ՎԱՍՆ
բարեբերութեան
համօրէն
աշխարհիս
մերոյ
ոչ
գտանեմք
մի
բան
ինչ
գովեստից
առ
մերս,
այլ
վասն
առանձին
գաւառաց
ինչ,
զոր
օրինակ
Խորենացին
բ.
8.
զԿող
գաւառ
Տայոց
կոչէ
Արգաւանդ
եւ
Հացաւէտ։
Ի
գ.
44.
զՎանանդ
գաւառ
Այրարատու
կոչէ
Խոտաւէտ,
Արգաւանդ
եւ
Հացաւէտ,
որ
է
ասել
ցորենաբեր.
իսկ
ա.
12.
զՇիրակայ
դաշտն
կոչէ
Արգաւանդ։
Ի
մատենագրաց
մերոց
Ղազար
փարպեցի
եւեթ
ուրոյն
գովեստ
կարգեալ
'ի
թղթ.
20.
'ի
վերայ
ողջոյն
այրարատեան
նահանգին
առհասարակ
մի
ըստ
միոջէ
զբերս
դաշտավայրաց
նորա,
եւ
զլանջակողման
լերանց
նորա
ներբողելով
յայս
կնքէ
զբան
իւր
'ի
թղթահամար
22.
«Զայսպիսի
զըղձակերտ
գաւառ,
զչնաշխարհիկ
եւ
զամենելի
ըստ
տուչ
ութեան
ամենախնամ
արարչին
աստուծոյ
զայրարատեան
գաւառ,
որ
է
գլուխ
աշխարհիս
Հայոց,
զգաւառն
համբաւատենչ,
զգաւառն
ամենալի,
որ
բերէ
յինքեան
զօրինակ
լի
ութեան
ըստ
բանի
գրոյն
զերկրին
եգիպտացւոց
եւ
զդրախտին
աստուծոյ»։
Զայս
վերջին
գովեստ՝
Ըռշտունեաց
երկրին
ընծայէ
հեղինակն
հին
վարուց
սրբոյն
Յակոբայ
Մծբնայ,
ասելով
'ի
ճառընտ»ին.
«Ասաց
ոմն
'ի
պատմագրաց,
եթէ
նախ
քան
զանէծսն
սրբոյն
Յակոբայ՝
նման
էր
երկիրն
Ռշտունեաց
դրախտին
ադենայ»։
Եւ
առհասարակ
ընթեռնլով
զգիրս
նախնեաց
մերոց,
իմանամք
զաշխարհս
Հայոց
ամենայն
բերովք
բարգաւաճեալ,
եւ
առ
ամենայն
ինչ
քաջադէպ՝
'ի
բերս
այգեստանեաց
խաղողոյ,
'ի
բերս
պարտիզաց
բանջարոյ
եւ
պտղոյ,
եւ
'ի
բերս
անդաստանաց
ցորենոյ,
յորժամ
գուցէ
մշակ
ութիւն
երկրի.
որպէս
ահա
այս
բան
Յոհաննու
կաթողիկոսի
յայտ
առնէ
զերեսին
եւս
տեսակս
գետոյն
մշակեալ
առ
Սիմ
լերամբ.
«Աղբիւր
մի
բազմաբուխ
առ
ստորոտով
Սիմն
կոչեցեալ
լերինն
ցամաքեցաւ,
յորմէ
բազում
Այգեստանք
եւ
Բուրաստանք
տնկոց
(որք
են
այգիք
եւ
պարտէզք),
եւ
Արտավարք
(որք
են
անդաստանք
ցորենոյ)
ոռոգանեալ
բուծանէին»։
Իսկ
հին
աշխարհագիրք
օտար
ազգաց
առաւել
խօսին
զաշխարհէն
Մարաց
եւ
Պարսից,
քան
թէ
զմերմէս.
եւ
'ի
յիշատակելն
զբեղմնաւոր
գաւառս
Մարաց
եւ
կամ
Պարսից,
նոցին
նմանեցուցանեն
եւ
զբեղմնաւոր
ութիւն
կողմանց
ինչ
Հայաստանեաց։
Եւ
այս
ոչ
եթէ
'ի
պատճառս
նուաստ
ութեան
ինչ
կամ
անարգասաւոր
ութեան
երկրին
մերոյ,
այլ
սակս
մեծ
ութեան
տէր
ութեան
Մարաց,
եւ
Պարսից,
որոց
քանզի
տէր
ութիւն
ընդարձակ
էր
եւ
հզօր,
այնր
աղագաւ
նախադասէին
զնոցուն
աշխարհէ
ճառել
քան
զմերոյն,
զի
մերն
մեծաւ
մասամբ
ընդ
այլով
տէր
ութեամբ
էր
անկեալ։
Նմին
իրի
առ
նախնիս
Յունաց
եւ
հռոմայեցւոց
բազում
բերս
կարծեմ
անուանեալ
յանուն
Մարաց,
Պարսից
եւ
Պարթեւաց,
որք
էին
բերք
Հայաստանեաց,
ըստ
որում
մասունք
ինչ
մերոյ
աշխարհիս
կամ
ընդ
տէրութեամբ
նոցա
էին,
եւ
կամ
յանուն
նոցա
կոչէին,
զորմէ
խօսեցաք
'ի
գլուխն
Անուան
աշխարհիս։
Օրինակի
աղագաւ
ածեմ
'ի
մէջ
եւ
զոր
դէպ
եղեւ
տեսանել
մեզ
եւ
առ
Պրոկոպիոսի,
որ
ոչ
'ի
կարգէ
նախնի
դարուց
պատմագրաց
ոք
է։
Սա
'ի
ա.
15
պատերազմին
Պարսից
նախ
զաշխարհ
մեր
ոչ
Հայաստան
(Առմէնիա),
այլ
Պարսկահայք
(Բէռսառմէնիա)
կոչէ
սակս
գոլոյ
ընդ
մեծի
տէր
ութեամբ
Պարսից.
երկրորդ՝
զհանքս
ոսկւոյ,
որ
էր
'ի
Հայաստան
յԱրզնի,
ոչ
կարէ
յանուն
Հայոց՝
այլ
Պարսից,
ասելով.
«Ուր
են
հանք
ոսկւոյ
թագաւորին
Պարսից»։
Զայս
եթէ
'ի
նախնի
դարուց
պատմագրաց
ոք
ասացեալ
էր,
զնոյն
հանք
ոսկւոյ
որ
'ի
Հայաստան
էր,
յաշխարհին
Պարսից
պարտ
էր
մեզ
համարել՝
անծանօթ
գոլով
պատմութեան
այնր
ժամանակի։
Սոյնպէս
եւ
բազում
բեպս
կարծեմ
յիշատակեալ
առ
նախնի
մատենագիրս
յանուն
Ասորւոց,
եւ
յանուն
Կապադովկիոյ,
որք
էին
բերք
Փոքուն
Հայ
ոց,
զորս
թողցուք
հետաքննին
խուզարկուաց.
զոր
օրինակզառիկն՝
որ
ելանէ
'ի
Կորճէք
նահանգ
Հայոց
մեծաց,
կոչեցին
նաեւ
յանուն
Ասորւոց։
Յարտաքնոց
Ստրաբոն
առաւել
քան
զայլս
գովէ
զբարեբեր
ութիւն
աշխարհիս
Հայոց,
կոչելով
'ի
ժա.
511
512,
«Ամենաբարի
երկիր
Հայաստանեաց»։
Եւ
'ի
պատմելն
զառատ
ութիւն
բերոց
Վրկան
աշխարհին
Պարսից,
զնոյն
է
տեսանել,
ասէ
եւ
'ի
Շակաշէն
եւ
յԵրասխաձոր
գաւառս
Հայաստան
եաց
բայց
առաւել
զհովիտս
աշխարհիս
գովէ
ասելով
ժա.
528
թէ
'ի
Հայաստան
բազում
են
հովիտք
կարի
իմն
բարեբերք։
Եւ
արդարեւ
անուանք
բազմաց
գաւառաց
աշխարհիս
յայտ
առնեն,
թէ
'ի
Հայաստան
բազում
էին
հովիտք,
վասն
որոյ
եւ
բազում
տեղիք
բարեբերք,
զոր
օրինակ
'ի
չորրորդ
Հայս՝
է
գաւառն
Բալահովիտ,
'ի
Տուրուբերան՝
Աղիովիտ,
'ի
Մոկս՝
Արգաստովիտ,
'ի
Վասպուրական՝
Արճիշակովիտ,
Աղովիտ,
Կուղանովիտ,
միւս
Բալախովիտ,
յԱյրարատ՝
Կոգովիտ։
Թող
եւ
զորս
Ձոր
եւ
Փոր
անուանեալ
գաւառս,
որք
են
բազումք.
զոր
օրինակ
Սալնոյ
ձոր,
Ջերմաձոր
եւ
այլն.
յորս
առատ
ութիւն
է
բերոց։
Ընդ
սոսա
անկ
է
դասել
եւ
զդաշտավայրս,
զորոց
գրէ
անդէն
նա
ինքն
Ստրաբոն.
«Ի
սոցա
սակի
են
արսխեան
դաշտք,
ընդ
որս
ընթացեալ
Երասխայ
յեզերս
Աղուանից
թափի
'ի
ծովն
Կասբից»։
Ընդ
անուամբ
երասխեան
դաշտի՝
մարթ
է
իմանալ
զդաշտն
Շիրակայ,
եւ
զդաշտն
Շարուր
առ
Երասխ
գետով,
որոյ
բեղմնաւորութիւնն
մինչեւ
ցայժմ
համբաւեալ
է
առ
հմուտ
ականատեսս՝
որք
երբեմն
տեսին
զնա
քաջ
մշակեալ
յամենայնի.
երկայն
ութիւն
նորա
տեւէ
'ի
Դըւնայ
մինչեւ
յԷջմիածին,
'ի
հնումն
Վաղարշապատ
անուանեալ։
Նաեւ
զայն
դաշտ
առ
ստորոտով
արարատեան
լերին՝
այժմ
դաշտ
Պայէզիտոյ
կոչեցեալ,
զոր
Մարկոս
Պօղոս
'ի
ճանապարհորդ
ութեան
իւրում
յերեքտասաներորդ
դարուն
տեսեալ,
գովէ
զբեղմնաւոր
ութիւն
նորա
եւ
զճարակիլ
բազ
մութեան
անասնոց
'ի
նմա։
Սոյնպէս
եւ
դաշտն
Մուղան
անուանեալ.
որ
եղեւ
միշտ
դադար
բանակի
Մուղալ
Թաթարաց,
ուր
միշտ
հանգչէին
սակս
կարի
իմն
արգաւանդութեանն.
իսկ
զտեղին
կարծեմ
լինել
'ի
Փայտակարան
նահանգի
մերձ
առ
Երասխ,
գէթ
ըստ
մասին,
ձգեալ
մինչեւ
'ի
ծովն
Կասպից։
Զայսչափ
բեղմնաւոր
ութիւն
երկրի
նաեւ
զպատուական
ութիւն
օդոյ
Հայաստան
եաց
աշխարհիս
պատճառ
գտանեմք,
յոյր
սակս
օտարազգի
թագաւորք՝
բազմաց
աշխարհաց
տիրօղք,
թողեալ
զայլ
աշխարհս
իւրեանց,
'ի
Հայաստան
աշխարհի
կամեցան
շինել
զիւրեանց
ամարանոց
եւ
զբոսանաց
տեղի,
Շամիրամ
'ի
Վան,
Վաղարշակ
'ի
Հայս
'ի
ստորոտս
Պարխար
լերին,
Հուլաւուն
խանն
Թաթարաց
'ի
ծաղկոց
լեառն,
ուր
եւ
յառաջագոյն
կայր
ամարանոց
նախնի
թագաւորաց
մերոց,
ասէ
Մաղաքիա
'ի
պատմութեան
Թաթարաց։
Այլ
յայսմ
վայրի
մի
ըստ
միոջէ
կարգեսցուք
զոր
ինչ
բերս
գտանեմք
յիշատակեալ
'ի
գիրս
նախնեաց
մերոց
եւ
արտաքնոց։
