարավազին մերոյն Երասխայ, յար եւ նման ամենեւին որպէս պատմեն ճանապարհորդք մեր մինչեւ ցայժմ. ընդ որոյ կամարաւն անցանեն եւ այժմ կարաւանք ողջոյն, զորոյ եւ զպատկերն իսկ տեսեալ է իմ 'ի ճանապարհորդարան ինչ եւրոպեանց. զորմէ տե՛ս եւ 'ի նոր Հայաստան 26։ Այլ զրախնդիր նրբ ութիւնք Սահակայ Վոսսեայ 'ի վերլուծ ութիւնս Մելայի, կարծիս տան թէ 'ի ջրուցաց Յունաց նախնագունից քան զԱղէքսանդր առեալ իցէ զայս Մելա, որք Երասխ անուամբ զգետն Օքսոս իմանային, ըստ որում եւ Պողիբիոս վասն Օքսոս գետոյ պատմէ։ Զայս եդեալ, եւ զայժմեան Քարավազն մերոյն Երասխայ նկրտի ցուցանել անհամաձայն նախագրեալ ստորագր ութեան Մելայի, ոչ գետօրէն համօրէն ջրոյն ոստնուլ 'ի վայր ասելով, այլ կաթիլ առ կաթիլ միայն, որ անլուր է ամենեւին եւ անհիմն զրոյց։ Զայսոսիկ յանձն առնու ասել առ 'ի հաստատել զիւր նոր Երասխն, որ է Օքսոս գետ. այլ փոխանակ այսմ պարտ էր նմա ասել, առ նախնի մատենագիրս ոչ միշտ զամենայնն ճշդիւ լինի առնուլ. զի ոմանք սխալին յանուն գետոյն կամ քաղաքին, ոմանք 'ի գիրսն, եւ ոմանք 'ի ստորագրութիւնսն։
      
       Ե. Կամուրջք Երասխայ։
       Առ Երոդոտեայ ա. 205. յիշատակին կամուրջք շինեալք 'ի Կիւրոսէ, զոր համարիմք ասատցեալ վասն մերոյն Երասխայ, որպէս ծանուցաք 'ի վերոյ։ Իսկ 'ի գիրս մեր առ Ագաթանգեղոսի յերես ը. զանազան կամուրջք Երասխայ յիշատակին առ Արտաշատու եւ Վաղարշապատու. «Հասեալ 'ի խելս կամրջացն առ դրունս Արտաշատ քաղաքի. զի գետն Երասխ յարուցեալ գայր դարիւ եւ դարիւ, սառնախալ ջրակուտակ ձիւնասոյզ ձիւնախաղաղ բազմութեամբ յաւուրս իւրոյ պղտորութեց. կէսքն անցեալ ընդ կամուրջն Վաղարշապատ քաղաքի, զոր եւ կամուրջ Մեծամորի կոչեն. եւ աճապարէին հասանել յառաջ 'ի խելս կամրջին Արտաշատու, 'ի կիրճս ճանապարհացն արգելին զնոսա, 'ի մէջ արարեալ զնոսա տափերական կամրջացն՝ գետավէժս առէին զնոսա»։
       Տափերայ կամուրջք յիշատակին եւ առ Բուզանդայ գ. 12. «Իբրեւ լուաւ ինքն արքայն, ընդ առաջ ելանէր նմա 'ի դաշտն յայնկոյս գետոյն Տափերն կամրջի ամենայն բանակօքն բազմութեամբք. անցեալ ընդ կամուրջն Տափերայ, մտեալ 'ի քաղաքն մեծ յԱրտաշատ, յեկեղեցին դառնային»։ Եւ 'ի դ. 55 յետ պատմելոյ զքանդումն Արտաշատայ 'ի զօրաց Շապհոյ Պարսից արքային, ասէ. «Եւ անցուցին (զգերիսն) ըստ Տագերն կամուրջ, եւ առնէին համար գերւոյն, 'ի մէջ շերտափակ զօրացն պատէին»։ Ի բանից աստի Բուզանդայ յայտ է թէ կամուրջն Արտաշատու ասացեալ յԱգաթանգեղոսէ՝ է նոյն իսկ կամուրջ Տափերայ. եւ է նոյն իսկ կամուրջ Երասխայ առ Արտաշատաւ, որ յիշատակի առ Տակիտոսի գիրք ժգ. գլուխ 59. որպէս եւ առ մերոյն Ղազարայ 250 եւ 299. որ եւ էր մեծ, քաջայարմար անցից այնչափ բազմութեան զօրացն՝ զոր յիշէ. «Սաստիկ եւ բազում այրընտիր զօրօք դիմեալ անցանէր (զօրավարն Պարսից) ստիպով ընդ Կամուրջ գետոյն Երասխայ. եւ 'ի գիւղաքաղաքին՝ որ կոչի Արտաշատ՝ բանակէր այն օր»։ Բայց այլ էր կամուրջն Մեծամօրի՝ առ Վաղարշապատաւ գոլով, որ եւ յիշատակի յԱգաթանգեղոսէ 'ի վերոյ, եւ 'ի թղթ. ձզ. ասելով. «Ընդ կողմն պողոտային որ հանէր 'ի Մեծամօրի կամուրջն□ 'ի ճախճախուտ տեղի մի մօտ 'ի պարկէն փոսին՝ որ շուրջ գայր զքաղաքաւն» Վաղարշապատու։
       Վասն շինուածոյ կամրջացս չէ յայտ 'ի գրոց, արդեօք փայտաշէն էին թէ քարաշէն. բայց պատմի 'ի վաղեմի ժամանակսն կամուրջս քարաշէնս կանգնեալ 'ի վերայ մերոյն Երասխայ եւ 'ի նոյն իսկ 'ի մեծէն Աղեքսանդրէ, եւ 'ի սաստկութենէ ընթացից ջուրց նորա քակեալ ամենայն, զոր եւ յիշէ Կալմէտ ծննդոց բ. 12. զորոց եւ զմնացորդս կամարաց մինչեւ ցայսօր է տեսանել ասէ. յայնմանէ դէպ լինէր մեծի քերթողին Վիրգիլիոսի յիւր Ենէական երգսն գիրք ը. տող 727. քերթողական բարբառովն ճահագրել, «Զայրացուկս առնուլ Երասխայ ընդ կամուրջս»։ Այլ 'ի նորոգել ապա Օգոստոս կայսեր՝ փոխեալ բարբառոյն ասել, բանիւ Ստատիոսի քերթողին 'ի ա. գիրս Անտառաց. «Արդ ընդունօղ կամրջոյն Երասխ»։ Բայց եւ այս կամուրջ սուղ ինչ զկնի քակեալ ասի յԵրասխայ։ Եւ քանզի յապա ժամանակս 'ի գիրս մեր յիշատակին կամուրջք Երասխայ եւ այժմ իսկ յաւուրս մեր է տեսանել զանազան կամուրջս 'ի վերայ նորա, որպէս նաեւ Կալմէտ գրէ, զորմէ տե՛ս եւ 'ի նոր Հայաստան 83. ապա զնախադրեալ բան Վիրդիլիոսի վասն ոչ ընդունելոյ կամուրջ, անկ է իմանալ վասն առանձին ինչ կողմանց Երասխայ, զոր օրինակ կողմանն Բասենոյ, զորոյ եւ զաւանդ ութիւն արդարեւ նաեւ այժմ իսկ լսեմք 'ի բնակչաց, բազում անգամ 'ի հնումն փորձ փորձեալ բազմաց 'ի Հասանղալայ քաղաք Բասենոյ շինել կամուրջ, եւ 'ի դերեւ ելեալ՝ ապա հնարիւք հով ութիւն ուրումն կարացեալ շինել. վասն այնորիկ եւ յանուն նորա Չօպան քէօքրիասի անուանեալ մինչեւ ցայժմ։
      
       Զ. Հուն Երասխայ
       Ուրեք ուրեք յիշատակին եւ Հունք կամ ծանծաղ տեղիք Երասխայ, քաջայարմարք անցանելոյ ընդ այնս առանց նաւակի։ Առ Ղազարայ 299. յիշատակի Հունն մերձ յԱրտաշատ. «Եւ հասեալք յեզր գետոյն (Երասխայ) սաստկապէս ըստ ժամանակի իւրոյ պղտոր ութեանն, եւ զկամուրջն Արտաշատու գտին աւերեալ, եւ էր ինչ որ 'ի տեղեացն բնակչացն, եւ էր ինչ որ 'ի սաստկութենէ ջուրցն դիմեցմանց. եւ տարակուսեալ զօրքն խնդրէին տեղիս անցից եւ ոչ գտանէին… իսկ քաջ զօրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան մերձեալ 'ի տեղի մի յեզր գետոյն, եւ տեառնագրեալ զինքն նշանաւ խաչին սրբոյ կենսատ ութիւն իջանէր 'ի գետն. եւ ոչ ընդ յոյժ տեղի ծանծաղ անցանէր խաղաղութեամբ ընդ ջուրսն, որ եւ տեղին ամենայն գնդին լինէր ճանապարհ անցից անհոգութեամբ»։ Այս էր Հուն, կամ տեղի անցից. բայց առ սաստկ ութեան ջուրցն եւ առ թշնամութեան բնակչացն պարտ է համարել զայն դժուար ութիւն, զոր պատմէ։ Զի եւ առ Տակտիոսի սուղ ինչ հեռի յԱրտաշատայ յիշատակի Հուն Երասխայ։ Այլ իմն Հուն Երասխայ յիշատակի առ Ղեւոնդեայ որ էր առ Ջուղա քաղաքաւ. «Առնուին 'ի գերութի□ զդաստակերտս Նախջաւանու□ եւ զայլս գերի վարեալ կանամբք եւ մանկտեաւ, անցուցանէին ընդ գետն Երասխ, ընդ Հունն Ջուղայու»։
      
       Է. Խառնումն Երասխայ 'ի Կուր եւ 'ի ծով։
       Մերս Խորենացի յաշխարհագր ութեան, 'ի ստորագր ութեան Աղուանից, վասն Երասխայ դնէ խառնիլ 'ի Կուր գետ յասելն. «Մինչեւ 'ի խառնմունսն Երասխայ 'ի Կուր գետ»։ Բայց 'ի ստորագրութեան Մեծին Հայ ոց՝ Կուր գետոյն տայ խառնիլ յԵրասխ՝ յասելն. «Մինչեւ 'ի մուտս Երասխայ 'ի Կասբից ծով»։ Ուր Երասխայ տալով զմուտս 'ի Կասբից ծով եւ ոչ Կուր գետոյ, կամի ասել՝ թէ Երասխ է որ ընդունի զԿուր, եւ ոչ Կուր զԵրասխ։ Զիարդ եւ իցէ՝ օտար ազգաց մատենագիրք վասն Կուր գետոյ ասեն ընդունել զԵրասխ, եւ Կուր գետոյն տան զմտանելն 'ի ծով, բայց վասն բերանոյ նորա ընդ որ մտանէ 'ի ծով՝ ոչ միաբանին, յասելն ոմանց՝ թէ միով բերանով մտանեն Կուր եւ Երասխ, եւ ոմանց՝ թէ ուրոյն ուրոյն։ Զորոց զկարծիս յիշէ Պլուտարքոս 'ի վարս Պոմպէոսի. ուր 'ի գրելն զԿուր գետոյ ասէ. «Ի լերանց բղխեալ 'ի Վրաց եւ յինքն ժողովեալ զԵրասխ յաշխարհէն Հայոց, գնայ ընդ երկոտասան բերան թափէ 'ի ծովն Կասպից. իսկ կէսք ասեն՝ ոչ 'ի միասին ընդ նմա գնալ Երասխայ (ընդ Կուր գետոյ), այլ ուրոյն (բերանով). եւ անկանէ ապա՝ 'ի նոյն ծով մօտ առ նա»։ Երկոցունց միանգամայն միով բերանով մտանել դնէ Պլինիոսի զ. 9. 'ի բանն յառաջ բերեալ 'ի վերոյ, որ դնէ Երասխայ նախ խառնել 'ի Կուր գետ, եւ ապա նովաւ հանդերձ զեղուլ 'ի ծով։ Սոյնպէս մի դնէ Ապպիանոս 'ի միհըրդատեան պատմութեան յորժամ զԵրասխ դնէ մի 'ի վտակացն Կուր գետոյ, միայն մեծ քան զայլ վտակսն։ Այլ Ստրաբոն ժա. 501. ուրոյն ուրոյն դնէ. զի յետ ստորագրելոյ զԿուր գետ, ասէ. «Ոչ հեռի անտի եւ Երասխ զեղու ('ի ծով) սաստիկ ընթանալով 'ի Հայաստանեաց»։ Եւ 'ի 527 'ի ստորագրելն զԵրասխ՝ վասն նորուն միայնոյ գրէ, թէ յետ անցանելոյ առ Արտաշատու, «ապա ընդ Երասխեան դաշտն 'ի ծովի Կասպից զեղու»։ Պտղոմէոս ե. 13 զմիջինն ունի զերկոցունց կարծեաց՝ ասելով վասն Երասխայ, թէ յականց իւրոց «սաստկագին ընդ արեւելս խաղացեալ մինչեւ ցլեառն կասպիական, եւ ընդ հիւսիս խոտորեալ, ըստ մասին մտանէ 'ի ծովն Վրկանայ, եւ ըստ մասին խառնի 'ի Կիւրոս (Կուր) գետ»։
       Յայսչափ տարաձայնի կարծեաց ստուգագոյն համարիմ զմերոյ Խորենացւոյն, միով բերանով դնելով զմուտ երկոցունց 'ի ծով. որպէս յայտ է 'ի վերոյգրեալ բանից նորա, որ առաւել տեղեակ էր քան զայլսն՝ իւրում աշխարհի, եւ տեղեկացեալ նաեւ 'ի մերոց համազգի ճանապարհորդաց. վասն որոյ յասելն նորա 'ի ստորագրութեան Վրկան կամ Կասպից ծովուն, թէ «Ձգի երկայն ութիւն նորա 'ի բերանոյ Երասխայ եւ Կուր գետոյ», չէ պարտ ուրոյն ուրոյն առնուլ, այլ մի եւ նոյն բերան համարել երկոցունց գետոցս սակս 'ի մի խառնելոյ նոցա յառաջ քան զմտանելն 'ի ծով, զոր եւ այժմեան ընթացք նոցա հաստատեն. որում հաւանեալ է եւ Վոսսի։ Զայս եդեալ մեք աստանօր վասն Երասխայ ունիմք գրել, զոր ինչ օտարազգի մատենագիրք գրեն վասն բերանոյ Կուր գետոյն։ Արդ զթիւ բերանոց Կուր գետոյ, որպէս Պլուտարքոս՝ նոյնպէս եւ Ապպիանոս երկոտասան դնեն թուով. նոյնպէս դնէ եւ Ստրաբոն, բայց ոչ հաստատելով՝ այլ, պատմեն, ասելով անցանէ. եւ 'ի թղթ. 531 զԵրոդոտոսին գրեալն յիշէ, որ 'ի քառասուն բերանս կամ առաջս բաժանեալ դնէ զմերս Երասխ։ Ապպիանոս զերկոտասանեսին եւս բերանս յարմարս ակնարկէ լինել 'ի նաւարկ ութիւն. բայց Ստրաբոն զոմանս միայն. զի գետք որք խառնին, ասէ, 'ի նմա՝ բազում տիղմս բերեն, եւ բազում մանր կղզեակս գործեն եւ լճակս, զոմանս 'ի բերանոց նորա լնուն տղմով, անմատոյց գործեալ նաւուց, զորոց կտրես տեսանել 'ի գիրս նորա 'ի թղթ. 501. որպէս եւ զայլ ստորագրութիս։
      
       ԿՈՒՐ
       Այս գետ թէպէտ այլ է 'ի չորեցունց գետոց՝ զոր 'ի սկզբան անդ առաջարկեցաք ստորագրել, բայց նախ քան զխառնել նորա յԵրասխ՝ իբր վտակ ինչ նորա համարելով կամ մասն, միանգամայն ընդ նմա յայսմ վայրի կամեցաք ստորագրել, որոց եւ երկոցունց տեղեկ ութիւնք յարակից են միմեանց։
       Անուն սորա ածանցեալ է գուցէ 'ի Կորի քաղաքէ, որ կայ այժմ առ նովին գետով. առ Մատթէի 'ի մկէ. եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 8. գրի Կուռ։ Առ Յունաց եւ հռոմայեցւոց մատենագիրս գրի Գիրս եւ Չիռուս, որ 'ի մեզ դառնայ Կիւրոս. զոր 'ի Կիւրոս թագաւորէ այսպէս անուանեալ ասէ Ամմիանոս, զնախկին անունն խափանեալ, յորժամ եդեալ էր 'ի մտի գրաւել զթագաւորութիւնն զսկիւթական։ Եւ այսպէս ոչ ուղիղ Գիրրօն գրի առ Պտղոմեայ, եւ Գիրնօն առ Պլուտարքոսի եւ առ Դիոնի. իսկ առ Ապպիանոսի 'ի միհրդատեան պատերազմի Գիրդոն։ Ստէպ մականուանեն զսա Գետ մեծ նախնի պատմագիրք մեր Խորենացի, Եղիշէ եւ Ղազար։
       Ակն սորա'ի Ստրաբոնէ դնի 'ի Հայս. զի յետ գրելոյ 'ի ժա. 500. թէ բազուկք ինչ Կովկաս լերին ձգին 'ի Հայս եւ 'ի Կողքիս՝ ասէ. «Ի մէջ նոցա է դաշտավայր գետովք ոռոգեալ, յորս Գիւրոս (Կուր) է մեծագոյնն, որ 'ի Հայաստան բղխեալ նոյնհետայն 'ի նոյն դաշտավայր զեղու»։ Իսկ Պլինիոս զ. 9 գրէ. «Կիւրոս (Կուր) բղխէ 'ի հէնիոքեան լերինս, զորս այլք Քորաքսեանս կոչեցին»։ Եւ զ. 13. կրկիէ «Կիւրոս բղխէ 'ի Քօրաքսեանս, որպէս ասացաք»։ Այլ հէնիոքեան եւ քօրաքսեան լերինք՝ քանզի ըստ մասին 'ի Հայաստան անկանին, յայտ է թէ 'ի Հայաստան եղելոց մասանցն բղխեալ կամի նշանակել զԿուր, որով եւ համաձայնի ընդ Ստրաբոնի։ Ի ստորոտէ նոյն քօրաքսեան լերանց բղխեալ դնէ 'ի Մելա գ. 5։
       Ընթացք սորա քերէ առ հիւսիսային կողմամբք Մեծին Հայոց. որ եւ բաժանէ զՀայս 'ի Վրաց եւ յԱղուանից. վասն որոյ եւ աշխարհագիրք 'ի Վիրս եւ յԱղուանս դնեն զընթացս սորա. նմին իրի ասէ Ստրաբոն ժա. 491. «Ի ծովէն Կասպից մինչեւ ցսահմանակց ութիւն Աղուանից եւ Հայաստան եաց ընդ որս Գիրոս (Կուր) եւ Արաքսիս (Երասխ) գետք ընթանան. սա (Երասխ) ընդ Հայաստան, նա (Կուր) ընդ Վիրս եւ ընդ Աղուանս հոսեալ»։ Եւ 'ի թղթ. 500. ստորագրելով զընթացսն ասէ. Կուր գետ «ընկալեալ եւ զԱրրաւոն որ 'ի Կովկասայ իջանէ, եւ զայլ ջուրս, ընդ անձուկ ձորոփոր յԱղուանս հոսի. այլ 'ի մէջ սորա եւ Հայաստան եաց յորդահոս ընթանայ ընդ դաշտավայրս պարարտարօտս, յինքն ընկալեալ նաեւ բազում վտակս, զԱլազոնն, զՍանտովանն, զՌէդաքիսն, եւ զԽանիսն, յարմարս 'ի նաւարկուի, թափի 'ի ծովն Կասպից, որ երբեմն Գորոս կոչէր։ Ստրաբոն գրէ ապա. «Ի Հայաստանեաց անձուկ է ճանապարհ առ գետս Կիւրոս (Կուր) եւ Արակոս, որք նախ քան զխառնիլն 'ի միասին՝ ունին քաղաքս պարսպափակս՝ յապառաժուտս կառուցեալս, վեշտասան ասպարիզօք 'ի միմեանց տարակայեալս»։ Առ մերսն միայն զերկուց քաղաքաց յիշատակ ութիւնս գտանեմք, ընդ որ անցանէ Կուր գետ. մին է Տփղիք, զորմէ Թոմա Արծրունի գ. 8. «Հրաման ետ հասանել 'ի վերայ քաղաքին Տփղիք կոչեցեալ□ հասեալ Բուհայ անց ընդ գետն մեծ՝ որ Կուռն կոչեն. եւ յորձանուտ շարժման գարնանային հոսանացն տեղի տուեալ ելանել զօրուն, եւ բնակել շուրջ զքաղաքաւն»։ Իսկ միւս քաղաքն է Խաղխաղ. զորմէ Ղազար 110. «Փութացան անցանել ընդ գետն մեծ՝ զոր Կուր գետն կոչեն, եւ ընդ առաջ եկին նոցա մինչեւ 'ի գեօղն որ կոչի Խաղխաղ յերկրին Աղուանից»։ Ուրանօր գրէ Եղիշէ. «Փութանակի անցանէր ընդ մեծ գետն Կուր անուն, եւ պատահէր նմա մերձ 'ի սահմանս Վրաց հանդէպ Խաղխաղ քաղաքի, որ ձմերոց էր թագաւորաց Աղուանից»։ Թոմա մեծոփեցի զայս Կուր գետ կոչէ «Աղուանից գետ», սակս անցանելոյ գետոյս առ աշխարհաւն Աղուանից։ Վասն բերանոյ Կուր գետոյս թէ ո՛րպէս դժուարին գործեն զմուտ նաւուց ընդ նա տիղմք եւ կղզեակք՝ գրեցաք սուղ ինչ յԵրասխ գետ, այլ զառաւելն կարես գտանել 'ի ժզ գիրս Ստրաբոն. թղթ. 501։
       Զկամրջաց սորա չունիմք ինչ յիշատակ ութիւն 'ի գիրս մեր, բայց եթէ առ Մատթէի 'ի թիւն մկէ. որ յիշատակէ կամուրջ շարժական ասելով. «Եկեալ Սուլտանն Գանձակայ բազում զօրօք, եւ 'ի վերայ Կուռ գետոյ կարմունջ կապեաց, նաւէր այնու, եւ արս վաթսուն հազար անցուցանէր յերկիրն Ափխազաց, եւ լուեալ թագաւորն Վրաց առաքեաց զզօրս, եւ զկարմունջն փլոյց, եւ զամենայն զօրսն զոր անցան՝ առհասարակ կոտորեաց»։
      
       ԵՓՐԱՏ
       Ա. Անուն գետոյս։
       Ի գիրս Յունաց եւ հռոմայեցւոց գրի Եւփրատ։ Առ մերում Ագաթանգեղոսի յհը. կոչի Եփրատական գետ։ Ի սուրբ գիրս մականուանի Մեծ գետ. իսկ առ Եզնկացւոյն 'ի ճառն Լուսաւորչի, Գետ եդեմաբուղխ։
      
       Բ. Ակն Եփրատայ։
       Այս գետ մեծ յերկուս զանազան տեղիս ունի զիւր ակն, զոր եւ յայտնի դնէ Վարդան աշխարհագիր ասելով. «Գետն Եփրատ յԵկեղեաց գաւառին է, եւ մի Ակն 'ի յԱրզրում ('ի Կարին) է, եւ երկրորդ Ակն 'ի յԱրճէշ է. 'ի սուրբ Ոսկենից ելանէ եւ անցանէ ընդ Տարօն եւ գնայ ընդ Ասորեստան»։ Վասն որոյ եւ 'ի ստորագր ութեան չորից գետոց տպագրեալ զկնի աշխարհագրութեան՝ գրեալ կայ վասն ականց Եփրատայ. «Ելանէ 'ի Հայք 'ի Բագրեւանդայ, եւ 'ի Կարնոյ լերանց մոտ 'ի յԱրծն քաղաք»։ Բագրեւանդ այլուր է, եւ Կարին այլուր. այլ սովին կամի ասել, թէ յերկուս յայլեւայլ տեղիս ունէր զակունս իւր, զմինն 'ի Բագրեւանդ, մանաւանդ թէ 'ի Ծաղկոտն գաւառի՝ որ սահմանակից էր Բագրեւանդայ, եւ զմիւսն 'ի լերինս Կարնոյ։ Զսոյն կամի ծանուցանել եւ Խորենացի յասելն դ. 59. վասն դրից Կարնոյ քաղաքին. «Ոչ կարի 'ի բացեայ տեղեացն՝ ուր Եփրատայ մասինն ինչ բղխեն աղբիւրք ականց»։ Ուր խորհրդով յաւել մասինն ինչ. կամելով ասել՝ միայն մասն ինչ Եփրատայ է, որ աստ 'ի Կարին բղխէ. զի եւ մասն ինչ բղխէ այլուր։ Եւ այսպէս Եփրատ յերկուց երեւելի վտակաց ունի զսկիզբն իւր, որք լինին մասունք նորա, մի մասն կամ մի վտակն ելանէ 'ի Կարնոյ լերանց, իսկ միւս վտակն 'ի ծաղկոտանէ սկզբնաւորելով առաջի Բագրեւանդայ ընթանայ։ Աստանօր նախ գրեսցուք զվտակէն Կարնոյ, ապա ստորեւ զվտակէն Բագրեւանդայ։
      
       Գ. Առաջին վտակ Եփրատայ, որ 'ի Կարին։
       Յարտաքնոց Պլինիոս ե. 24. յիշէ զբղխելն 'ի Կարնոյ. «Եւփրատ ծագի 'ի նախարար ութեան Հայոց մեծաց 'ի Քարանդիտիէ. (որով կամի նշանակել զԿարին, իբր Կարնային ասելով. ) ոպ աւանդեցին նոքա որք 'ի մօտոյ տեսին. Դոմիտիոս Կորբուլոս 'ի լեառն Ապա (եդ զակն Եփրատայ), իսկ Լիկինիոս Մուկիանոս առ ստորոտով լերին զոր Քաբօդէն կոչեն՝ երկոտասան հազար քայլիւ (12 մղոնօք) 'ի վեր քան զԶիմարա, 'ի սկզբան անդ կոչեցեալ Բիքսուրադէս»։ Այս վտակ ելեալ յականց իւրոց, յետ սուղ ինչ ընթանալոյ գործէ լիճ, որպէս նշանագրէ անդէն Խորենացի՝ թէ այն աղբիւրք Եփրատայ «Հանդարտ գնացիւք առաջացեալ ծովանան մօրաբար երեւութիւնք»։ Զոր այսպէս ստորագրէ Մելա գ. 8. յասելն. «Եւփրատ ահագին բացեալ բերանով ոչ միայն ելանէ ուստի ծագի, այլեւ լայնացեալ անկանի. ոչ անընդհատ հատանէ զանդաստանս, այլ ընդարձակ ճապաղեալ 'ի լիճ, եւ ընդերկար զնստեալ, եւ առանց ձորոձորոյ յարօտս հանդարտացեալ, ապա ուրանօր հատանէ զամբարտակս, գետանայ»։ Այս լիճ է նոյն զոր Խորենացին կոչէ Շամբ, 'ի մօտ 'ի Կարին. զորմէ տես ստորեւ 'ի ծովն Կարնոյ. իսկ այժմ կոչի Սազլըխ. զորմէ տես 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթ. 60։
       Բանք Բուզանդայ զ. 16. ակնարկեն եւ 'ի կողմանս Սեպուհ լերին ունել այլ ակունս այսր վտակի Եփրատայ, ուրանօր ասէ վասն Գինգ ճգնաւորին. «Վիճակ բնակութեան ունէր զանապատն՝ ուստի բղխեալ հոսեն ակունք Եփրատ գետոյն. անդէն բնակեալ ընդ ծագս վիմացն, ուր յառաջու կայեանքն էին մեծին Գրիգորի առաջնոյ, որում տեղեացն Ոսկիք կոչեն»։ Այս անապատ առաջին բնակ ութեան սրբոյն Գրիգորի՝ որով կամի նշանակել զՍեպուհ, է նոյն՝ զոր Եզնկացին 'ի նախադրութեան մեկնութեան քերականին կոչէ՝ Անապատ 'ի սահմանի լերին հանգստեան սրբոյ Լուսաւորչին, այն է Սեպուհ։
      
       Դ. Երկրորդ վտակ Եփրատայ, որ եւ Արածանի։
       Բղխէ 'ի լեառն Ծաղկաց որ 'ի Ծաղկոտան գաւառին Այրարատու. որպէս դնի 'ի ճառընտրի, 'ի հին վարս սրբոց Ոսկեանց. «Կրօնաւորեցան 'ի լերինս ուրեմն ծմակայինս, յակունս Եփրատայ, 'ի խառնուրդս ձորոց ուրեմն, որ սկիզբն առեալ իջանեն ('ի լեռնէն) որ կոչի Ծաղկէ. յորոյ անուն եւ շէնքն կոչին մինչեւ ցայսօր ոտն Ծաղկոյ»։ Եւ 'ի Յայսմաւուրս Տր Իսրայէլի յօգոստ. իէ. ասի. «Սոքա բնակեալ 'ի լեառն Ծաղկոց, յակունս Եփրատայ գետոյն»։ Վասն այսր ական պարտ է իմանալ, զոր Պլինիոս ե. 24. յետ յիշելոյ զակն Կարնոյ, որպէս տեսաք 'ի վերոյ, ասէ թէ Կորբուլոս 'ի լեառն Ապա ասաց լինել զակն Եփրատայ. իսկ Լիկինիոս առ ստորոտով Քաբօդէն լերին։ Լեառն Ապա կամ Ավոս, պարտի լինել լերինք Ապահունեաց գաւառին Տուրուբերանոյ. իսկ Քաբօդէն՝ է լեառն Կապոյտ յԱրշարունեաց գաւառին Այրարատու. երկոքին եւս լերինք հեռի են 'ի կողմանց Կարնոյ, այլ մերձ 'ի կողմանս Ծաղկոտան, ուստի բղխէ այս երկրորդ վտակ Եփրատայ։ Աստի յայսմանէ իմաստասիրեմք, թէ սոքա երկոքին Հռոմայեցիք 'ի շրջելն զայնու կողմամբք՝ տեսին անդ զայս երկրորդ վտակ Եփրատայ, ծանեան եւ զլերինս Ապահունեաց եւ զԿապոյտ, այլ վեր 'ի վերոյ լուեալ 'ի բնակչաց վասն ականց Եփրատայ՝ մին յայսմ լերին եւ միւսն յայնմ լերին եդ զակն Եփրատայ։ Բայց այն էր ակն երկրորդ վտակին Եփրատայ, օտար յոյժ 'ի նշանագրելոյն 'ի Պլինիոսէ. նմին իրի եւ Պլինիոս իբր այլ իմն կարծիք յիշատակելով միայն զնոսին, ինքն զիւր եդեալ վտակն ստորագրէ անդէն. որ է վտակն եկեալ 'ի Կարնոյ։
       Այս երկրորդ վտակն է՝ այս ինքն եկեալն 'ի Ծաղկոտանէ եւ 'ի Բագրեւանդայ՝ որ 'ի գիրս մերոց պատմագրաց 'ի պատմ ութիւնս Տարօնոյ եւ Բագրեւանդայ ստէպ յիշատակի Եփրատ անուամբ, զոր օրինակ եւ յայս բան Յոհաննու կաթողիկոսի. «Իսկ բիրտ բռնաւորն Ահմատ նստէր յարեւմտից Տարօնոյ, բանակետղ անդ կալեալ առ ափն Եփրատ գետոյ»։ Որպէս եւ առ Վարդանայ աշխարհագրի 'ի յիշելն զմկրտ ութիւն Տրդատայ 'ի Բագրեւանդ գաւառի, «'ի գիւղաքաղաքն Բագուան առ ափն Եփրատ գետոյ, 'ի ստորոտ Նպատ լերինն»։ Բայց սոյն այս վտակ է՝ որ յիշատակի եւ Արածանի անուամբ. որպէս յայտ առնէ այս բան Զենոբայ յերես 38. «Դէմ եդեալ կամէար անցանել յայնկոյս գետոյն յամրոց մի կոչեցեալ Թարձենք. եւ իշխանքն անցեալ գնացին մինչեւ 'ի դուռն Մուշ քաղաքին… եւ դարձուցեալ զմեզ յեզերացն Արածանու… իբրեւ հեռացաք 'ի գետոյն իբր ձիոյ արշաւանօք երկու կամ երեք, եւ իբ րեւ մերձեցաք առ փոքր ձորակին, եւ կամէաք անցանել միաբան եւ գնալ 'ի տեղի մեհենիցն, քանզի անդ իսկ էր խորհեալ դնել զմնացեալ նշխարսն, ապա ջորիք կառացն յայն կոյս ձորոյն ոչ կարացին անցանել»։ Ուր առ Ագաթանգեղոսի 'ի սմին պատմութեան նշխարացն եւ ջորւոցն ոչ յիշատակի Արածանի, այլ Եփրատ. յորմէ յայտ է թէ էր նոյն։ Սոյնպէս եւ առ Յոհաննու Մամիկոնենի յերես 28. յիշատակի. «Եւ փախստական արարեալ անցուցին ընդ Արածանի, եւ հանին 'ի Քարքէ»։ Եւ քանզի առ Ագաթանգեղոսի Քարքէ լեառն առ Եփրատաւ դնի, յայտ է յայսմանէ՝ զի աստէն Արածանի ասելով իմանայ զԵփրատ. վասն որոյ եւ Վարդան աշխարհագիր իբր մի գետ երկոքումբք կոչէ. «Արածանի գետն է Եփրատէս»։
       Այս Արածանի վտակն է՝ որ յիշատակի առ օտարազգի մատենագիրս Արսանիա անուամբ. որպէս առ Պլինիոսի ե. 24. առ Տակիտոսի. ժե. 15. առ Դիոնի գիրք կբ. թղթ. 710. եւ առ Պլուտարքոսի 'ի վարս Լուկուղղոսի թղթ. 66։ Ի Գիրս մեր ոչ միայն այս վտակ, այլ եւ յետ միանալոյ երկոցունց վտակացս՝ համօրէն մեծ գետն Եփրատ՝ որ գնայ 'ի Բաբիլոն, եւ ընդ մէջ նորա անցանէ, Արածանի կոչի. զոր օրինակ 'ի հին հայկական թարգման ութեան Քրոնիկոնին Եւսեբեայ ա. 18. ուր գրէ՝ թէ Բերոս «ասէ զբաբիղացւոց երկիրն հաստատել 'ի վերայ Դկղաթ գետոյ, եւ Արածանւոյ ընդ մէջ անցանել»։ Եւ 'ի թղթ. 53. յԱբիւդենոսէ բերելով. «Զի եւ ընդ մէջ Տարսոնի գետն Կիւդնոս անցանիցէ, որպէս գունակ Արածանւոյ ընդ մէջ Բաբեղոնի». զոր եւ օրինակելով կրկնէ Ասողիկ գ. 42։ Եւ 'ի թղթ. 55. Նաբուգոդոնոսոր զԲաբեղոն պարսպէր, ասէ. «Եւ զգետն Արմակաղէս յԱրածանւոյ հանեալ տանէր»։ Աստ նմին եւ 'ի գիրս Փիլոնի եբրայեցւոյ՝ ուր յունարէն գրի Եւփրատ, թարգմանիչն մեր ստէպ դնէ Հայերէն Արածանի։ Եւ քանզի զայս անուն էառ Եփրատ յանուն Արածանի վտակին՝ որ զեղու 'ի նմա, զայլ գիտելիս ունիս տեսանել ստորեւ 'ի ստորագր ութեան անդ Արածանի վտակին։
      
       Ե. Ընթացք Եփրատայ։
       Սալմասիոս (Սօմէ) չունելով զառաջնորդ ութիւն պատմութեան եւ աշխարհագր ութեան ազգիս, վասն որոյ եւ անտեղեակ գոլով սկզբնաւոր ութեան ընթացից Եփրատայ յերկուց զանազան վտակաց, բազմօք տառապի 'ի պլինեան ընդդիմադր ութիւնս իւր առ լէ. գլուխ Սոլինոսի, 'ի միաբանել զբանս նախնի աշխարհագրաց, եւ ոչ կարէ։ Մեք յայսմ վայրի յառաջ բերեալ զբանս նախնեաց՝ ջանասցուք ըստ կարի միաբանել եւ ուղղել։
       Արդ Պլինիոս 'ի ե. 24. զառաջին վտակն Եփրատայ յիշէ. զի յետ դնելոյ զակունս նորա 'ի սահմանս Կարնոյ, զորոյ զբանս տես 'ի վերոյ, ապա վասն ընթացից նորա ասէ. «Նախ հոսի ընդ Տէրքսէնէն (Դերջան). ապա ընդ Անահատկանն (Եկեղեաց). զգաւառս Հայաստանեաց տարանջատեալ 'ի Կապադովկիոյ… ընդունելով զգետս Լիդոս (Գայլ), Արսանիա, Արսանօ»։ Զհետեւեալ բանս Պլինիոսի իմն յետ միանալոյ ընդ նմա միւս վտակին Արածանւոյ եկեալ 'ի Ծաղկոտանէ, ուր ասէ. «Առ Էլէճիայիւ ընդ առաջ պատահէ նմա Տօրոս լեառն, ոչ զդէմ դնէ, թէպէտ եւ երկոտասան հազար քայլ (12. մղոն) լայնութեամբ առաւելեալ. ուրանօր 'ի վեր բղխէ՝ կոչեն Օմիրա, իսկ ուրանօր ընդհատանէ՝ (կոչեն) Եփրատ. ուր նոյնպէս է ապառաժուտ եւ սրընթաց□ Առ Կղոդիուպօլեաւ Կապադովկիոյ զընթացսն յարեւմուտս դարձուցանէ. յայնմ վայրի զառաջինն Տօրոս զինի ընդ նմա, որ եւ պարտեալ եւ ընդ մէջ իւր հերձեալ, այլով իմն օրինակաւ յաղթօղ ելանէ, եւ խորտակեալ 'ի հարաւ կոյս մղէ. եւ այսպէս այս վէգ բն ութեան հաւասար ելանէ. այսմ՝ գնալով ուր կամի, այնմ՝ խափանելով գնալ ուր կամէր»։ Սոյնպէս եւ Մելա զառաջին վտակն Եփրատայ ստորագրէ եկեալ 'ի Կարնոյ, զորոյ զբանս եդաք 'ի վերոյ. ուր յետ այնորիկ ասէ. «Եւ ընդունելով գետակս՝ արագընթաց եւ խոխոջացեալ ընդ Հայս եւ ընդ կապադովկացիս յարեւմուտս խաղայ, եւ թէ ոչ ընդդէմ ելանէր Տօրոս, 'ի ծովն մեր (միջերկրական) ունէր թափիլ. (այլ) անդուստ 'ի հարաւ դառնայ, եւ ընդ Ասորիս եւ ընդ արաբացիս ընթացեալ։
       Իսկ Ստրաբոն ոչ զայս վտակ յիշէ զեկեալն 'ի Կարնոյ, բայց այլազգ 'ի Մելայէ եւ 'ի Պլինիոսէ՝ զերկրորդ վտակն Եփրատայ յիշէ, որ է Արածանին, յասելն ժա. 521. «Եւփրատ առաւել մեծ է (քան զՏիգրիս), եւ 'ի բազում սահմանս խաղայ դիւրաթեք ձորոգետով. ակունք նորա են 'ի հիւսիսային կողմանս Տօրոսի, անդուստ հոսեալ ընդ Մեծ Հայս յարեւմուտս կոյս մինչեւ ցՓոքր Հայս»։ զՀետեւեալ բանս Ստրաբոնի իմն յետ միանալոյ ընդ նմա միւս առաջին վտակին եկելոյ 'ի Կարնոյ. «Զայս (այս ինքն է զՓոքր Հայ ս) յաջմէ ունելով, իսկ յահեկէ զԼիսգինի. ապա 'ի հարաւ կոյս զինքն դարձուցանէ. եւ 'ի նմին դարձի զսահմանօք Կապադովկիոյ քերէ, զորս յաջմէ թողեալ եւ զԳոմմաղինի, իսկ յահեկէ զԱսիդինսինի, եւ զՍոֆինի Հայոց մեծաց, մտանէ յԱսորիս»։ Զնոյն կրկնէ Ստրաբոն եւ 'ի թղթահամարն 527. «Եւփրատ 'ի հիւսիսային կողմանս Տօրոսի բղխեալ, 'ի սկզբան անդ յարեւելս կոյս հոսի ընդ Հայաստան , ապա 'ի հարաւ զինքն դարձուցեալ, զՏօրոս հատանէ ընդ մէջ Հայաստանեաց, Կապադովկիոյ եւ Գոմմաղինոյ»։
       Պտղոմէոս եւս ե. 13. զայս վտակ Եփրատայ ստորագրէ, այս ինքն է զԱրածանին, զի զակունս Եփրատայ դնէ յարեւելս, եւ զընթացս նորա ընդ արեւմուտս, ապա զխոտորումն նորա 'ի հարաւ, որպէս եդ Ստրաբոն. բայց ոչ յիշէ բղխել 'ի լեառն Տօրոս, եւ 'ի լեառն Ավոս, որպէս յիշեաց Ստրաբոն։ Այլ սովին չէ պարտ օտար համարել 'ի ստորագրութենէ Ստրաբոնի եւ այլոց, որպէս համարի Սալմասսիոս. զի որպէս յառաջն ասացաք, Ստրաբոն զլերինս Տօրոսի ընդարձակ ձգէ յոյժ. եւ զի Սալմասիոս զզանազանութիւնն առնու առաւել յայլեւայլուէ թուոյ աստիճանաց Պտղոմեայ, բայց եւ նոյն ինքն Սալմասիոս գիտէ, թէ քանի վրիպակք գտանին յաստիճանս նշանակեալս 'ի Պտղոմեայ. գիտէ եւ յիշէ իսկ թէ զիարդ վրիպելով՝ զտեղիսն զորս պարտ էր Պտղոմեայ դնել առ Երասխաւ՝ դնէ առ Եփրատաւ։ Վասն որոյ չէ պարտ յամենայն գրեալսն Պտղոմեայ ճշդութիւն խնդրել։ Եւ այսպէս զայս վտակ Արածանի իբրեւ բնիկ Եփրատ ստորագրել, որպէս ստորագրեաց մանաւանդ Ստրաբոն 'ի վերոյ՝ չէ ինչ ընդդէմ մերոց մատենագրաց. զի եւ մերքն իբրեւ բնիկ Եփրատ կոչեն զսա, եւ ոչ վտակ կամ գետակ ինչ հոսեալ յԵփրատ. նոյնպէս դնեն անցանել ընդ լերինս Տօրոսի, որպէս գրեցաք 'ի գլուխն Լերանց։ Եւ թէպէտ զլեառն Ծաղկոց, ուր դնեն մերքն զակունս Եփրատայ, ոչ յիշեն լինել մասն Տօրոսի, այլ գիտեմք զի Ստրաբոն յոյժ ընդարձակ առնու զգօտի Տօրոս լերին, որպէս գրեցաք 'ի ստորագր ութեան Տօրոսի, վասն որոյ եւ 'ի գիրս ժա. 'ի թղթ. 521. դնէ զԵփրատ բղխել 'ի հիւսիսային մասունս Տօրոսի, որպէս զՏիգրիս 'ի հարաւային մասունս Տօրոսի, յասելն անդէն՝ թէ Տիգրիս բղխէ 'ի նոյն լեռնէ ուստի եւ Եփրատ, միայն թէ զտեղի միաւորութեան այսր վտակին՝ ընդ միւս վտակին Եփրատայ իջելոյ 'ի հիւսիսոյ կամ 'ի Կարնոյ՝ յոյժ 'ի վեր յԵկեղեաց տանի դնէ Ստրաբոն։ Իսկ եթէ Ստրաբոն 'ի թղթ. 527 զԵփրատ միանգամայն ընդ Երասխայ դնէ բղխել 'ի լեառն Ավոս կամ Ապոս, այս եւս չէ ինչ ընդդէմ վերոյիշեալ բանից իւրոց, այլ է որոշակի նշանագրել զանուն լերին. զի 'ի թղթ. 531. զԱվոս լեառն կացուցանէ մասն Տօրոսի, եւ որպէս յայտ է զԱվոսն եւս համարի լինել լեառն գօտեւոք։
       Արդ քանզի Հայք բնակիչք աշխարհին զերկոսին եւս վտակսն համարեցան իբրեւ բնիկ Եփրատս, Ստրաբոն եւս որ մերձակայ էր Հայոց՝ ըստ նոցա Եփրատ կոչեաց եւ ստորագրեաց զայն վտակ՝ որ ունէր զընթացս յարեւելից յարեւմուտս։ Այժմեան քննաբանից եւրոպեանց վասն այնորիկ հակառակ երեւին բանք նախնի աշխարհագրաց, զի ոչ գիտեն զսովորական բարբառ բնակչաց, այլ ինքեանք զմին 'ի վտակացս համարին իբրեւ այլ գետակ ինչ խառնեալ յԵփրատ, որպէս եւ յայտնի յիշէ Կելլարիոս գ. 11 'ի խօսելն զԵփրատայ. «Իսկ վասն զի այլովք գետովք առատանայ (Եփրատ) յարեւելից եւ 'ի հիւսիսոյ իջելոց, յայնմանէ եղեւ ոմանց զմեծագոյնն 'ի նոցանէ որ գայ յարեւելից՝ համարել փոխանակ բնիկ Եփրատայ, իսկ ոմանց զհիւսիսայինն»։ Լաւագոյն էր զայս համարումն տայլ ոչ աշխարհագրաց՝ այլ բնիկ բնակչաց, որք ոչ զմին եւեթ, այլ զերկոսին եւս, այս ինքն՝ զեկեալն 'ի հիւսիսոյ կամ 'ի Կարնոյ, այլ եւ զեկեալն յարեւելից կամ 'ի Ծաղկոտանէ՝ համարեցան եւ կոչեցին Եփրատ. իսկ աշխարհագրաց անկ է գրել, որպէս համարին եւ որպէս 'ի կիր առնուն բնակիչք իւրաքանչիւր աշխարհաց։
       Եթէ զայս տեղեկ ութիւն 'ի պատմագրաց ազգիս ունէր Սալմասիոս , ոչ այնչափ տառապէր 'ի լէ. գլուխ գրոցն Սոլինոսի, կամ 'ի միաբանել զբանս այլեւայլ մատենագրաց, Պլինիոսի, Մելայի, Ստրաբոնի եւ Պտղոմեայ, եւ կամ առ 'ի մերժել՝ մինչեւ ցքառեակ մեծամեծ թուղթս երկարաձգել զվէճ իւր. եւ ոչ գրէր 'ի թղթահամարն 442. «Եփրատ ոչ կոչէր՝ բայց եթէ ուրանօր հասանէր 'ի սահմանս Կիլիկիոյ եւ Գոմմաղինոյ»։ Զի բնակիչքն եւ նախ քան զհասանել յայն սահման՝ Եփրատ կոչէին զերկոսին եւս վտակսն, թէ զեկեալն 'ի հիւսիսոյ 'ի կողմանց Կարնոյ, եւ թէ զեկեալն յարեւելից 'ի կողմանց Ծաղկոտան եւ Բագրեւանդայ։ Իսկ այն անծանօթ անուանքն Բիսքուրադէս եւ Օմիրա կոչեցեալք 'ի նախագրեալ բանս Պլինիոսի, գուցէ էին փոքրիկ գետակք ինչ խառնեալք յԵփրատ։
       Այսչափ ինչ վասն յիշելոցն Ստրաբոնի եւ այլոց զընթացից Եփրատայ 'ի Հայաստան։ Իսկ զոր գրէ Ստրաբոն բ. 80 յԵրատոսթենեայ բերելով, թէ զանազան ութիւն երկայն ութեան այսոցիկ կողմանց յայնմանէ պատճառի, ըստ որում «Եւփրատ ուր ուրեք 'ի հարաւ կոյս հոսի, բազմօք զկնի յարեւելս կոյս ընթանայ», անդանոր բան նորա է զընթացից յետ ելանելոյ Եփրատայ արտաքոյ Հայաստան եաց, որ ոչ հայի 'ի բան մեր։
      
       Զ. Նաւարկութիւն Եփրատայ եւ առատութիւն։
       Զնաւարկութիւն 'ի վերին կողմանս Եփրատայ 'ի Հայաստան եայս յիշէ Պլինիոս ե. 24 ուր 'ի խօսելն զընթացից Եփրատայ, ասէ. «Տասքուսա հեռի է 'ի Զիմարայ եօթանասուն եւ հինգ հազար քայլիւ (75 մղոնոք), անդուստ նաւարկեն 'ի Բասդոնա (յօրինակս ինչ Սարդօնա) յիսուն հազար քայլիւ (50 մղոնոք) 'ի Մելիտինէ Կապադովկիոյ»։ Նոյնպէս սուղ ինչ ստորեւ գրէ. «Ի սահանացն դարձեալ նաւարկեն քառասուն հազար քայլիւ (40 մղոնոք) անդուստ 'ի Սամոսադա գլուխ (գլխաւոր քաղաք) Կոմմադենայ»։ Նաեւ Երոդոտոս գիրք ե. գլ. 52. յիշէ զնաւարկութին 'ի նոյն վերին կողմանս Եփրատայ ասելով. «Եզր Հայաստանեաց (Փոքուն Հայոց) է գետն՝ ընդ որ անցանեն նաւուք՝ Եւփրատ անուն»։ Իսկ Ստրաբոն ժզ. 740 'ի խօսելն զԱսորեստանեաց պատմէ՝ թէ զիարդ 'ի հարաւային յայի կողմանս մարթ է նաւարկել 'ի ծովէ 'ի վեր ընդդէմ ջրոյն մինչեւ ցԲաբիլոն ընդ երեք հազար ասպարէզս. եւ թէ որպէս պարսիկք կամօք իւրեանց սահանս գործեցին, ընդ որս գահավէժհոսին ջուրք, առ 'ի խափանել զնաւարկութին առ ահի արշաւանաց թշնամեաց, զորս մեծն Աղէքսանդր քակեալ հարթեաց որչափ եւ կարող եղեւ։
       Ապա 'ի թղթ 740 գրէ զառատանալոյն Եփրատայ. «Գետն Եփրատ առատանայր սկսեալ յելս գարնան, յորժամ ձիւնք լուծանին 'ի Հայաստան»։ Յոյր սակս, ասէ, հարկ լինի անդէն յԱսորեստան փոսս բանալ, որպէս բանան յԵգիպտոս վասն Իեղոսի։ Այլ վասն այսր ճոխագոյն գրէ Արրիանոս յարշաւանս Աղէքսանդրի գիրք է. «Եւփրատ 'ի լերանց Հայաստանեաց հոսեալ 'ի ձմեռնային ժամանակի, 'ի մէջ գետեզերաց իւրոց ընթանայ, ըստ որում ոչ բերէ յինքն յորդ ութիւն ջուրց, այլ 'ի մուտս գարնան՝ եւս առաւել ընդ ամառնային արեւադարձիւ առատացեալ ընթանայ, եւ 'ի վեր ամբարձեալ քան զգետեզերս իւր՝ ողողէ զանդաստանս Ասորեստան եայց. զի յայնժամ ձիւնք 'ի լերինս Հայաստան եաց լուծեալ՝ զջուր նորա առաւելուն յոյժ յոյժ»։ Պատմէ ապա թէ ո՛րպէս 'ի դադարիլ լուծանելոյ ձեանց՝ նուազանայ յոյժ Եփրատ յայն կողմանս Ասորեստան եաց, մինչեւ հարկ լինի խնուլ զանցս, ընդ որս հոսի 'ի ջրանցս ձեռագործս բնակչաց, յորս գլխաւորն էր ջրանցքն Պալլակոպայ։ Այլ իբր հրաշալի իմն պատմէ Պողիբիոս գիրք թ. «Գետն Եւփրատ, ասէ, զառաջին սկիզբն իւր 'ի Հայաստան կալեալ, անդուստ ապա ընդ Ասորիս խաղացեալ, եւ ընդ սահմանս նմին յարակցեալս, բերի 'ի Բաբիլոն□ նախ քան զմտանելն 'ի ծով սպառի 'ի փոսս բացեալս յանդաստանս, յորմէ դէպ լինի Եփրատայ ունել բնակ ութիւն հակառակ այլոց գետոց, զի ձորոփորք այլոց գետոց այնչափ առաւել առատանան՝ որչափ առաւել սահմանս հատանեն, նոքա 'ի ձմերային ժամանակի բարձրանան յոյժ, իսկ 'ի տօթ ամարան զիջանին. սա յայնժամ լայնեալ ծաւալեալ զեղու արտաքս՝ յորժամ շնիկ աստղն ծագի, եւ ձորոփոր նորա ընդարձակի յԱսորիս (իմա եւ 'ի Հայս). ուստի ցորչափ երկար ընթանայ, նոյնչափ եւ փոքրկանայ. որոյ պատճառն է, զի ոչ 'ի հաւաքմանէ ձմեռնային անձրեւաց ունի զիւր աճումն, այլ 'ի լուծեալ ձեանց, եւ նուազի յորժամ 'ի ձորագետոյ նորա յանդաստանս դարձուցանեն զջուր նորա, եւ բազմապատկեն յոռոգումն»։ Վասն որոյ անագանին, ասէ, յայնժամ նաւարկութիւնք. քանզի նախնիք բազում ջրանցս բացեալ, ընդ նոյն անցս զջուրն Եփրատայ յայլ եւ այլ պէտս իւրեանց ածէին, որպէս պատմէ Ստրաբոն։ Իսկ Երոդոտոս ա. 180. վասն Նիքօդրիս թագուհւոյն, որ զկնի Շամիրամայ, պատմէ բազում փոփոխ ութիւնս ընթացից Եփրատայ գործեալ 'ի նոյն կողմանս Բաբիլոնի։
       Ի գիրս մերոցն յիշատակ ութիւն ինչ ոչ գտանեմք զառատանալոյն Եփրատայ 'ի ձմեռնային ժամանակի, այլ զսառելոյ նորա յիշատակէ ինչ Բուզանդ ե. 3. 'ի գաւառին Տարօնոյ, յասելն. «Եւ էին աւուրք ձմերայնոյ, եւ սաստկացեալ (սառուցեալ) կցեալ էր գետն Եփրատ»։ Զոր ստորեւ պարզէ ասելով, թէ Մուշեղ զօրավար ետ հրաման կապել զմարդպետն, «եւ իջուցանել զնա 'ի գետն (Եփրատ), եւ դնել 'ի վերայ սառինն կցելոյ գետոյն. եւ սատակեցաւ անդէն»։
      
       Է. Կամուրջք եւ նեղուցք Եփրատայ։
       Տակիտոս (գիրք ժգ. գլ. 7. ) յիշէ զկամուրջն Եփրատայ, զոր կայսրն հրամայեաց շինել վասն անցանելոյ 'ի Փոքր Հայ ոց 'ի Սոֆէնէ, որ է Ծոփք գաւառ 'ի Մեծ Հայս, առ 'ի խաղալ 'ի վերայ Պարթեւաց։ Իսկ 'ի ժե. 7. յիշէ եւ զայլ կամուրջ Եփրատայ, ուր Կորբուլոս հռոմայեցի արձակեաց յԵփրատ նաւս գերանակապս աշտարակաշէնս առ 'ի զինիլ ընդդէմ թշնամեաց, որպէս զի մի՛ արգելցեն զշին ութիւն կամրջին, որպէս պատմէ 'ի գլուխն 9։ Առ Խորենացւոյն գ. 13. յիշատակի նաւակամուրջ. «Եւ զօրացն Պարսից կողմնապահաց հատեալ զչուան նաւակամրջին Եփրատու, զգուշանային անցիցն»։ Յայտ է թէ այս կամուրջ 'ի վերայ լաստից միշտ կայր անդէն, ուրանօր մերս Տիրան յօգն ութիւն ժամանեալ Յուլիանու կայսեր՝ հալածական արար զզօրս Պարսից, եւ յայկոյս անցոյց զզօրս նորին կայսեր։ Առ Պլինիոսի լդ. 15. յիշատակի 'ի Զեւքմա քաղաքի առ Եփրատ գետով կամուրջ յերկաթի շղթայից, զոր շինեալ էր մեծին Աղէքսանդրի. զի 'ի հնումն Զեւքմա քաղաքս այս էր տեղի անցանելոյ ընդ Եփրատ, յորմէ ընկալաւ եւ զանունն. քանզի ընդ այս էանց մեծն Աղէքսանդր, նաեւ Բակքոս 'ի խաղալն իւրում 'ի Հնդիկս. ընդ այս սովոր էին անցանել եւ Պարթեւք, որպէս գրէ Դիոն գիրք խթ. թղթ. 403. վասն որոյ եւ Պլինիոս ե. 24. 'ի յիշելն զԶեւքմա, եօթանասուն եւ երկու մղոնիւք տարակայեալ 'ի Սամոսատայ՝ կոչէ քաղաք ականաւոր վասն անցից Եփրատայ։ Ուր Հարտուին 'ի վերլուծ ութիւնս իւր նաեւ վասն այսր իմանայ զյիշատակեալն Ստրաբոնի 'ի ժզ. 746. ուր կոչէ Հին կամուրջ Եփրատայ առ Թափսաքաւ. նոյն ինքն Ստրաբոն յիշէ ապա 'ի 747. եւ «զկամուրջն որ այժմ առ Կոմմագինիւ է, ասէ, եւ զայն (կամուրջ) որ երբեմն առ Թափսաքաւ էր, որ էր 'ի ձեռս միկասնացւոց, ուր էր Մծբին։ Նեղուցք Եփրատայ յիշատակին առ Քսենոփոնի 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի, ուր գրէ. «Նաեւ վասն աղբերացն Եփրատայ ոչ յոյժ տարակայեալ ասէին 'ի Տիգրիսէ. եւ ուրեք ուրեք ունել վայրս անձուկս»։ Յորոց մին յիշատակի եւ առ մերում Խորենացւոյ 'ի գ. 40. յասելն. «Իսկ նոցա անցեալ ընդ նեղուցս Եփրատայ կամրջին, ընկեցին զփայտն զկնի իւրեանց, այլ նորա (Վարազդատայ) հասեալ վազեաց զԵփրատաւ առաւել քան զղակոնացին Քիոնեայ վազս քսան եւ երկուց կանգնոց չափ»։ Այս տեղի մարթ է լինել 'ի վերին կողմանս Հայաստան եաց եւ Եփրատայ 'ի սահմանի Դարանաղեաց գաւառի. զի սուղ ինչ 'ի վերոյ յիշէ զդժուարս Դարանաղեաց։ Բայց Եփրատ 'ի ստորին կողմն աշխարհիս Հայոց լայնանայ եւ խորանայ, զոր օրինակ յիշատակի առ Խորենացւոյն բ. 79. 'ի գրելն զՏրդատայ. «Առեալ զզէնն իւր եւ զկազմած ձիոյն 'ի լուղ ընդ լայնատարած խորայատակն անցանէր ընդ Եփրատ, 'ի բուն զօրսն իւրեանց ուր Լիկիանոսն էր»։ Իսկ Երոդոտոս գիրք ա. գլ. 180. թղթ. 85. վասն ստորին կողմանց Եփրատայ՝ ուր Բաբիլոնն էր, գրէ, «Ընդ մէջ բաժանէ (զԲաբիլոն) գետն անուանեալ Եւփրատ, որ է մեծ եւ խոր եւ արագընթաց, 'ի Հայաստանեաց ընթանայ 'ի ծովն Կարմիր»։
       Վտակք Եփրատայ բազում են քան զՏիգրիս, որպէս գրէ Ստրաբոն ժզ. 742. զի յետ ասելոյ՝ թէ Տիգրիս 'ի հարաւային կողմանց Հայաստան եաց ընդունի զջուրս, ասէ վասն Եփրատայ։ «Իսկ Եփրատ յերկոցունց կողմանց եւս (Հայոց աշխարհի) ընդունի զջուր, ոչ 'ի միոջէ լեռնէ միայն՝ այլ 'ի բազմաց»։ Յաւե՛լ, ասէ, եւ զերկարութիւն ընթացից գետոյն Եփրատայ, որ ընթանայ ընդ միջոցս մեծին եւ Փոքուն Հայոց, ապա ընդ Կապադովկիա, եւ ընդ Տօրոս» եւ այլն։
      
       ՏԻԳՐԻՍ
       Ա. Անուն գետոյս։
       Ածանցեալ է 'ի տեգ բառէս Հայոց, որպէս եւ վկայէ հռոմայեցին Տերենտիոս Վարոն 'ի գիրս Լատին լեզուի դ. 20 «Տիգրիս… անուն 'ի հայկական լեզուէ (է ածանցեալ) զի 'ի նմա եւ տէգն եւ արագընթաց գետն՝ Տիգրիս կոչի»։ Բայց որք զՏէգն յայլոց լեզուաց ածանցեալ ասեն, որպէս Պլինիոս զ. 37 Ստրաբոն եւ Եւստաթէոս 'ի լեզուէն Մարաց. իսկ Կուրտիոս դ. 9. 'ի լեզուէն Պարսից, սոքա այսպիսիք կամ զի չէին տեղեակ հայկական լեզուիս, եւ կամ զի մի եւ նոյն լեզու համարէին զմերն ընդ նոցին, վասն այնորիկ այնպէս եդին, այլ զանուն գետոյն պարտ է տայ այնմ լեզուի՝ որում է սեփական գետն. արդ Տիգրիս է գետ սեփական մերում աշխարհի. եւ անունս Տեգ՝ է սեփական մերում լեզուի է ստէպ 'ի կիր արկեալ։ Կոչեցաւ եւ Դկղաթ առ Յովսեպոսի 'ի քաղդէական բացատրութեան սուրբ գրոց, եւ 'ի թարգման ութիւնս արաբացւոց եւ Պարսից, որպէս երբեմն եւ առ մեր մատենագիրս, եւ 'ի հայկական թարգման ութիւնս Փիլոնի, եւ յայլ գիրս, որ ածանացեալ է յերկուց անուանց Տէգ եւ Շատ, որ է անուն տեղւոյ՝ ուրանօր բղխէ. զի մին յականց Տիգրիսի բղխէ առ Շատախաւ, յորմէ ել անունս Ղաթ եւ Շատ. որպէս կոչի մինչեւ ցայժմ յայլոց ազգաց։ Սոյն այս անուն է որ 'ի սուրբ գիրս յեբրայականն կոչի Շիղէլ, փոփոխ ութեամբ ինչ տառից. իսկ առ մեզ 'ի Դանիէլի ժ. 5. երկոքումք եւս անուամք կոչի. «Առ ափն գետոյն մեծի՝ որ է Տիգրիս Դկլաթ»։ Գտանի եւ այլ անուն Բասիտիգրիս, զոր տան նմա Պլինիոս զ. 27. Ստրաբոն ժե. 729. այլ այս է անուն ստորին կողմանց Տիգրիսի, զկողմամբք բերանոյն հեռի յոյժ 'ի Հայաստան եաց։
      
       Բ. Ակն Տիգրիսի
       Վարդան աշխարհագիր այսչափ ինչ նշանագրէ վասն տեղւոյ ականց Տիգրիսի. «Չորրորդ Հայք, ուստի ելանէ գետն Տիգրիս, որ Դկղաթ, կոչի»։ Այլ Վարդան 'ի մեկն ութեան ծննդոց բ. 14. մի ըստ միոջէ որոշէ զտեղին ասելով. «Տիգրիս, որ Դկլաթ կոչի, ելանէ 'ի չորրորդ Հայոց. 'ի Հաշտաշէն գաւառէ, եւ 'ի գեղջէ Ոլորայ»։ Վասն որոյ եւ առ Յոհաննու Մամիկոն ենի Գիրեհ կամ Կրեհ գիւղն Հաշտենից՝ անուանի Ջրառատ վայրք։ Յարտաքին մատենագրաց Պլինիոս զ. 27. գրէ վասն Տիգրիսի. «Բղխէ 'ի գաւառին Հայոց մեծաց յականաւոր ինչ աղբերէ 'ի դաշտավայրի. անուն տեղւոյն է Էլէկօսինէ, ուրանօր դանդաղ ընթանայ՝ անուանի Տիկիդօ. ուրանօր արագ ընթանայ՝ յերագուէն Դիկրիս (Տիգրիս) սկսանի կոչիլ. այսպէս կոչեն Մարք զՏէգն»։ Իսկ Ստրաբոն ժա. 521. վասն Տիգրիսի գրէ բղխել յայնմ լեռնէ՝ ուստի բղխէր եւ Եփրատ. որով բղխեալ դնէ 'ի լերինն Ավոս կոչեցեալ. զի յԱվոս լեառն եդ եւ զակն Եփրատայ։ Կուրտիոս գիրք ե. ընդհանրապէս 'ի լերանց Հայաստանեայց դնէ բղխեալ զերկոսին գետս զԵփրատ եւ զՏիգրիս։
       Այլ բաց յականէ կամ յաղբերէ աստի որ 'ի չորրորդ Հայս՝ միւս եւս ակն է Տիգրիսի՝ բղխեալ 'ի լերինս Կորդուաց։ Այս ակն յիշատակի 'ի ստորագր ութեան չորից գետոց տպագրեալ զկնի աշխարհագր ութեան Խորենացւոյն ասելով. «Տիգրիս 'ի Կորդուաց լերանց ելանէ»։ Զնոյն յիշատակէ եւ ստորագր ութիւն ամենայն գետոց տպագրեալ զկնի առաջնոյն. բայց քանզի Կորդուաց լեառն է գօտեւոր, թէ յորում մասին Կորդուաց ելանէ՝ յաշխարհագր ութեան Վարդանայ կարեմք որոշել, թէ ելանէ 'ի Ջերմաձոր գաւառէն Մոկաց. զի վասն սորա գրէ՝ թէ Ջերմաձոր Շատախ է։ Արդ թէպէտ Շատախ անուն ոչ յիշատակի առ նախնիս, բայց գոյ մինչեւ ցայժմ վիճակ եւ քաղաք համանուն կոչեցեալ Շատախ. ուր բղխէ Տիգրիս 'ի վերոյ քան զքաղաքն, եւ ընթանայ առ քաղաքաւն Շատախի. վասն որոյ եւ յօրինակի միում Վարդանայ աշխարհագրի գրեալ կայ. «Աղձնիս Հիզան եւ Շատախ, առ Տիգրիս գետովն կայ»։ Զորմէ տես 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթ. 163. 164 յորոյ այժմեան ընթացիցն կարեմք իմաստասիրել եւ զհինն. որում 'ի դէպ ելանէ եւ ամենայն ստրոագր ութիւն նախնեաց. քանզի Կորդուաց լեառն անցանէ նաեւ ընդ նահանգն Մոկաց՝ ուր է Ջերմաձոր է Շատախ, վասն որոյ ոմն կարէր դնել բղխեալ 'ի լերանց Կորդուաց, եւ այլ ոմն 'ի Ջերմաձոր գաւառէ Մոկաց. նա մանաւանդ Խորենացին 'ի պատմ ութեան պատկերի Աստուածամօրն՝ 'ի լերանց Կանգուարայ իջանել ասէ, որ էր յԱձնեւացեաց գաւառ Վասպուրականի. «Եւ է տեղին այն… լեռնամէջ վիմաց 'ի վերայ գետոյն մեծի որ կոչի Տիգրիս. հուպ 'ի բերդն ամուր որ կոչի Կանգուառ. եւ միւսոյն Ագռաւաց քար, ուստի ջուրք բազումք հոսին 'ի լերանց ամրոցին (Կանգուարայ) ըստ գարնանային մասանցն, գան անցանեն ընդ հիմունս տաճարի Տիրուհւոյն, եւ խառնեալ օժանդակեն զգետն մեծ Տիգրիս»։
       Գրէ նոյն Վարդան աշխարհագիր, թէ Ջուլամերկ գաւառն՝ յոր անկանի Շատախ՝ է հին Ջրմաղն, զի ասէ. «Ջրմատ (յայլում օրինակի Ջղմատ) Ջուլամերկ է»։ Որ յայտնի է լինել Ջրմազն, որ էր 'ի փոքր Աղբակ կոչեցեալ գաւառի 'ի նահանգին Կորճէից. արդ 'ի Կորդուաց լերինք նոյնպէս անցանէին ընդ Կորճէս, եւ առ Կորդուօք անցանէր Տիգրիս։ Եւ այսպէս ըստ մերոց մատենագրաց մի ակն Տիգրիսի էր 'ի Հաշտեան գաւառի չրրորդ Հայոց. իսկ միւս ակն 'ի լերինս Կորդուաց որ 'ի նահանգին Մոկաց եւ Կորճէից, ուր եւ Շատախն. բայց այս երկրորդ ակն եւ վտակն Տիգրիսի՝ չեղեւ առ մեզ երեւելի, որչափ եղեւ երկրորդ վտակն Եփրատայ եկեալ 'ի ծաղկոտանէ։
       Համաձայն բանից մերոց մատենագրաց մերձ 'ի Կորդիս դնէ եւ Պտղոմէոս ե. 13. յասելն. «Իսկ յարեւելից ականց Տիգրիս գետոյն՝ է Վակրավտինի (Բագրեւանդ). եւ ընդ նովաւ Կորտինի»։ Որպէս եւ Քսենոփոն 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի, 'ի Քարտուքս դնէ զաղբիւրս Տիգրիսի, յասելն վասն զօրաց Յունաց. «Եթէ ընդ Քարտուքեան լերինս ճանապարհորդէին, 'ի կամելն՝ անցանէին ընդ աղբիւրս Տիգրիսի գետոյն 'ի Հայաստան»։ Արդ Քարտուք եւ Կորդուք են նոյն անուն, որպէս գրեցաք 'ի ստորագր ութեան լերանց Կորդուաց։ Նոյնպէս համաձայն ելանեն եւ բանք այլոց մատենագրաց Յունաց եւ հռոմայեցւոց, որք բաց 'ի բնիկ աղբերէն Տիգրիսի՝ դնեն եւ զայլ աղբիւր, սովին միայն տարաձայնեալ, զի նոքա զայն համարին երկրորդ անգամ 'ի վեր բղխումն մի եւ նոյն Տիգրիսի յետ ընկղմելոյ յերկիր։ Մի՝ զի Ստրաբոն, որ զակն Տիգրիսի եդ 'ի վերոյ 'ի նմին լերին ուստի բղխէ Եփրատ, որ էր Ավոս լեառն, սուղ ինչ զկնի դնէ 'ի լեառն Նպատ. զի 'ի ստորագրելն զՏօրոս՝ գրէ 'ի թղթ. 522. «Ապա եւս քան զեւս վերամբարձեալ՝ Նպատ կոչի, ուր են Աղբիւրք Տիգրիսի 'ի հարաւային կողմն լերին»։
       Երկրորդ՝ Ստրաբոն անդէն 'ի թղթ. 521. ասէ, թէ «Աղբիւրք Տիգրիսի եւ Եփրատայ տարակային 'ի միմեանց իբր երկու հազար հինգ հարիւր ասպարիզօք»։ Զնոյն գրէ եւ Դիոդորոս սիկիլիացի հատոր ա. թղթ. 125. գիրք բ. «Յետ Նեղոսի եւ Գանգէսի՝ գետք ականաւորք ընդ ամենայն Ասիա՝ են Եփրատ եւ Տիգրիս. որոց աղբիւրք են 'ի լերինս Հայաստանեաց, տարակայեալ 'ի միմեանց հազար հինգ հարիւր ասպարիզօք. եւ ընդ Մարս եւ ընդ Բարէդագինի ընթացեալ մտանեն 'ի Միջագետս»։ Արդ 2500 ասպարէզք առնեն 293 մղոն. այսչափ հեռաւոր ութիւն աղբերաց ընդդէմ ելանէ բանիցն՝ զոր ասաց Ստրաբոն վասն երկուց գետոց Եփրատայ եւ Տիգրիսի բղխել 'ի մի եւ 'ի նոյն լեռնէ. ապա յայտ է թէ Ստրաբոն խօսի աստ զհեռաւորուէ երկրորդ ականն կամ աղբեր, եւ ոչ զհեռաւորուէ առաջին ականն՝ որ 'ի միում լերին էր ընդ Եփրատայ. նա՝ ըստ ասելոյ Սալուստիոսի նաեւ 'ի միում աղբեր. զի գրէ Սենեկա, թէ Սալուստիոս պատմագիր ստուգաբան հաստատէ, թէ Տիգրիս եւ Եփրատ 'ի միոջէ աղբերէ հոսին 'ի Հայաստան, նոյնպէս եւ Լուկանոս եւ Բոյետիոս մի դնեն զաղբիւրն Եփրատայ եւ Տիգրիսի։ Զայս քաջայայտ եւս ունիս տեսանել ստորեւ։
      
       Գ. Ընթացք Տիգրիսի։
       Պլինիոս զ. 27. յետ դնելոյ զակն Տիգրիսի, ասէ վասն ընթացից նորա. «Հոսի 'ի լիճն Արեթուսա… եւ անցեալ (ընդ այն լիճ) սակս ընդ առաջ ելանելոյ Տօրոս լերին՝ ընկղմի 'ի քարայր ինչ. ուր ընդ երկրաւ ընթացեալ՝ 'ի միւս կողմանէ նորին 'ի վեր ելանէ, տեղին կոչի Զօրօանտա. նոյն լինելն (գետոյն) յայտնի է, զի զընկղմեալսն 'ի վեր բերէ. ապա ընդ այլ լիճ անցանէ որ Թոբիդէս կոչի, եւ դարձեալ յերկիր սուզի, եւ յետ քսան եւ հինգ հազար քայլի (25 մղոնաց) 'ի Նիմֆէոս ելանէ»։ Այլ Ստրաբոն ժա. 529 միայն զմի լիճն յիշէ. զորոյ զանուն կոչէ Արսինի, որ եւ Թոնիդիս. «Ընդ այս (լիճ ասէ) Տիգրիս բերի 'ի Նպատ լեռնէ հոսեալ. եւ ոչ խառնի 'ի լիճն սակս արագուեն. յորմէ տուաւ նմա անունն. զի զտէգն Մարք Տիգրիս կոչեն։ Տիգրիս բազում ազգս ձկանց ունի, այլ լճին մի միայն է տեսակ. 'ի ներքին խորշ լճին Տիգրիս 'ի յորձանուտն ընկղմեալ եւ ընդ երկայն ասպարէզ ընդ երկրաւ հոսեալ, առ ընթեր Խալօնիդեայ 'ի վեր յառնէ. անդուստ առ Օբեաւ եւ առ պարսպաւ Շամիրամայ ընթանայ, զԿորդիս յաջմէ թողեալ»։
       Այս բանք Պլինիոսի եւ Ստրաբոնի յայտ առնեն, թէ զոր մերքն իբրեւ երկրորդ ակն Տիգրիսի յիշեն. սոքա համարին 'ի վեր յառնել մի եւ նոյն գետոյ, որպէս ասացաք 'ի վերայ. զի զոր ինչ տեղի յիշեն սոքա՝ անկանին մոտ յայն կողմանս՝ զորս մերքն յիշեն։ Զօրօանտա Պլինիոսի է Զարուանդ գաւառն Պարսկահայոց. Խալօնիդիս Ստրաբոնի եւ Այլի գաւառն Պարսկահայոց։ Ալօնք կոչեցեալ 'ի Պլինիոսէ։ Օբեայ տեղին է Յըմբեա, ընդ այլ տեղիս Պարսկահայոց յիշատակեալ 'ի Թոմայէ Արծրունոյ, զոր նա Յըմբեա ծովակ կոչէ։ Հուսկ յետոյ Ստրաբոն յիշէ եւ զԿորդիս, ուր մերքն եդին զայս ակն. որպէս եւ համառոտ ութիւն նորին Ստրաբոնի ժզ. 1305 առաւել որոշելով ասէ, թէ յետ սուզանելոյ յերկիր. «առընթեր Կորդուած 'ի վեր յառնէ»։ ԱԵրդ յայտ է թէ ոչ միայն յայսմ՝ այլ նաեւ 'ի ստորագր ութիւնս այլ ամենայն տեղեաց չիք գտանել ըստ ամենայնի համաձայն ութիւն, այլ զընդհանուրն եւ եթ բաւական պարտ է համարել։ Ուր ստոյգ ինձ երեւի, թէ ընդ ընթացից այսմ երկրորդ ականն Տիգրիսի շփոթեալ խառնեն Ստրաբոն եւ այլք նաեւ զընթացս այլոց ինչ վտակաց Տիգրիսի՝ որք գան 'ի հարաւային կողմանց աշխարհիս Հայոց. եւ խառնին 'ի Տիգրիս։ Յուստինոս թէպէտ դնէ զսուզիլն Տիգրիսի համաձայն Ստրաբոնի եւ Պլինիոսի, բայց յանուանս տեղեաց ոչ համաձայնի. զի գիրք խբ. գլ. 3. 'ի յիշելն զՀայաստան, ասէ. «Յորոյ լերանցն բղխէ Տիգրիս գետ. զառաջինն նուազաջուր, ապա յետ քանի մի ասպարիզաց յերկիր սուզեալ, յետ հազար քայլից մեծ ինչ գետ լեալ 'ի գաւառն Սօֆէնէ (Ծոփք) 'ի վեր յառնէ, եւ այնպէս 'ի լիճս Եփրատայ անկանի»։
      
       Դ. Առատութիւն եւ նաւարկութիւն Տիգրիսի։
       Այս գետ ոչ այնչափ առատանայ՝ որչափ Եփրատ ըստ Ստրաբոնի, որ եւ զպատճառն նշանագրէ ասելով ժզ. 742. «Տիգրիս 'ի հարաւային կողմանց Հայաստանեաց՝ որք մերձ են 'ի Բաբիլոն՝ ընդունելով զջուրս ձեան, այլ ոչ յորդութեամբ, սակս հոսելոյն 'ի հարաւային կողմանց, արդարեւ սակաւ առատանայ»։ Անդ 'ի թղթ. 739. գրէ, թէ մարթ է նաւարկել 'ի ծովէ 'ի վեր, մինչեւ ցՕբին, որ էր Շահաստան քաղաք Ասորեստան եաց, եւ մինչեւ ցայն տեղի՝ ուր զկնի շինեցաւ Սելեւկիա. այլ Պարսիկք առ ահի արշաւանաց թշնամեաց որպէս յԵփրատ՝ նոյնպէս եւ 'ի Տիգրիս՝ սահմանս կամ քարավազս գործեցին 'ի խափանել զմուտս թշնամեաց. զոր Հուետիոս համարի գործեալ 'ի Նիտոկրիս թագուհւոյն Ասորեստանեաց, որ ըստ պատմելոյ Երոդոտոսի գիրք ա. գլ. 185. ճարտարամիտ էր յոյժ։ Մեծն Աղէքսանդր քակեաց զայն սահանս, այլ Պարսիկք անդրէն գործեցին զանգիտեալ 'ի թշնամեացն յեկելոց 'ի ծովէ. նմին իրի կային այն սահանք եւ յաւուրս Յուլիանոսի կայսեր, ոպ յիշէ Ամմիանոս գիրք իդ. գլ. 1. այլ զկնի բարձան առ հասարակ, քանզի պատմին նաւակաց համարձակ անցանել ընդ Տիգրիս եւ ընդ Եփրատ, բերելով զվաճառս Միջագետաց։ Պարսից եւ Հնդկաց։ Յաղագս կամրջին Տիգրիսի այսչափ ինչ յիշատակ ութիւն գտանի առ Դիոնի, թէ Տրայիանոս հրամայեաց բերել 'ի Մծբնայ որ ինչ պէտք էին 'ի կառուցանել կամուրջս, առ 'ի անցանել յԱտիավէնի, մերձ 'ի լեառն Քարտինսն. ուր կամի գրել Քարտու, որ է լեառն Կորդուաց։
      
       ԾՈՐՈԽ կամ ՃՈՐՈԽ որ եւ ՓԱՍԻՍ
       Այժմ կոչի տաճկերէն Չօրագ կամ Ճույրուխ. զորմէ գրէ Լաստիերտցին գլ. ժզ. «Իսկ որ 'ի Տայսն մտին, առեալ զերկիրն, եւ հասեալք մինչեւ 'ի գետն մեծ որ կոչի Ծորոխ. եւ զկնի գետոյն դարձեալ իջին յաշխարհն Խաղտեաց»։ Այս բան ցուցանէ զընթացս գետոյս լինել առ սահմանօք Տայոց, եւ աշխարհին Խաղտեաց. յորմէ մարթ է իմաստասիրել եւ զակն նորա լինել 'ի կողմանս Տայոց, զորմէ չիք ինչ յիշատակ ութիւն. զի որ ասի 'ի գետադր ութեան տպագրեալ զկնի աշխարհագր ութեան Խորենացւոյն՝ 'ի Սենեաց ելանել, մեզ անյայտ է։ Այս Ճորոխ գետ յիշատակի եւ 'ի գիրս Յոհաննու Մամիկոն ենի յայն գլուխ՝ որոյ վերնագիրն է. «Վասն մահուան Տիրանայ՝ որդւոյ Վահանայ, եւ պատերազմին՝ որ յեզերս աղի ծովուն»։ Ուրանօր ասէ վասն Վաշտեայ Վրաց արքայի. «Առեալ զՊարսիկս էանց ընդ գետն Ճորոխ, եւ գնաց 'ի քաղաքն Համամայ՝ որ կոչի Տամբուր. եհար որոեւ հրով։
       Այս անուն ծորոխ գետոյն ոչ գտանի 'ի սուրբ գիրս, թէպէտ եւ գետն յիշատակի այլով անուամբ ծնն. բ. 11 որ է Փիսոն՝ մի 'ի չորից գետոց դրախտին, զի հայկական անունս ելեալ յանուանցս ծոր, ուղխ, յայտ առնէ զուղխօրէն ծորիլ սորա սաստկուբ, եւ զյաճախ ութիւն աճելոյ եւ զեղանելոյ, որում յարմարել կամելով Մովսէս՝ եդ զանունս Փիսոն, որ ըստ եբրայեցւոց նշանակէ աճիլ, զեղուլ, զորմէ տես 'ի գլ։ Բնակչաց նոյնպէս անլուր է այս անուն ամենեւին 'ի գիրս օտարազգի մատենագրաց Յունաց եւ հռոմայեցւոց, բայց գետն հռչակեալ յոյժ, այլով անուամբ կոչելով, զի Ֆազիս կոչեցեալ գետն առ նոսա՝ ըստ մեզ Փասիս, յայտնի տեսանի լինել նոյն ինքն ծորոխ գետ. զորոյ զպատճառն մի ըստ միոջէ յառաջ բերցուք։
       Նախ՝ որպէս զծորոխն գիտեմք ելանել 'ի Հայաստան եաց, նոյնպէս եւ զՓասիոն դնեն նախնիք ելանել 'ի Հայաստան եաց։ Ստրաբոն ժա. 529, 'ի գետս Հայաստան աշխարհիս՝ 'ի կարգս առաւել ծանուցեալ գետոց որք 'ի Պոնտոս ծով իջանեն՝ դնէ զՓասիս եւ զԼիդոս՝ որ է Գայլ գետ Փոքուն Հայ ոց։ Եւ 'ի ժա. 498. գրէ. «Կողքիս ըստ մեծի մասին իւրոյ առ երի կայ ծովու. ընդ այն ընթանայ Փասիս գետ մեծ բղխեալ 'ի Հայաստան եաց. յինքն ընդունելով զՂլաւքոս եւ զԻբբոն, որք հոսին 'ի մերձակայ լերանց»։ Դիոնեսիոս 'ի գրելն զՓասիս գետոյ 'ի տողն 694. «Սկզբնաւորեալ, ասէ, զառաջինն յԱրմենիոս լեռնէ»։ Մեկնիչն Ապողոնեայ առ ժա. գիրս, տող 401. «Ի լեառն Հայաստանեաց» դնէ։ Եւ թէպէտ առ Ապողոնեայ գրի՝ յԱմարանդեան լերանց հոսեալ, որպէս եւ առ Պլինիոսի՝ 'ի Մոսքեան լերանց, այլ որպէս ծանուցանէ Քաղաւպօն 'ի վերլուծ ութիւնս Ստրաբոնի 'ի թղթ. 498. «Երկաքանչիւր եւս լերինք են 'ի Հայաստան»։ Զբանս Պլինիոսի յառաջ բերցուք, որ զ. 4. զառաւել տեղիս յիշելով ծանօթացուցանէ. զի յետ յիշելոյ զԴրաբէզուս (Տրապիզոն), ասէ. «Յայնկոյս քան զայն՝ ազգն Առմէնօքալիպք (որք են Խաղտիք) երեսուն հազար քայլիւ (30. մղոնիւք) տարակայեալ 'ի Հայոց մեծաց□ իսկ 'ի յեզերս (են) Հենիովքք, Ամբրէվդք, Լազք։ Գետք (են) Ագամբսիս□ եւ առաւել ականաւոր գետ Պոնտոսի (է) Փասիս, ծագի 'ի Մոսքեանց»։ Ուր գրէ Հարտուին մեկնիչ, 'ի բանից Ստրաբոնի լուսաւորեալ, թէ Փասիս «ունի զիւր ակն յայնմ կողմանէ Մոսքիքան սահմանին զոր Հայք ունին. զի Մոսքիքա է եռամասն. մասն ինչ անկանի Կողքիսաց, մասն ինչ Վրաց եւ մասն ինչ Հայոց□ զի երկրի սոցա (Հայոց) ուր դառնայ յարեւմուտս, 'ի լերանց՝ զորս Պտղոմէոս Կովկասեանս կոչէ՝ բղխէ Փասիս, ոչինչ հեռի 'ի նոյն իսկ ականց Եփրատայ»։ Այս լերինք են զոր Ստրաբոն ժա. 500. սահմանակիցս դնէ Կողքիսոյ, յասելն՝ թէ Փասիս ծագի 'ի վերոյ կացեալ լերանց. այսինքն 'ի լերանց որ 'ի վերոյ կան Կողքիսոյ. զորոյ զբանս տեսցես ստորեւ։ Համաձայն նախնեացս այսոցիկ եւՊրոկոպիոս ասէ վասն Փասիս գետոյ ելանել 'ի Հայոց, եւ խաղալ յաշխարհն եգերացւոց կամ Կողքիսացւոց։
       Երկրորդ՝ զոր ինչ գրեն նախնիք վասն ընթացից Փնսիս գետոյ՝ ըստ ամենայնի համաձայնի ընթացից Ծորոխայ կամ Ճորոխայ՝ զոր այժմուս տեսանեմք. զի գրեն վասն Փասիսի ընթանալ առ Կողքիսիւ մերձ 'ի Տրապիզոն եւ 'ի Լազս. ըստ այսմ եւս Ճորոխ անցանէ առ սահմանօք փաշայ ութեան Տրապիզոնի, որ 'ի հնումն կոչէր Կողքիս, իսկ այժմ Լազիսթեան կամ Լազք, յանուն միոյ 'ի հին գաւառաց Կողքիսոյ կոչեցեալ Ղազիս, զոր յիշէ Խորենացին 'ի ձեռագիր աշխարհագր ութեան իւրում։ Զայս յայտնի կացուցանէ Քսենոփոն 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի. ուր պատմէ՝ թէ յորժամ զորքն հասին 'ի Փասիս գետ՝ ուր իբր հարիւրսանեան ունէր լայնուի, որ է ասել 'ի սկիզբն գետոյն, եւ 'ի գնալն յառաջ տասն փարսախաչափ անդ Խալիվք (որ է Խաղտիք), եւ Դաօդք (որ է Տայք) եւ Փասեանք ընդ առաջ ելին նոցա։ Որով կամի ասել թէ 'ի մերձակայս Փասիս գետոյ էին սահմանք Խաղտեաց եւ Տայոց, որպէս է եւ Ճորոխայ։ Յայտնի ցուցանէ եւ Ստրաբոն յասելն ժա. 500. «Չորեքկին են մուտք 'ի Վիրս. մին ընդ Սարաբանա բերդ կողքիսեանց, եւ ընդ անձուկս որք 'ի թիկունս նորա են, ընդ որս Փասիս հարիւր քսան կամրջօք կցեալ առ խոտորմանն սաստիկ եւ սրընթաց հոսի 'ի Կողքիս, հեղեղօք անձրեւաց 'ի բազում ծործորս պատառեալ զտեղիսն, եւ 'ի ձորավայրս դարձուցեալ»։ Զի՛նչ առաւել յայտնի քան զայս սակս ընթացից Փասիս գետոյ ընդ Կողքիս, եւ յարմար այժմեան սրընթաց ուղխից յորձանաց Ճորոխ գետոյ։ Իսկ 'ի թղթ. 498. ինքն Ստրաբոն զՓասիս քաղաք կառուցեալ առ Փասիս գետով՝ կոչէ Կողքիսացւոց քաղաք՝ ասելով. «Առ երի Փասիս կայ համանուն քաղաք Շահաստան Կողքիսացւոց. զորով 'ի միոյ կողմանէ պատէ գետ, 'ի միւս կողմանէ լճակ, իսկ յերրորդ կողմանէ ծով։ Սոյնպէս եւ Պլինիոս յայտնի ցուցանէ իե. 15. ուր 'ի յիշելն զԱդրօն կամ զԱդօրօն՝ ասէ, թէ լաւագոյնն լինի «Ի կողքիս առ Փասիս գետով»։ Երրորդ պատճառ զՓասիսն համարելոյ նոյն ընդ Ծորոխայ՝ այն է, զի որպէս նախնիք առ Փասիս գետով, կամ 'ի կոմանս Փասիս գետոյ դնեն լինել ոսկի, զոր յանուն Կողքիսոյ կոչեն, նոյնպէս եւ առ մերս Ծորոխ կամ Ճորոխ գետով գտանի հանք ոսկւոյ, զորմէ տեսցես 'ի գլուխն Բերոց եւ Վաճառուց։ Չորրորդ պատճառն է, զի թէ ոչ դիցուք զՃորոխ լինել Փասիս գետ նախնեաց՝ զարմանք մեծ են, թէ նախնիք որ զառաւել մանունս 'ի գետոց զբղխեալսն 'ի Հայաստանեաց յիշեցին, զիա՞րդ զանց արարին եւ լռեցին յիշել զայս գետ մեծ, զոր օրինակ է Ճորոխ, որ եւ ընթանայ պատելով առ հասարակ զհամօրէն Կողքիսիւ, որ էր աշխարհ քաջածանօթ նոցա՝ գոլով ծովեզերեայ։ Այս եւեթ պատճառ բաւական է յայտնի կացուցանել, թէ նոքա յիշեցին արդարեւ զԾորոխն, բայց այլով անուամբ յիշեցին, այնինքն է Փասիս։
       Այս ամենայն պատճառք որպէս դէմ յանդիման ցուցանեն թէ Ծորոխ կամ Ճորոխ է նոյն ինքն գետն Փասիս անուանեալ առ նախնիս օտար ազգաց, նոյնպէս եւ յայտ առնեն՝ թէ Փասիսն ոչ է այժմեան Ֆարշ գետն, որպէս կարծեցին ոմանք պատրեալք 'ի մերձաւորուէ անուանց։ Նախ՝ զի այժմեան Ֆարշն՝ որ եւ կոչի Րիօն, ոչ ելանէ 'ի Հայաստանեաց, որպէս գրեցին նախնիք վասն Փասիս գետոյ, այլ 'ի կովկասեան լերանց որ կան 'ի հիւսիսոյ վրաստանի, հեռի յոյժ յաշխարհէս Հայոց. վասն որոյ եթէ զայժմեան Ֆարշն համարեսցուք լինել Փասիս նախնեաց, զամենայն մատենագրաց բանս՝ որք առ հասարակ դնեն 'ի Հայս բղխեալ, պարտ է ստել։ Երկրորդ՝ այժմեան Ֆարշ գետ ոչ ընթանայ առ Կողքիսիւ, այլ 'ի հիւսիսոյ արեւելից յարեւմուտս եկեալ յԻմէրէթէ, որ է Աչուխ պաշ, մտանէ 'ի Պոնտոս կամ 'ի սեաւ ծով, յաջմէ կամ 'ի հիւսիսոյ ունելով զՄնկռէլ, իսկ յահեկէ կամ 'ի հարաւոյ՝ զԳուրիէլ, որք հեռի են յոյժ 'ի Տրապիզոնէ եւ 'ի Լազից՝ զորս յիշեաց 'ի վերոյ Պլինիոս, որպէս յիշեն եւ այլ նախնիք. որք եւ 'ի հնումն անկանէին 'ի Կողքիս։ Վասն որոյ եւ ոչ իսկ յարմարի ճանապարհորդ ութեան զօրաց Յունաց, զորոց Քսենոփոն պատմէ անցանել ընդ Փասիս, զի այն զօրք ամենեւին ոչ մերձեցան յայժմեան Ֆարշ գետ, քանզի եւ գնալն անդ՝ էր հեռացուցանել զճանապարհ իւրեանց. եւ ոչ իսկ գտանին առ Ֆարշիւ Խաղտիք եւ Տայք, զորս գտին այն զօրք առ Փասիս գետով, որպէս յիշեցաք 'ի վերոյ։ Երրորդ՝ ոչ գտանի անդ 'ի կողմանս Ֆարշ գետոյ ոսկի, որպէս գրէ եւ Պիշինկ 'ի Վրաստան 'ի խօսելն զՄնկռէլայ, զոր վրիպանօք կարծէ լինել Կողքիս, ասելով. «Չիք անդ ոչ հանք ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ ոչ հատք ոսկւոյ յաւազս գետոց. վասն որոյ չիք անդ գտանել եւ ոչ զհետս անգամ, առ կարօղ լինելոյ յուշ ածել զհռչակաւոր զառասպելսն Գեղաման ոսկւոյ՝ զոր Արգոնաւորդք տարան յայսմ աշխարհէ»։ Եւ այսպէս 'ի դնելն զայժմեան Ֆարշ լինել Փասիս գետ նախնեաց, ոչ յարմարին ոչ ճանապահորդ ութիւն յունական զօրաց պատմեալ 'ի Քսենոփոնեայ, ոչ ճանապարհորդուին Արգոնաւորդաց, եւ ոչ իսկ ստորագրութին զոր տան նմա նախնիք։ Բայց ընդդէմ այսմ՝ 'ի դնելն զԾորոխ գետ Հայաստանեաց լինել Փասիս, այս ամենայն յարմարի անվրէպ ըստ ամենայնի։ Իսկ թէ ընդէր արտաքինք Փասիս կոչեցին զԾորոխ, մարթ է լինել այսմ 'ի զանազան պատճառաց, որպէս եւ յայլ գետս եւ 'ի քաղաքս ինչ է տեսանել զայս՝ կրկին անուանս տալ մի եւ նոյն տեղւոյ. զոր օրինակ զԵփրատ կոչել Արածանի, զՏիգրիս կոչել Շադ, սոյնպէս եւ զԾորոխ կոչեցին Փասիս յանուն միոյ 'ի վտակաց ինչ իւրոց՝ որոց անուանք ոչ յիշատակին 'ի գիրս մեր։ Բայց հայելով 'ի նախագրեալ բան Քսենոփոնեայ՝ թուի Փասիս կոչեցեալ յանուն Բասենոյ. ուստի կամ վտակ ինչ համանուն Բասենոյ հոսէր 'ի Ծորոխ, եւ կամ յաւէտ՝ որպէս ինձ թուի, ժողովուրդ ինչ Բասենոյ 'ի ժամանակին սփռեալ կայր մինչեւ 'ի մերձակայս Ծրոխայ կամ Փասիս գետոյ. զի զայն ցուցանէ նախայիշատակեալ բան Քսենոփոնեայ յասելն՝ թէ յորժամ զօրք Յունաց հասին 'ի մերձակայս ականց Փասիս գետոյն, անդ որպէս ժողովուրդ ինչ Խաղտեաց եւ Տայոց՝ նոյնպէս եւ Բասեանծ ընդ առաջ ելին նոցա։ Մարթ էր կոչիլ այսպէս եւ յանուն Արեաց կամ Ասեց. որ է Ասեաց Փոր գաւառ Տայոց, ուր բղխէր թերեւս եւ վտակ ինչ Ծորոխայ, զորոյ զվերջին վանկն 'ի բաց թողեալ, զանունս Ասեց այլայլեալ փոխեցին 'ի Ասես, ապա 'ի Ֆասիս։ Որով եւ վայրապար կարծէ Պօշար՝ զանունս Ֆասիս ածանցեալ յԱսորւոց լեզուէն։
       Հայելով 'ի բանս Պրոկոպիոսի, այլ իմն պատճառ կարեմք նշանակել վասն անուանակոչութես Փասիս. զի գոյ գետ ինչ Ագամբսիս կոչեցեալ մերձ 'ի Ճորոխ որ եւ Փասիս. վասն այսր գրէ Պրոկոպիոս թէ կոչեցաւ այսպէս, զի յետ մտանելոյ 'ի ծով՝ ոչ խոտորի. քանզի յունական անունս Ագամբսիս՝ նշանակէ անխոտոր։ Եւ քանզի Պրոկոպիոս այլուր զԱգամբսիս գետն նախ Վոաս յորջյորջեալ, խառնեալ շփոթէ ընդ Փասիս գետոյ, նմին իրի յարմարագոյն երեւի զայս անխոտոր ընթանալն 'ի ծով՝ առնուլ վասն Փասիս գետոյ. յորմէ զհետ գայ ասել, թէ ուրեմն Փասիս կամ Ծորոխ նախ քան զմտանելն 'ի ծով՝ բազում խոտորմունս ունի յընթացս իւր, որպէս եւ տեսանեմք արդարեւ նաեւ այժմ. եւ որպէս հաստատէ նաեւ բնիկ անուն տեղւոյն մինչեւ ցայժմ մնացեալ, զի գոյ տեղի որ կոչի Խոտորջուր, որ յայտ է թէ սակս խոտորման գետոյս զայս անուն ընկալաւ։ Աստի իմաստասիրեմք թէ նախնիք Յունաց 'ի մեր հայկական Խոտորջուր անուանէ առեալ՝ զգետն Ծորոխ կոչեցին նախ Խոտորումն կամ Թեքումն, ըստ նոցա Գամբսիս. այս անուն ապա աղաւաղանօք փւխեցաւ 'ի Ֆասիս. իսկ ուրանօր 'ի ծով մտանէր՝ սակս ուղիղ ընթանալոյն կոչեցին Անխոտոր, ըստ նոցա Ագամբսիս, որ ապա եղեւ սեփական անուն մերձակայ գետոյն։ Զնաւարկ ութիւն եւ Զկամուրջսն Փասիս գետոյն յիշեն նախնիք. զի Ստրաբոն ժա. 500. գրէ. «Փասիս ծագի 'ի լերանց 'ի վերոյ կացելոյ 'ի բազմաց ականց բղխելով. իսկ 'ի դաշտավայրս այլ եւս վտակս ընդունի, յորոց են Ղլաւքոս եւ Իբբոս. եւ այնպէս լցեալ եւ նաւարկելի գործեալ զեղու 'ի Պոնտոս. առ որով է եւ քաղաք համանուն, եւ լիճ 'ի մօտակայս»։ Իսկ Պլինիոս. զ. 4. գրէ. «Մարթ է նաւարկել (ընդ Փասիս) ամենայն մեծամեծ նաւուք ընդ երեսուն եւ ութ հազար քայլ (38. մղոն). իսկ անտի ('ի վեր) փոքումբք ընդ հարուստ ասպարէզս, ունելով 'ի վերայ կամուրջս հարիւր եւ քսան»։ Որչափ թուով եդ եւ Ստրաբոն 'ի յառաջադրեալ բանս։