Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր առաջին

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՂԱԶԱՐ 'ի թղթահամարն 19. գովելով զմեծատարած դաշտս այրարատեան նահանգին եւ զգեղեցկանիստ լերինս նորա, ապա ասէ. Սոքա մատակարարեն «զանուշահոտ զմեղրահամ քաղցր ութիւն բանջարացն, եւ զզանազանումն իւղաբուղխ սերմանցն. իսկ 'ի լանջակողմանսն կամ 'ի սարահարթ տեղիս՝ յոր դիպեցուցեալ զհայեցած նորոգատեսիլ մարդոյ՝ հանդերձս ինչ եւ ոչ ծաղկաբոյս գոյնս կարծացուցանեն սփռեալքս պարարտաբոյսք, եւ պարարտարօտք, պարարտահամք, որոց թանձրախիտ աճմունք խոտոցն□ սաստկաբուրումն անուշահոտ ծաղկանցն՝ որ զարանցն քաջաց որսասէր նետողացն, եւ զհօտարած բացօթէգացն ընձեռելով առողջուի, զօրացուցանեն զզգայ ութիւն խելացն եւ նորոգեն»։ Խորենացին գ. 59. զերկիրն Կարնոյ գովելով՝ այսչափ ինչ ասէ. «Դաշտքն ունին զթանձր ութիւն խոտոց եւ զքաջաբեր ութիւն սերմանաւոր պտղոց»։ Բայց յաշխարհագր ութեան իւրում 'ի յիշելն զժե. նահանգս Մեծին Հայոց՝ յիշէ սակաւուք նաեւ զպտուղս եւ զբերս իւրաքանչիւրոց. զորոյ զկարգացն եւ մեք զհետ երթեալ աստանօր յիշեսցուք զնոսա. ապա յառաջ բերցուք եւ զյիշատակեալսն յօտարազգի մատենագրաց։
       Գղթոր։ Խորենացին դնէ յԱղձնեաց նահանգի։
       Մաղկամիրգ։ Դնէ 'ի Տուրուբերան նահանգի։
       Պիստակ։ Դնէ 'ի Տուրուբերան. բայց զարմանալ արժան է, զպտուղ ջերմ աշխարհի գտանել 'ի ցուրտ երկիր, զոր օրինակ էր նահանգն Տուրուբերան. թէպէտ եւ 'ի տպագրեալն եւ 'ի ձեռագրի միում փոխանակ պիստակի՝ գրեալ կայ. «Եւ սպիտակ նաւթ»։
       Գահրշակ։ Դնէ 'ի Մոկս ասելով. «Ունի 'ի մրջաց Գահրշակ»։ Ուր 'ի տպագրեալն դնի Հրշակ, եւ ապա փակագծիւ դնի Գահրաշակ։
       Մանրագոր։ Դնէ 'ի Մոկս, որ առ Ագաթանգեղոսի 'ի կարգս ծաղկանց յիշատակի։ Առ եւրոպացի բնապատումս գտանեմք Մանրագոր կոչեցեալ զայն արմատ մարդաձեւ, զոր մերքն այժմ 'ի Հայաստան կոչեն Լօշտակ, որպէս ունիս տեսանել ստորեւ. բայց յիշատակեալն Խորենացւոյն ոչ թուի լինել նոյն։
       Շաղդանակ։ Դնէ 'ի Կորճէս, որ այսպէս գրի յերկուս ձեռագիրս. իսկ 'ի միում Շահնդակ, 'ի տպագրեալն Շագանակ։
       Գինի։ Քանզի 'ի Գողթան գաւառ Վասպուրականի առատ ութիւն էր խաղողոյ եւ գինւոյ, Խորենացին զայս ցուցանել կամելով, կոչեաց զայս գաւառ յաշխարհագր ութեան իւրում Գողթն գինեւետ։ Իսկ Ղազար 19. զայրարատեան գինին յիշէ ասելով. «Մատակարարէ□ զանպակաս ութիւն հացի եւ գինւոյ»։ Ի գիրս օտ արազգի նախնի մատենագրաց առ Ստրաբոնի գտանեմք յիշատակեալ զգինին Հայաստանեաց. որ 'ի բ. գիրս. թղթ. 73. գովելով զառատ ութիւն գինւոյ, թզոյ, ցորենոյ, եւ մեղու Վրկան աշխարհին, Զնոյն է տեսանել, ասէ, «նաեւ 'ի Սագասինա եւ յերասխեան (գաւառս) Հայաստանեաց»։ Զնոյն կրկնէ եւ 'ի ժա. 509։ Արդ Սագասինա է Շակաշէն գաւառ Ուտի նահանգին. իսկ երասխեան անուամբ կամ իմանայ առհասարակ զգետեզերս Երասխ գետոյն, եւ կամ բնիկ գաւառն Երասխաձոր։ Զառատ ութիւն գինւոյն մարթ է իմաստասիրել նաեւ 'ի բանից անտի Երոդոտոսի՝ ուր պատմէ զվաճառական ութիւն գինւոյն 'ի Հայաստան աշխարհէս ընդ հեռաւոր աշխարհս տարեալ եւ 'ի Բաբիլոն, որպէս ունիս տեսանել 'ի գլուխն Վաճառականութեան։ Վասն որոյ եւ զբանս Պլինիոսի, որ 'ի խօսելն զգինւոյ 'ի ժդ. գիրս իւր, խօսի եւ յիշէ զՊարթեւացն, եւ զՀայոցն լռէ, համարիմ յանուն Պարթեւաց իմանալ նորա անդէն եւ զՀայոց աշխարհիս միանգամայն, որպէս եւ յայլ բազում տեղիս է տեսանել այսպէս ընդ անուամբ Պարթեւաց բովանդակել եւ զմեր աշխարհ։ Զառատ ութիւն գինւոյն նախնի ժամանակին մարթ է իմաստասիրել նաեւ յայնչափ բազմատեսակ առատութենէ այժմու ժամանակիս որ գտանի յաշխարհիս Հայոց, զորմէ կարես տեսանել ուրեք ուրեք նաեւ 'ի ստորագր ութեան նոր Հայաստանի։
       Մուրտ. Ի Սիւնիս դնէ Խորենացին զայսոսիկ, յորոց առաջինն
       Գերերի. յերկուս օրինակս գրի Արտ։
       Նուռն.
       Քարախունկ։ Լինի, ասէ, յԱրցախ նահանգի։
       Բամբակ. Ի Փայտակարանի դնէ ասելով. «Լինի 'ի նմա
       Գարի. Բամբակ անբաւ եւ գարի ինքնաբոյս»։
       Ձիթենի. Վարընկէնի. Յասմիկ
       Զայսոսիկ դնէ Խորենացին յՈւտի. յորոց զձէթն Ստրաբոն դնէ 'ի սահմանակից նահանգն 'ի Գուգարս 'ի խօսելն զաշխարհէս Հայոց ժա. «Զհետ գայ Կօկարինի (Գուգարք). քանզի համօրէն այս նահանգ բարգաւաճեալ է պտղովք եւ ընտանի մշտադալար ծառովք. բերէ եւ Ձէթ առատ»։ Նմին իրի վասն համօրէն Հայաստանեաց ընդհանրապէս առեալ պարտ է իմանալ զայս բան Շնորհալւոյն, որ 'ի թուղթն խոստովան ութեան հաւատոյ ասէ. «Ի Հայաստանեայց աշխարհն ոչ են ձիթենիք վասն ցրտ ութեան օդոցն, հարկ եղեւ զայն ինչ ձէթ՝ որ գիւտ է յաշխարհն՝ 'ի նիւթ առնուլ մեռոնի»։ Զի որչափ ինչ ելանէր յՈւտի կամ 'ի Գուգարս, 'ի հարկէ 'ի պէտս իւրեանց վարէին։
       Անլութ.
       Հաճարածառ.
       Սերկեւիլ.
       Տօսախ.
       Ի Գուգարս ասէ լինել զայսոսիկ յորոց երկրորդն յերկուս օրինակս գրի անջատմամբ Հաճար ծառ։ Զանալութն քանզի 'ի կարգս ծառոց յիշէ ոչ որոշելով ամենեւին յայլոց, մարթ է առնուլ փոխանակ ծառոց կամ բուսոց ինչ. թէպէտեւ այլուր որպէս եւ 'ի գիրս Օրինաց 'ի կարգս կենդանեաց դասի։ Այլ Խորենացւոյն ոճ յաշխարհագր ութեան է զի յետ յիշելոց զբոյսս կամ զպըտուղս 'ի յիշելն զկենդանիս իւրաքանչիւր նահանգաց Մեծին Հայոց՝ որոշէ ասելով. եւ 'ի հաւուց կամ 'ի գազանաց ունի զայս եւ զայն. իսկ աստանօր 'ի մի կարգ տեսանեմք յիշատակեալ ընդ այլ ծառս։
       Թուզ. Նուռն. Աշոտ. Սերկեւիլ. Պտղախունկ. Նուշ.
       Կինամոմոն կամ Ամօմ։
       Զայս ամենայն 'ի Տայս դնելով, ցուցանէ զքաջաբեր ութիւն այնր նահանգին, Որպէս եւ այժմ երեւի 'ի Բերդագրակ, որ թուի լինել մասն ինչ Տայոց, տես՝ 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթ. 132. տես եւ 'ի 123. առհասարակ վս. հասարակ վասն Ախլցխա նահանգին։ Զայսմանէ գրէ Վարդան 'ի մեկն ութեան Ելից լ. 35. «Կինամոմոն … արմատ է բանջարոյ՝ որ լինի 'ի Տմորիս Հայոց»։ Որում մեկնիչն Երեմիոյ տայ եւ անուշահոտ ութիւն 'ի կարգս խնկոց դասեալ՝ ասելով. «Մի 'ի խառնուածոցն խնկոց Կինամոմոնն է, պտուղ բանջարոյ, որ եւ գտանի 'ի Տմորիս Հայոց, եւ յայլ աշխարհ։ Տմորիս է նոյն իսկ Կորդիք, նմին իրի օտարազգի մատենագիրք 'ի Կորդիս դնեն զայս բոյս, զոր նոքա Ամօմում կոչեն, ոպ Ստրաբոն ժզ. 747 յասելն. «Քանզի յուռթէ է այս աշխարհ յարօտս եւ 'ի բոյսս, մինչեւ բերել նաեւ բոյսս մշտադալարս, եւ 'ի խնկաց զԱմօմում»։ Անդ դնէ եւ Յովսեպոս. բայց փոխանակ գրելոյ Կորդուք կամ Քարտու, վրիպակաւ գրեալ է Գէրօն, ոպ նշանագրէ Պօշար. «Ետ զաշխարհն Գէրօն ասացեալ, (իմա զԿորդուք) երկիր՝ որ առա բերէ զԱմօմում»։ Ի Կորդիս դնէ եւ Փիլարգերիոս հին մեկնիչ Վիրգիլիոսի։ Իսկ Պլինիոս ժբ. 13. դնէ յՈւտի նահանգ ասելով. «Խաղողն Ամօմոյ 'ի գործած ութեան է… բուսանի նաեւ յայն կողմն Հայաստանեաց, որ կոչի Օդէնէ»։ Յայս անուն կոչէ զՈւտի, Պտուղ Ամօմոյ գոլով նման խաղողոյ՝ Պլինիոս կոչէ խաղող, զոր եւ 'ի գործ ածէին 'ի բաղադր ութեան թիւրակէսի, որպէս եւ ցուցանէ Քարասիոս։ Յիշեն զայս եւ Դիոսկորիս եւ Աւիկենա, կոչելով Բոյս Հայաստան եաց, այլ Վիրգիլիոս, Ստատիոս եւ Սիղվիոս յանուն Ասորեստան եաց կոչեն. զի Կորդիք գոլով սահմանակից Ասորեստանեաց՝ բազումք շփոթէին ընդ երկրի նոցա։
       Գազպէ։ Խորենացին դնէ 'ի Տուրուբերան, որ առ Զենոբայ տիրապէս որոշելով վասն Տարօնոյ գաւառի նորին յիշատակի 'ի թղթ. 49. «Երկիրս խոտաբեր եւ մեղրաբուխ. եւ որպէս մանանայն իջանէր յերկնից անդ առ Հրեայսն, նոյնպէս եւ աստ 'ի մերում երկրիս՝ 'ի վերայ անտառացս իջանէ քաղցր առաւել քան զմեղր՝ որ կոչի Գազապէն»։Զայս եւ այժմ եւս է տեսանել 'ի Մուշ, որ է Տարօն, զորմէ գրեալ եմք 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթ. 56 նաեւ 'ի Պուխարա լինալ պատմեցին մեզ նորոգ ազգային ճանապարհորդք։
       Մեղր։ Խորենացին դնէ 'ի Տուրուբերան, յոյր սակս եւ զՏարօն գաւառ Տուրուբերանոյ կոչեաց Զենոբ մեղրախուխ. իսկ Ստրաբոն բ. 73 եւ ժա. 509 'ի խօսելն զառատութենէ մեղու Վրկան աշխարհի, ասէ. «Ի ծառս (Վրկանին) են բճիճք, եւ մեղրն եւ տերեւոյ հոսի. զնոյն է տեսանել 'ի Մագիանա Մարաց (գաւառի) եւ 'ի Սադասինա եւ յԱրաքսեան Հայաստանեաց», գաւառի, որք են Շակաշէն գաւառ Ուտի նահանգին, եւ Երասխաձոր գաւառ Այրարատու։ Զայս եւ Պլինիոս ժբ. 8 յիշելով յաւելու ասել, թէ Օնէսիքրիդոս աւանդէ զի 'ի Վրկան աշխարհին Պարսից, որ սահմանակից է Հայոց, գտանին ծառք՝ յորոց մեղր կաթէ ընդ առաւօտն ժամս երկուս։
       Լոշտակ։ Յիշատակի 'ի հին բժշկարանս մեր, որ է արմատ բուսոյ ամենեւին նման մարդոյ, եւ այժմ գտանի 'ի Հայաստան, յաւէտ յԷրզիռում եւ յԷջմիածին. տաճիկերէն կոչի Էպրիաիսանէմ. նաեւ Հիանկարիաք քէօքիա։ Զայս եւ մեզ դէպ եղեւ տեսանել 'ի Բիւզանդիա յամին 1814. առաքեալ յԷրզիռումայ. որոյ գլուխն էր 'ի չափ վեցամեայ կամ եօթնամեայ մանկան, եւ ամենայն ինչ անթերի ձեւացեալ 'ի նմա, աչք, ունչք, բերան եւ շրթունք. եւ որ զամանալի էր, շրթունքն էին յերկուս հերձեալք, եւ կակուղ քան զայլոց տեղեաց որպէս բնական մարդոյ. միայն գոյն դիմացն 'ի գոյն մեռելոյ։ Ի գլուխ նորա լի էին ծերպք, եւ 'ի ծերպսն անդ լի աղուամազք։ Ականատեսք ասացին մեզ թէ գտանի 'ի կողմանս Էջմիածնի առաւել մեծ 'ի չափ բնական մարդոյ ամենայն ձեւով լրացեալ. գտանին եւ 'ի կողմանս Մշոյ եւ Բաղիշոյ, այլ մանունք եւ անձեւք։ Ի կիր առնուն զայս 'ի դեղորայս, զորոյ զջուր եւ մեզ դէպ եղեւ ըմպել, որ լեղի էր եւ դառն որպէս զխաշնդեղոյ։ Սմա ունել ասեն զայն ամենայն զօր ութիւն, զոր ինչ Ճինկ բոյսն առ Չինս։ Տես 'ի վերոյ եւ զՄանրագոր։
       Մարդածաղիկ։ Յիշատակի նոյնպէս 'ի բժշկարանս, որ եւ գտանի այժմ 'ի Հայաստան, զոր եւ ոմանք ա՛յլ 'ի նախագրեալ Լօշտակէն համարին։ Յետ դնելոյ զպտուղս եւ զբոյսս յիշատակեալս 'ի մերոց, արդ կարգեսցուք եւ զորս յիշատակեն օտարազգի մատենագիրք։
       Բռունուս կամ Մալուս Առմէնիաքա։ Այն է Ծիրան. իտալերէն Մէլիա՛քա. իսկ գաղղիարէն Ապռիքօ։ Յիշէ զայս Պլինիոս ժե. 13. ուր թուելով զսորա զանազան տեսակսն, է ասէ եւ տեսակն Առմէնիաքա, այս ինքն Հայկական, յարտաքին ազգէ եկեալ, անուշահոտութեամբ երեւելի։ Այսպէս յանուն Հայաստանեաց անուանեալ ասեն. զի 'ի սկզբան անդ հռոմայեցիք յաշխարհէս Հայոց բերին 'ի Հռոմ, եւ անտի ծաւալեցաւ յայլ կողմանս Եւրոպիոյ։
       Լասէռփիցիում. յունարէն Սիլֆիոն. լատիներէնա Լեվիսդիքում կամ Լիկուսդիքում. գաղղիարէն Լիվէշ։ Յիշէ զայս Պլիննիոս ժթ. 3. ասէ, թէ գտաւ 'ի կիւրենական գաւառի, բայց ընդ ամս բազում պակասեալ անդէն, այժմ ոչ այլ ուստեք գայ առ մեզ, ասէ, «բայց որ 'ի Պարսս, 'ի Մարս եւ 'ի Հայս ելանէ առատ»։ Այլ ըստ պատմելոյ Արրիանոսի գիրք. դ. ելանէ եւ 'ի Կովկաս, որ մերձ է առ Հայս. որպէս պատմեցին ընկերք մեծին Աղէքսանդրի յորժամ ելին 'ի Կովկաս։ Հիւթ նորա, որ Լասէր կոչի, ասէ Պլինիոս, բազմօք 'ի գործածի 'ի բժշկականս, մինչեւ 'ի կշիռ արծաթի դրամոյ վաճառել. զորմէ ճոխագոյն ճառէ անդէն։ Յիշէ զայս եւ Դիոսկորիս գիրք գ. գլ. 94։
       Լօդուս։ Պլինիոս ժգ. 18. յետ ստորագրելոյ զայս բոյս կամ զեգիպտական ծաղիկն, այն ինքն է Նունուֆար արաբացւոց, նաեւ յԵփրատ գտանի ասէ, յերեկոյէ մինչեւ ցկէս գիշեր 'ի ջուր ընկղմեալ. իսկ 'ի ծագել արեւու անդրէն յերեսս ջրոյ երեւեալ ինքն եւ ծաղիկ իւր. յորոյ արմատոյն եւ 'ի սերմանէն ազգ ինչ հացի գործէին եգիպտացիք։
       Նարդոս։ Ի գրելն զայսմանէ Պլինիոս ժբ. 12. Ասորւոց նարդոսն է, ասէ, գովեալ յերկրի մերում, եւ զի զբազում ինչ զմեր որ 'ի Փոքր Հայս է, եւ որ 'ի հարաւակողմն աշխարհիս՝ յանուն Ասորւոցն կոչեն, մարթ է եւ վասն այսր նարդոսի կարծել, մանաւանդ զի գիտեմք եւ այժմ զլինելն նորին եւ 'ի Հայս։
       Սդիրաքս, եւ Կալպանում.
       Են տեսակք ինչ խիժոյ կամ ռետնոյ, զոր Պլինիոս ժբ. 17 եւ 25. գրէ ելանել յԱսորիս յԱմանոս լերին։ Եւ զի Ամանոս լեառն զհարաւային կողմամբ Փոքուն Հայ ոց զԿիլիկիա անցեալ մինչեւ 'ի Մելտինէ քաղաք Փոքուն Հայոց հասանէր ըստ Ստրաբոնի վասն որոյ Ասորւոց անուամբ պարտ է աստ իմանալ զՓոքր Հայս։
       Կլաւչիում։ Ըստ Պլինիոսի իէ. 10 խոտս այս բուսանի յԱսորիս եւ 'ի Պարթեւս խիտ տերեւոք, նման ասէ Բարավէռօի, որ գաղղիարէն կոչի Բաւօդ. ըստ մեզ մեկոն խաշխաշ, եւ նշանագրէ անդէն զզօր ութիւն սորա 'ի դեղորայս։ Ուր Ասորւոց եւ Պարթեւաց անուամբ պարտ է իմանալ եւ զՀայս. մանաւանդ զի լսեմք եւ այժմ 'ի բնակչաց 'ի կիր առնուլ այնպիսի դեղորայս նովին խոտովք եւ սերմամբք, որպէս պատմէ Պլինիոս։