Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր առաջին

Թէ գտանին 'ի Հայաստան աշխարհիս նաեւ լիճք, վկայէ 'ի նախնեաց Ստրաբոն ժա. 529 գրելով «Են եւ Լիճք մեծամեծք 'ի Հայաստան »։ Լիճ անուամբ պարտ է իմանալ զոր մերքն կոչեն ծովակս, զի անդէն յիշէ զՔապոտան որ էր ծովակ, Խորենացին յաշխարհագրութեան նաեւ զթիւ նոցա նշանագրէ դնելով երիս ծովակս 'ի Մեծ Հայս. զօրս պարտ է իմանալ վասն մեծագունիցն. քանզի առաւել քան զերիս թուով գտանեմք յիշատակեալ առ մատենագիրս. վասն որոյ եւ ըստ հին օրինակի աշխարհագր ութեանն վեց դնին ծովակք, որ առաւել 'ի դէպ իսկ է. զորոց մի ըստ միոջէ գրեսցուք յառաջիկայդ։
       ԾՈՎ ԲԶՆՈՒՆԵԱՑ
       Կոչեցաւ այսպէս յանուն Բազ նահապետին, զորմէ գրէ Խորենացին ա. 12 «Իսկ որդի նորա Բազ յարեւմըտից հիւսիսոյ զեզր ծովուն աղւոյ (ժառանգէ). եւ զգաւառն եւ զծովն անուանէ իւրով անուամբն»։ Այլուր 'ի ա. 16 միայն Ծով աղի կոչէ, յասելն վասն Շամիրամայ. «Գայ հասանէ… յեզր Ծովակին աղւոյ»։ Զպատճառն այսպէս կոչելոյն դնէ Մարիբաս առ Խորենացւոյն ա. 11. 'ի գրելն վասն Հայկայ. «Հասանէ յեզր ծովակի միոյ՝ որոյ աղի են ջուրքն, մանունս ունելով ձկունս յինքեան»։ Թէ այս է ծովն Բզնունեաց՝ յետագայ բանքն յայտնեն. մի՝ զի մերձ յայս ծով եղեւ Հայկայ ճակատիլ ընդ Բէլայ, որ յետ սպանանելոյ զԲէլ, զտեղի ճակատուն շինէ, ասէ Մարիբաս, եւ կոչէ Հայք. որոյ գաւառն անուանեցաւ Հայոց ձոր. արդ զծովն Բզնունեաց մատենագիրք դնեն զկողմամբք Հայոց ձոր գաւառին։ Երկրորդ նշան դնէ Մարիբաս ձկունս մանունս ունել. արդ եւ ծովն Բզնունեաց, որ այժմ ասի Ծով Վանայ կամ Աղթամարայ, միայն մանր ձուկն բերէ Տառեխ անուանեալ։ Տե՛ս վասն այսր 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթ. 135։
       Կոչի սա նաեւ ծով Ըռշտունեաց առ Բուզանդայ 'ի դ. 10 «Սոյնպէս եւ առ ոտին Ընձաքիարս լերինն 'ի ծովեզրն Ըռշտունեաց ծովուն»։ Կոչեցաւ այսպէս յանուն Ըռշտունեաց գաւառին, որ էր յայլ կողմն նոյն ծովուն։ Առ յետագայ պատմագիրս յաւէտ ծով Վասպուրական գտանեմք յորջորջեալ յանուն նահանգին՝ ուր էին Բզնունիք եւ Ըռշտունիք գաւառքն Վասպուրականի. զոր օրինակ առ Վարդանայ, որ գրէ 'ի թուականին շծթ (1110). «Ի նմին ամի 'ի ժամանակս ձմերանի 'ի մթին գիշերի անկաւ հուր 'ի բարձանց 'ի ծովն Վասպուրական, եւ գոչեալ ծովուն անկաւ զցամաքաւն, եւ դարձաւ ծովն 'ի գոյն արեան. եւ մեռան ձկունքն. եւ 'ի լուսանալ առաւօտուն կուտեալ կային առ ցամաքաւն իբրեւ զփայտակոյտս անտառաց»։ Սոյնպէս յանուն Վասպուրականի կոչի եւ առ Թոմայի մեծոփեցւոյ յասելն. «Եւ ոչ գոյր վարդապետ 'ի ծովեզերս յայս Վասպուրականի»։ Արդ թէպէտ այսպէս յանուն Վասպուրականի եւ յանուն գաւառաց նորա կոչի այս ծով, բայց Խորենացին յաշխարհագրութեան դնէ 'ի Տուրուբերան, ասելով. «Ունի եւ ծով զԲզնունեացն, հարիւր մղոն երկայն, եւ վաթսուն լայն»։ Զսառիլ այսր ծովուն յիշէ Սամուէլ 'ի ճխզ. (697). ասելով. «Կարաձմեռն, յորում Բզնունեաց ծովն սառեաւ»։
       ԾՈՎ ԿԱՊՈՒՏԱՆ
       Որ 'ի տպագրեալ աշխարհագր ութեան Խորենացւոյն գրի Քապոտան։ Ստրաբոն ժա. 529. յետ գրելոյ՝ թէ 'ի Հայաստան գտանին ծովակք մեծամեծք, ասէ. «Յորոց մին է Մանդիանք, զոր Կապուտակ թարգմանեն, մեծագոյնն յետ Մէոդիսի՝ որպէս ասեն. ջուր նորա աղի, մինչեւ ցԱտրպատական յանգեալ. յայս ծովակ նաեւ աղ 'ի գոյ ելանէ»։ Եւ քանզի Ստրաբոն յայս բան ասէ՝ թէ այս ծով էր 'ի Հայաստան, եւ այնպիսի անուամբ կոչի՝ որ թարգմանի Կապուտակ, յայտ է թէ նոյն է զոր Խորենացին ըստ ձեռագրաց կոչէ Կապուտան, որ է նոյն Կապուտակ բառն, որ եւ է բառ հայկական։ Բայց ոչ է թարգման ութիւն Մանդիանք անուանս, որպէս կարծէ Ստրաբոն, այլ պարտ է ասել՝ թէ բաց 'ի հայկական անուանէս՝ այլով անուամբ եւս կոչէր Մանդիանք. այս անուն ըստ մեզ է Մոդողանք, որպէս գրեալ է մեր այլուր։ Վասն որոյ յայլեւայլ բանից նախնեաց եւ յայժմեան դրից՝ թուի մեզ Կապուտակ ծովակս այս 'ի միոյ կողմանէ անկեալ 'ի Կորճայք նահանգ Մեծին Հայոց, 'ի միւս կողմանէ 'ի Պարսկահայս, կամ որ նոյն է 'ի Հեր եւ 'ի Զարեւանդ. իսկ յայլմէ կողմանէ յԱտրպատական։ Զառաջինն յայտ առնէ Մանդիանք անունն՝ զոր տայ նմա Ստրաբոն, որ ըստ մեզ է Մոդողանք գաւառ 'ի Կորճէս նահանգի. յայտ առնեն եւ դիրք Սաղամասքաղաքի Կորճէից, որ կայ մինչեւ ցայժմ, եւ է յարեւմտեան կողմն Որմեայ ծովակին, որ 'ի հնումն կոչէր Կապուտակ։ Զերկրորդն ցուցանէ բան Մաղաքիայ 'ի պատմութեան Թաթարաց. զի 'ի կրկին տեղիս 'ի նմին Զարեւանդ գաւառի յիշատակէ Ծով աղի. զոր ես համարիմ նոյն ընդ սմա. «Կալան, ասէ, եւ եդին 'ի բանտի 'ի մէջ Աղի Ծովին, որ կայ 'ի Հեր եւ 'ի Զարեւանդ գաւառի»։ Իսկ զերրորդն՝ նախագրեալ բան Ստրաբոնի յայտ առնէ յԱտրպատական յանգեալ ասելով. զոր եւ Խորենացին հաստատէ՝ 'ի Մարս գնելով զայս Կապուտան ծովակ յաշխարհագրութեան իւրում. մի՝ վասն յանգելոյ յԱտրպատական, որ էր նահանգ Մարաց. եւ երկրորդ՝ վասն Մարաց տիրելոյ յայնժամ. զի յաւուրս նորա, որպէս ինքն գրէ, զբազում տեղիս առեալ էին 'ի Հայոց Ատրպատականք, որք են Մարք։ Զայս այսպէս եդեալ՝ աւելորդ է այնուհետեւ նոյնացուցանել զայս Կապուտան կամ Մանդիանք ծովակ նաեւ ընդ Սբաւդա ծովակին, որպէս առնէ Սէն Մառդէն 'ի յիշատակարանի իւրում, զոր նա ինքն Ստրաբոն դնէ յԱտրպատական եւ ոչ 'ի Հայս եւ ուրոյն ստորագրէ ժա. 523 զատուցանելով 'ի Կապուտակէն։ Տես եւ 'ի նոր Հայաստան 249 զծովակն Իւրմիոյ։
       ԾՈՎ ԳԵՂԱՄԱՅ
       Զայսմանէ Խորենացին ա. 12 «Իսկ Գեղամ… գնաց զմիւս լերամբն արեւելեան հիւսիսոյ։ յեզր ծովակի միոյ. շինէ զեզր ծովակին, եւ թողու անդ բնակիչս. եւ յիւր անուն եւ սա զլեառնն անուանէ Գեղ, եւ զշէնսն՝ Գեղաքունի, որով կոչի եւ ծովն»։ Յայս անուն կոչի ուրեք առ Թոմայի Արծրունւոյ դ. 8. «Կացեալ յաթոռ սրբոյն Գրիգորի երանելին Մաշտոց եղեալ 'ի կղզւոյն Գեղաքունի լճէն»։ Բայց այլուր Գեղաքունի կոչել զծովն՝ չէ մեր գտեալ, այլ յանուն Գեղամայ, որպէս առ նորին Խորենացւոյն, բ. 46. «Սմբատ հանդերձ մանկամբն Արտաշիսիւ ելանէ առ ափն ծովուն Գեղամայ, զթիկամբք Արագածն կոչեցեալ լերին»։ Եւ 'ի դ. 46 «Գնաց եւ Խոսրով 'ի բանակէն իւրմէ առ ծովուն Գեղամայ, զոր Մուրսն կոչեն, ընդ առաջ Արշակայ»։ Եւ այսպէս այս ծովակ անկանի 'ի Գեղաքունի գաւառին Սիւնեաց, զորով բնակէր հայկազուն ցեղ եւ իշխան ութիւն Սիւնեաց, ուրոյն 'ի գահագլուխ իշխանէն Սիւնեաց։ Տե՛ս եւ 'ի Մեծ Հայս 264։ Մեծ ութիւն եւ խոր ութիւն այսր ծովակի երեւի 'ի ծովամարտիկ պատերազմէ, որ պատմի 'ի գիրս։ Կղզի սորա, որ էր մի միայն, յիշատակի նոյնպէս 'ի գիրս. որպէս յայս բան Յոհաննու կաթողիկոսի. «Իսկ Սեւան կղզի որ 'ի ծովակին Գեղամայ»։ Զոր եւ ընդ ժամանակս ժամանակս առին տագարացիք, որպէս առին նաեւ 'ի թուին ճծա (702). ըստ գրելոյ Սամուէլի. «Մահմէտ զծովն Գեղամայ արձակեաց, եւ առ զՍեւան»։
       ԾՈՎ ԳԱՅԼՈՏՈՅ կամ ԳԱՅԼԱՏՈՅ եւ ԳԱՅԼԱՏՈՒԱՅ
       Զայս յիշէ Խորենացին յաշխարհագր ութեան իւրում. եւ դնէ յԱյրարատ նահանգի, յիշէ եւ 'ի պատմութեան իւրում բ. 62. «Խնամացեալ էր ընդ նախարարս Վասպուրականի, որում տուեալ էր զաւանն Տատեօռնս հանդերձ ագարակօքն, եւ զայգին մեծ՝ յոր մտանէր առուն՝ գետ հանեալ 'ի ծովէն Գայլատուայ»։
       ԾՈՎԱԿ ՊԱԼԱԿԱՑԻՍ
       Ի Տայս ցուցանէ լինել այս բան Լաստիվերտցւոյն գլ. բ. ուր նախ պատմեալ թէ Գէորգի Վրաց իշխեցօղն եհաս 'ի վերայ քաղաքին Ուխթեաց, որ է 'ի Տայս, եւ ետ աւերել զդաստակերտս նորա՝ յաւելու զկնի. «Իբրեւ լուաւ զայս թագաւորն (Հոռոմոց), եւս քան զեւս 'ի բարկ ութիւն բրդեալ դառնայ 'ի վերայ նորա. եւ պատահեալ զօրքն միմեանց մերձ 'ի Ծովակն որ կոչի Պալակացիս, հաագին դղրդմամբ զմիմեանս հարկանէին»։
       ԾՈՎ ԿԱՐՆՈՅ
       Զայսմանէ Ղազար 259. «Եւ զօրավարն Հայոց Վահան Մամիկոնեան երթայր ընդ կողմն արեւելից ծովուն Կարնոյ… ընդ կողմանն հիւսիսոյ ծովուն վրիպեալք… մերձեալք 'ի գիւղ ոի Կարնոյ, որում անուն էր Արծաթիւ»։ Այս այն է՝ ուրանոր Խորենացին գ. 59. դնէ զակունս Եփրատայ. այս ակունք ջուրց ասէ, «Հանդարտ գնացիւք յառաջացեալ ծովանան Մօրաբար երեւութիւք… եւ զեզերբք Մօրին շամբք եւ բազմ ութիւն եղեգեաց»։ Զոր Խորենացին զեզերբք Մօրին դնէ, Պրոկոպիոս 'ի պատերազմ Պարսից ա. 17. 'ի Մօրն անդ դնէ՝ այսպէս ստորագրելով, «Եւփրատ ընդ անձուկս ինչ սկիզբն առնէ իւրոց ընթացից. ուստի ընդ բղխելն աներեւոյթ լինի աչաց, ոչ յընդերկրեայս սուզելով, այլ հրաշալի իմն գործելով. քանզի տիղմ թանձր կուտէ 'ի վերա ջրոց. իսկ ինքն այնպէս հոսի՝ մինչեւ ծաւալիլ ասպարէզս յիսուն ընդ երկայնութիւն, եւ քսան ընդ լայնութիւն. եւ այս տիղմ եղեգնասեր այնչափ յորդ է եւ կարծրանիւթ, մինչեւ ցամաք թուիլ որոց մատչինն, եւ տալ անցս անքոյթս հեծելոց եւ հետեւակաց. նա զի եւ բազմութիւն սայլից ընդ այն ճանապարհորդեն հանապազօր. այլ ոչ երբեք պատահի գլորիլ. եւ չէ մարթ 'ի միտ առնուլ թէ զինչ ինչ կայցէ 'ի ներքոյ։ Այլ քանզի ամի ամի սովոր ութիւն եւ հուրբ կիզուլ զշամբսն առ 'ի չխափանել եղեգանց զճանապարհն, դէպ լինի երբեմն առ սաստիկ յուզելոյ հողմոյն՝ ճարակիլ հրոյն, եւ մինչեւ ցխորին արմատսն հասանել, յայնժամ մարթ է տեսանել զջուրն ընդ ծերպ ինչ անձուկ. այլ դարձեալ կուտեալ տղմոյն՝ զկնի սուղ ինչ ժամանակի տեղին դառնայ յառաջին իւր տեսիլ։ Յետ այնորիկ Եւփրատ ընթանայ յԱգիլիսինի». որ է Եկեղեաց գաւառ։ Այս ծով է զոր համառօտիւ ստորագրէ եւ Մելա, որպէս եդաք 'ի ստորագր ութեան ականց Եփրատայ։ Յայս ծովակ Խորենացին դնէ անբաւ ութիւն ձկանց եւ զանազան հաւուց։
       ԾՈՎԱԿ ՀԻՒՍԻՍՈՅ
       Յիշատակի առ Խորենացւոյն բ. 6. յասելն վասն ա. Վաղարշակայ. «Իսկ 'ի ցրտանալ հիւսիսոյ 'ի դառնահոտ փչելոյ՝ խաղայ իջանէ 'ի դաշտն մեծ. եւ անդ զափամբ Մօրին մեծի բանակի 'ի տեղւոջ՝ ուր գետն մեծ 'ի ծովակէն հիւսիսոյ սկիզբն առեալ իջանէ եւ խառնի 'ի Մօրն մեծս»։ Ասելով գետն մեծ՝ թուի ինձ լինել Կուր գետ. զի այս գետ էր որ առ մատենագիրս մեր ստէպ կոչէր Գետ մեծ, որպէս ասացաք 'ի ստորագր ութեան նորա. մանաւանդ զի դնէ 'ի մեծի դաշտի, ուր եւ դնէ Ստրաբոն զակն Կուր գետոյ։ Տես անդ զբանս նորա։ Այս ծովակ թուի լինել այժմեան Փառավան կոչեցեալն, զորմէ տես 'ի նոր Հայաստան 27. 127։
       ԾՈՎԱԿ ՄԵԾԱՄՕՐԻ
       Յիշատակի յայս բան Յոհաննու կաթողիկոսի, յասելն. «Ծառայք նորա (Խուզիմայ ոստիկանին) ըմբռնեալ զեղբայր մեծին Յովսեփայ (բ. Յովսէփ կաթողիկոսին) յակունս Մեծամօրի՝ սպանեալ ընկեցին զնա 'ի Ծովակն, որ է 'ի հիւսիսոյ կողմանէականցն»։ Տես ստորեւ Մեծամօր։
       ԾՈՎՔ
       Ի չորրորդ Հայս. որոյ կղզեակ ընդ ժամանակս ինչ եղեւ կաթողիկոսարան. այլ զսմանէ չունիմք այլ ինչ տեղեկութիւն առ նախնիս, բայց միայն զայժմեանն, զորմէ տես 'ի Մեծ Հայս 61. եւ 'ի Նոր Հայաստան 240։ Գուցէ այս է յիշատակեալն Յուստինիոսի խբ. 3. ուր ասէ վասն Տիգրիսի, թէ 'ի գաւառն Սոֆէնէ, որ է Ծոփք կամ չորրորդ Հայք, 'ի վեր յառնէ, եւ 'ի լիճս կամ 'ի ծովակս Եփրատայ անկանի։
       ԾՈՎԱԿ ՅԸՄԲԵԱՅ
       Յիշատակի առ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 11. յասելն նորա. «Եւ ելեալ 'ի Հադամակերտ քաղաքէ յինն ժամու ուրբաթու աւուրն, եւ անցեալ ընդ Ծովակն Յըմբեայ, եւ ընդ Վարազի Զարեւհաւանի»։ Այս անուն է որ առ Ստրաբոնի ժա. 529. այլայլութեամբ գրի Օբին. եդեալ մօտ 'ի պարիսպն Շամիրամայ։
       ՏԶՐԿԱԾՈՎ
       Յիշատակեալ առ Կիրակոսի. «Ի գլուխ վանաց (Գետկայ) շինեցին ինքեանք գիւղ մի մերձ 'ի ծովակն փոքրագոյն անհնարին խորութեամբ. եւ անուանեցին զգիւղն յանուն ծովակին՝ Տզրկածով. քանզի բազումք մօրասէր եւ տղմասէր սողունք կային»։ Գետիկ վանք՝ քանզի էր 'ի Ձորոփոր գաւառին Գուգարաց, եւ այս ծովակ էր յայնմ գաւառի. զորոյ լինելն ծովակ անոյշ ջրոյ՝ յայտ առնեն սողունքն յիշատակեալք։
       ԾՈՎԱԿ
       Որ 'ի Սիւնիս զկողմամբք Շաղատայ յիշատակի առ Ստեփաննոսի օրպելեան գլ. ժա. յասելն. «Եւ դարձեալ թաղք մի Շաղատայ 'ի լերինն ծովուն յեզր Ծովակի միոջ»։
       ԾՈՎԱԿ
       Որ զկողմամբք Գանձակայ։ Տես զլեառն Ալհարակ։
       ԾՈՎԱԿ ԱՐՍԻՆԻ կամ ԹՈՆԻԴԻՍ
       Երկրորդ ծովակ Հայաստանեաց, զսա յիշէ Ստրաբոն ժա. 529. ասելով. «Ասրինի որ եւ Թոնիդիս՝ է ծովակ բորակաւոր, մինչեւ զաղտեղ ութիւն հանդերձից 'ի բաց քերել, եւ զգործ թափչի լնուլ 'ի մաքրել զնոսա. որով եւ ջուր նորա ոչ լինի ըմպելի. ընդ այս (ծովակ) Տիգրիսի բերի»։ Անունս Արսինի գուցէ ածանցեալ է յանուանէս Այծսանա, զոր մերքն Ձոր կոչեն, որ էր փոքրիկ գետ կամ ջուր 'ի կողմանս Տարօնոյ. այլ գուցէ նոյն ջուր 'ի տեղւոջ ինչ ունէր ծովակ կամ լիճ. եւ է այն զորմէ գրէ Ստրաբոն։
      
       ԼԻՃՔ
       ԼԻՃ ԱՐԵԹՈՒՍԱՅ
       Յիշատակի առ Պլինիոսի զ. 27. ուր գրէ վասն Տիգրիս գետոյ, թէ «Հոսի 'ի լիճն Արեթուսայ, որ զամենայն ծանունս արկեալս 'ի նմա՝ 'ի վեր ունի. եւ բորակ ծխախառն 'ի վեր շնչէ. մի միայն ազգ ձկան է նորա. եւ այն ոչ խառնի 'ի ձորոգետն (Տիգրիսի) որ ընդ մէջ անցանէ. որպէս եւ ոչ ձկունք Տիգրիսի 'ի լիճն անցանեն. հոսի տարբեր ընթացիւք եւ տարբեր գունով»։
       ԼԻՃ ԱՐԵԱՆ։ Տես 'ի Մեծ Հայս. յերես 148։
      
       ԼԻՃ ԹՈՍԲԻԴԷՍ
       Այսպէս գրի առ Պլինիոսի զ. 27. որ երկրորդ լիճ է, ասէ, ընդ որ անցանէ Տիգրիս յետ անցանելոյն ընդ նախագրեալ լիճն Արեթուսայ։ Յիշէ զայս եւ Պտղոմէոս ե. 13. Թոսբիեան կոչելով. որ է անուն Տոսպ գաւառին Վասպուրականի։
      
       ԼԻՃ ՋՐԿԱՑ
       Յիշատակի առ Յոհաննու իմաստասիրի 'ի ճառն որ ընդդէմ Պաւղիկեանց, միայն զանունն անուանեալ։
      
       ՄՕՐՔ
       Յայս անուն կոչին առ մեզ այն լիճք, կամ յաւէտ ճահիճք, որք են տղմուտք եւ եղեգնուտք, բնակարան էրէոց. զոր եւ 'ի բանից աստի Խորենացւոյն է նշմարել՝ յասելն վասն Արտաւազդայ արքայի բ. 22. «Մօրից եւ եղեգնապուրակաց թափառեալ շրջէր եւ առապարաց, զիշավայրիս եւ զխոզս արածելով»։ Որպէս եւ 'ի բանից աստի Եւսեբեայ 'ի Քրոնիկոնին ա. 19. «Հաւուց վայրենեաց եւ Մօրականաց»։ Յորոց զյիշատակեալսն 'ի գիրս մեր կարգեսցուք յառաջիկայդ։
      
       ՄՕՐ ՄԵԾ. Տես ստորեւ ՄԵԾԱՄՕՐ։
      
       ՄԵԾԱՄՕՐ
       Յիշատակեալ առ Բուզանդայ գ. 8. «Յամուր բերդէն արքունի, որում կոչեն Գառնի, մինչեւ 'ի դաշտն Մէծամօրի 'ի բլուրն՝ որ անուանեալ կոչի Դուին, որ կայ 'ի հիւսիսոյ կողմանէ քաղաքին մեծի Արտաշատու»։ Նոյն է սա զոր Խորենացին բ. 4. կոչէ Մօր մեծ՝ ասելով. «Հասանէ 'ի միջոց աշխարհիս վերագոյն քան զակունս Մօրին մեծի յափն Երասխայ մօտ յԱրմաւիրն»։ Նոյն կարծեմք լինել եւ ընդ Ծովակին Մեծամօրի, զոր 'ի վեր անդր յիշեցաք՝ բերելով 'ի Յոհաննու կաթողիկոսէ, զոր դնէ մերձ 'ի Դուին։
       ՄՕՐ ԵՓՐԱՏԱՅ
       Տես 'ի վերոյ ԾՈՎ ԿԱՐՆՈՅ. զոր նաեւ Մօր կոչէ Խորենացին գ. 59։
       ՄՕՐ ՏԱՐՕՆՈՅ
       Ուրեք ուրեք յիշատակեալ առ Յոհաննու Մամիկոնենի. զոր օրինակ 'ի բ. գլուխն. «Եւ Վահանայ 'ի Մօրին տուեալ զնոսա… 'ի ջուրն անկեալ խեղդեցան»։ Դարձեալ 'ի գ. գլուխն «Վահանայ տուեալ զնոսա Մօրացն զբազումս կոտորեաց… եւ երկերիւր այր 'ի Մօր անդր ընկղմեաց»։ Պատմ ութիւն Յոհաննու Մամիկոնենի գոլով զերկրէն Տարօնոյ, նմին իրի Մօր Տարօնոյ կոչեցաք 'ի զանազան ութիւն այլոց։ Զկնի այսորիկ յիշէ այլուր եւ Մեծամօր, որ գուցէ էր նոյն ընդ սմա, թէպէտ եւ այլ 'ի նախագրելոյն, որ էր առ Երասխաւ։
       ՄՕՐ ՇԻՐԱԿԱՅ
       Ընդարձակօղն Սամուէլի 'ի թուին նկզ. 'ի պատմելն զխաղալոյ Վասլի կայսեր 'ի Վիրս, եւ աւերելոյ զքսան եւ չորս գաւառս, ասէ. «Եւ խրեալ Ըռատն 'ի Մօր 'ի դաշտին Շիրակայ»։ Ըռատն էր մի 'ի զօրավարացն Վրաց. զորմէ ստորեւ դարձեալ յիշէ ասելով. «Բայց յետոյ խրեցաւ Ռատն 'ի Մօրատն եւ սպանաւ»։
       ՋԵՐՄՈՒԿՔ
       Զսոցա յիշատակ ութիւն գտանեմք առ Խորենացւոյն յաշխարհագր ութեան իւրում. ուր 'ի խօսելն զբարձր Հայոց՝ դնէ 'ի նմա Ջերմուկս. իսկ 'ի պատմութեան իւրում գ. 59. պատմէ վասն Անատոլեայ, թէ 'ի շինելն զԹէոդուպօլիս քաղաք, «Եւ 'ի վերայ Ջերմ բղխեալ աղբերացն (որք մօտ էին 'ի քաղաքն) յարկս վիմատաշ քարանց շինեաց»։ Այս այն աղբիւր է, զոր բազմօք յառաջ յիշէ Քսենոփոն, 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի, որ առ Ջերմ ութեանն եռայր, ասէ, գոլորշիս հանելով, եւ լուծանէր զձիւնս որ 'ի շրջակայս. զի զճանապարհորդ ութիւն նորա ցուցանէ լինել մերձ յակունս Եփրատայ. որպէս է եւ այս յիշատակեալն Խորենացւոյն։ Այս Ջերմուկ կայ մնայ մինչեւ ցայժմ, զորմէ տես 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթահամարն 76. ուր գրեալ կայ զԻլիճայէ։