Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր առաջին

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ԶԼԻՆԵԼՆ մետաղաց 'ի Հայաստան ընդհանրապէս յայտ առնէ այս բան Զենոբայ ըստ միոյ ձեռագրի. ուր յետ պատմելոյ զհիմնարկ ութիւն վանաց Եղիազարու կամ Առաքելոց, ասէ թէ Տրդատ թագաւոր զյիշատակ առաքելոցն տօնել հրամայեալ, զբանտարկեալս եւ զպատժապարտս «ազատել տայր 'ի մետաղացն»։ Եւ յայլում ձեռագրի. «Տօն ցնծ ութեան հրամայեաց կատարել թագաւորն, ազատեաց զորս 'ի բանտի եւ 'ի մետաղս էին»։ Որչափ ինչ յիշատակին 'ի գիրս Մետաղք կամ Հանք, կարգեսցուք աստանոր նախ՝ զորս գտանեմք 'ի գիրս մեր, ապա զորս 'ի գիրս օտարաց։

       Աղ։ Խորենացին դնէ զայս հանք 'ի Բ արձր Հայս. զնոյն յայտ առնեն եւ անուանք երկուց գաւառաց Բ արձր Հայոց, յորոց մին է Դարանաղի, զորմէ տես 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ 3. եւ միւսն Մանանաղի. տես անդ 'ի 22. զնոյն ցուցանէ եւ անուն Աղիովիտ գաւառին Տուրուբերանոյ։ Բուզանդ նաեւ յԱպահունեաց գաւառին Տուրուբերանոյ դնէ տեղի Աղի որոք կոչեցեալ. իսկ Կիրակոս 'ի պատմելն զհարկապահանջից Թաթարաց, որ յաւուրս Մանգու խանին, ասէ. «Եւ զամենայն Աղահանս առին որ 'ի Կոբ, եւ որ յայլ կողմանս կողմանս»։ Այսչափ ինչ գտանեմք յիշատակեալ առ մատենագիրս մեր վասն Աղեհանքաց. բայց յայժմեան առատ ութեան պարտ է իմաստասիրել եւ զնախնոյ ժամանակին, զորմէ տես 'ի նոր Հայաստան թղթ. 33. Յօտարազգի մատենագրաց Վեկետիոս յիշատակէ Ազ հայկական։ Իսկ առ Պլինիոսի լա. 7. գտանեմք յիշատակեալ զԱղս գետաց, ուր ասէ. «Նաեւ աղբիւրք գետոց թանձրանան յԱղ. (իսկ) սնացեալ ջուրք գետոյն իբր ընդ սառուցիւք հոսին, որպէս է տեսանել առ դրունս Կասպից, որք կոչին Գէտք Աղի. զնոյն է տեսանել եւ առ Մարս, եւ առ Առմէնիոսս։

       Ատամանդիս կամ Ատամանդիտա։ Պլինիոս իդ. 17 յիշէ զսա ընդ այլ հրաշալի մանաւանդ ընդ թիւնաւոր բեր, եւ դնէ ելանել 'ի Հայս եւ 'ի Կապադովկիա։ Էր սա տեսակ ինչ աղի, որ առ կարծր ութեանն զայս անուն էառ, Աֆդամանդեան կոչելով։

       Նաւթ։ Խորենացին ասէ ելանել յԱղձնիս եւ 'ի Տուրուբերան, իսկ Ստրաբոն ժզ. 747 դնէ 'ի կարգս բերոց Միջագետաց, որ ոչ տարաձայնի 'ի Խորենացւոյն, որովհետեւ Աղձնիք ըստ մասին անկեալ գոլով 'ի մէջ Տիգրիսի եւ Եփրատայ՝ ուրեք ուրեք ընդ Միջագետս համարի, ոպ կարես տեսանել 'ի Մեծ Հայս 76, 78 ուր թողցուք՝ զի Ստրաբոն անդանօր խառնել երեւի զԿորդիս ընդ Միջագետաց։
       Պլինիոս զ. 27 'ի ստորագրելն զՏիգրիս, յորժամ այս գետ ընդ երկրորդ լիճն անցանէ, ասէ, կոչեցեալ Թոսբիդէս, որ է Տոսպ, դարձեալ ընդ երկիր ընկղմի, եւ զկնի 25 մղոնաց 'ի վեր յառնէ 'ի շրջակայս Նիմփէոսի։ Ուրանոր գրէ Հարտուին 'ի վերլուծ ութիւնս իւր, թէ այսպէս կոչէ Պլինիոս զտեղին՝ ուր ելանէր ձիւթ. զի եւ Ամմիանոս ասէ թէ մերձ 'ի լիճն Սօսինճիդէն (Տոսպ) ելանէ կուպր. եւ ուր Տիգրիս յընդերկրեայ անցից 'ի վեր յառնէ, անդ ելանէ նաւթ, որ է ազգ ինչ ձիւթոյ նման կպրոյ։

       Երկաթ։ Զայս հանք եւս Խորենացին դնէ յԱղձնիս եւ 'ի Տուրուբերան. տեղին Աղձնեաց ուր ելանէր երկաթ՝ կոչէր յանուն երկաթոյ, որպէս է տեսանել 'ի ճառընտրի 'ի հին վարս Մծբնայ հայրապետի՝ թարգմանեալ յԱսորւոց. «Հասեալ 'ի գաւառն Աղձնեաց 'ի բլուրն Երկաթահանս»։ Որպէս եւ ձորն կոչի անդէն Ձոր Երկաթահատաց։ Այս երկաթահանք Աղձնեաց էր սահմանակից Ըռշտունեաց գաւառին Վասպուրականի, որպէս յայտ առնէ Բուզանդ գ. 10. յասելն վասն սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ. «Գայր հասանէր 'ի լեառն Երկաթահատացն եւ Կապարահատացն, եւ որ ընդ նմայն էին, ընդ Ըռշտունիս. եւ բաժանէր լեառն բարձր. ուստի երեւէին գաւառքն (Ըռշտունեաց) բովանդակ, որում անուն Ընձաքիարս կոչէին»։ Իսկ Ղազար 'ի թղթ. 20. յԱյրարատ նահանգ յիշէ ելանել երկաթ։ Պլինիոս լդ. 14. 'ի խօսելն զերկաթոյ՝ երկրորդ տեսակ պատուական երկաթոյ դնէ զերկաթն Պարթեւական. ուր առեալ վասն սահմանաց պարթեւական տէրութե՝ եւ զՀայս բովանդակէ 'ի նմա, որպէս եւ այլուր է տեսանել։ Մանաւանդ զի ականատեսք կարի իմն առատութիւն պատմեն մեզ եւ այժմ զհանքաց երկաթոյ 'ի Հայաստան, որք անգործ կան աստ եւ անդ։ Առատ ութիւն էր երկաթոյ եւ 'ի Խաղտիս, զոր իբր մասն Հայաստանեաց պարտ է համարել։ Պոնտոսի Քալտիք կամ Քալիվք, որ է Խաղտիք, ասէ Ֆորմալէոն հատ. ա. պատմ. Սեաւ ծովու. թղթ. 145. բնակէին յաշխարհի ինչ ընդհատեալ 'ի գօտւոյ լերանց, յորս էին բազում երակք զանազան հանքաց, մանաւանդ արծաթոյ եւ երկաթոյ պատուականի, վասն այնորիկ եւ հռովայեցիք այսմ իրազեկ լեալ՝ զերկաթն կոչեցին Քալիպք յանուն աշխարհին։ Եւ 'ի թղթ. 155. գրէ Քալիվք Պոնտոսի (Խաղտիք) 'ի ժամանակս պատերազմին Տրոյայ էին հռչակաւորք սակս հանքաց իւրեանց, յաւէտ երկաթոյ եւ պողպատի։ Զայսմանէ Պօշար զկարծիս այլեւայլ մատենագրաց 'ի մի վայր ածեալ, յաւելու ապա. «Որ զինչ եւ իցէ, այլ ընդ այս չիք երկբայել, զի Քալիպսն այս ինքն պողպատ՝ 'ի Քալիպս ազգէն այս ինքն 'ի Խաղտեաց զանունն կալաւ. զի չիք այլ ուրեք պողպատ ազնուագոյն քան 'ի Խաղտիս». 183. Որպէս եւ զպողպատն ելեալ 'ի կողմանց Դամասկոսի՝ յանուն տեղւոյն կոչեն այլազգիք Տըմըշկը։

       Կապար։ Բուզանդ ոպ զտեղին ուստի հանէին երկաթ՝ յիշէ՝ կոչելով լեառն Երկաթահատաց, սոյնպէս զնոյն լեառն կոչէ անդէն եւ Լեառն Կապարահատաց, որով յայտնի ցուցանէ լինել անդանօր եւ հանք կապարի։

       Պղինձ։ Ղազար 'ի թղթ. 20 յիշէ պղինձ ելանել յԱյրարատ նահանգի։ Առ Կիրակոսի յիշատակի Պղնձահանք իբր անուն վանաց, յասելն. «Վախճանեցաւ եւ Իւանէ եղբայր Զաքարեայ, եւ թաղեցաւ 'ի Պղնձահանքն 'ի դուռն եկեղեցւոյն (Գետկայ) զոր շինեաց ինքն, առեալ 'ի Հայոց Վրաց 'ի վանս հաստատեաց»։ Զսոյն կրկնէ եւ Վարդան։ Եւ քանզի Գետիկ վանք անկանի 'ի Ձորափոր գաւառին Գուգարաց, եւ այս հանք պղնձոյ՝ զոր անունն յայտ առնէ՝ անկանի անդ։

       Զառիկ։ Խորենացին դնէ 'ի Կորճայս, որ է տաճկերէն Զրընգ. իտալերէն Օռբիմէնդօ, կամ Օռբինօ մինէռա, որ եւ կոչի Դեղին առսէնիքք, այսինքն Դեղին մկնդեղ։ Վասն այսր կարեւոր է 'ի միտ առնուլ զոր գրէ Սալմասիոս թղթ. 815 զնախնի մատենագրաց. «Զարմանք են զոր ասէ (Այետիոս) թէ Արմէնիաքա պօլուսն 'ի Հայոց եւ յԱսորւոց կոչի Զառնագա կամ Զառինագա. զի նովին անուամբ արաբացիք, զմկնդեղն կոչեն Զառնիգ. որ եւ քաջայայտ է լինել նոյն անուն։ Ապա կամ Այետիոս սխալի որ զայն անուն Ասորւոց կամ Հայոց՝ որով կոչէր մկնդեղն, նոյնացուցանէ ընդ հայկեան Պօլուսի (կաւոյ), եւ կամ արաբացիք։ Բայց այս ինչ հաւաստի է՝ թէ կարմիր մկնդեղն նաեւ 'ի Հայաստան ելանէր. եւ այս է զոր բնակիչքն տիրապէս կոչէին Զառնագա. ընդ որում նոյն թուի լինել Առմէնիում կոչեցեալն Ստրաբոնի, յորմէ ապա շփոթեցին զայս Առմէնիումն ընդ հայկեան Պօլուսի»։

       Կաւ հայկեան։ Յիշատակի առ մեզ 'ի բժշկարանս ինչ, որ առ Գաղենոսի կոչի Հոզ հայկեան, առ բնաբանս կոչի Կաւ, կամ Հող, եւ Պօլուս արմէնեան, որ նոյն է ասել հայկեան. կոչեն եւ Հող կնքեալ հայկեան, հռչակաւոր՝ սակս մտանելոյ 'ի բաղադր ութիւն թիւրակէսի, որ է կարմիր աղօտագոյն, եւ է նոյն որ տաճկերէն եւս յանուն Հայաստանեաց կոչի Քիլ Էրմէնի. զորմէ գրէ Սալմասիոս 'ի թըղթահամարն 812. «Հայկեան հողն Գաղենոսի՝ որ է ոսկէգոյն՝ զանազան 'ի Հայկեան սանտիքսէ Ստրաբոնի, եւ 'ի Հայկեան կապուտագոյն քարէ Դիոսկորեայ. իսկ յաղագս դունոյ մարթ է վիճել, թէ Հայկեան հողն Դաղենոսի՝ նոյն է ընդ Հայկեան սանտիքսի Ստրաբոնի. թէպէտ եւ սա կամրագոյն է, իսկ նա ոսկեգոյն»։ Ապա գրէ յերկար թէ որպէս մատենագիրք շփոթեն զերկոսին գոյնսն սակս մերձաւորութեն, զմինն առեալ փոխանակ միւսոյն. «Արդարեւ, ասէ թղթ. 813. Արմէնիաքա (Հայկեան) հողն Գաղենոսի՝ զոր լինել, այս ինքն է՝ ոսկեգոյն, այլ ինչ է ամենեւին յԱրմէնիոսէն Պլինինոսի որ է Կապուտագոյն, եւ յԱրմէնիոսէն Դիոսկորեայ, որ նոյն է ընդ Արմէմիոսսի Պլինիոսի, եւ ոչ իսկ կարէ նոյն լինել ընդ Արմէնիոս ներկոյն Ստրաբոնի. որ է Սանտիքս կամ Սանտարաքա հանքային. զի այն է կարմիր, իսկ Արմէնիաքա հողն Գաղնիոսի է ոսկեգոյն։ Բայց բազումք յետ Գաղենոսի զհողն Արմէնիաքա նոյնացուցին ըամ ընդ Արմէնիոսի Դիոսկորեայ, եւ կամ ընդ Արմէնիոս ներկոյն Ստրաբոնի»։ Դարձեալ գրէ անդէն. «Արմէնիաքում կոչեցեալն 'ի Պօղոսէ Էկինէդայ, եւ յՈրիպասիոսէ՝ որ զմաղս արտեւանանաց աճեցուցանէ, նոյն է ընդ կապուտագոյն Արմէնիոսի Դիոսկորեայ» զոր յիշեցաք 'ի վերայ. Ասէ դարձեալ «Աքդուարիոս ('ի գրելն) զմիզոյ գլ. թ. զԱրմէնեան Պօլօսն կարմրագոյն լինել աւանդէ, զոր Յոյնք կոչեն Իբէռիթռօն. եւ նոյնագոյն ցուցանէ լինել ընդ կնքեալ հողոյն Լէմնոսի□ 'ի նոյն կարծիս են եւ արաբացիք. ուստի չեն ինչ զարմանք զի փոխանակ Արմէնեան պօլուսի այժմ 'ի կիր առնուն զկարմիր Լէմնոսի, որովհետեւ նոյն են գունով. եւ վասն այնորիկ ոչ 'ի զուր մարթ է հաստատել, թէ որ ինչ երեւի զարդիս Արմէնեան պօլօսն՝ նոյն էր որ յաւուրս Աքդուարիոսի. բայց թէ արդեօք նոյն է ընդ Արմէնեան հողոյն Գաղենոսի, (երկուանամք). զի նա Ոքրան լինել ասէ այնմ, այս ինքն ոսկեգոյն. իսկ Արմէնեան Աքդուարիոսի՝ կարմրագոյն դեղին։ Ի սոցունց աստի զանազանի հանքային Սանտիքսն Ստրաբոնի. թէպէտ եւ զայն Արմէնեան գոյն կոչէ»։ Կիրակոս 'ի ժամանակս Մխիթարայ գօշի յիշէ «Բով մի յԱբասաձոր» 'ի սահմանս Բջնոյ, որ էր 'ի Նիգ գաւառ Այրարատու. այլ թէ որո՛յ հանքի էր բով, ոչինչ յիշատակէ։ Արդ յիշեսցուք եւ զհանքս, որք 'ի գիրս օտարազգի մատենագրաց գտանին, կամ որք խառն 'ի մերսն եւ յօտարինս։

       Պաղլեղ։ Պլինիոս լգ. 15. դնէ ելանել 'ի Հայս։

       Խրիսօքօլլա։ Պլին. լդ. 'ի վերջն ե. գլխոյն զայս յիշելով ասէ լինել հիւթ հոսեալ յերակս ոսկւոյ, նաեւ 'ի բովս արծաթոյ. զորոյ եւ զբաղադրեալն յիշելով՝ ասէ, թէ պատուականագոյնն ելանէ 'ի Հայաստան, եւ զգործածութիւն նորին 'ի ներկս եւ 'ի դեղաբոյս պատմէ, զի խառնելով ընդ հիւթս խոտոյ իրիք՝ ներկէր զկտաւս 'ի գոյն գեղեցիկ եւ կենդանի կանաչ։ Տես եւ զԱռմէնիում 'ի կարգս քարանց։

       Մինիում առմէնիում։ Որ է ասել Հանք Հայաստանեաց. զայս յիշէ Պլինիոս լե. 6. 'ի խօսելն զներկոց։

       Ոսկի։ Մի 'ի բերոց աշխարհիս Հայոց բազմօք յիշատակելոց առ նախնիս։ Նախ առաջին Խորենացի ա. 23. զհանք ոսկւոյ ծանուցանել կամի ըստ մեզ, ուրանօր ներբողելով գրէ վասն մեծին Տիգրանայ. «Մթերս Ոսկւոյ եւ արծաթոյ□ բազմացոյց»։ Այսինքն՝ յառաջնմէ եղեալ կամ գտեալ մթերս (որով անուամբ 'ի դէպ է իմանալ զհանքս) բազմացոյց մեծն Տիգրան, յորմէ արդարեւ արժանի լինէր ներբողելոյ։ Այլ քանզի ոչ 'ի միում եւեթ վայրի Հայաստանեաց գտանեմք յիշատակեալ առ նախնիս լինել հանք ոսկւոյ, այլ 'ի զանազան տեղիս, նորին աղագաւ ուրոյն ուրոյն գրեսցուք զնոցունց։

       Ոսկի Այրարատու։ Ղազար 'ի յիշելն 'ի թղթ. 20. զլինելն զանազան հանքաց 'ի նոյն իսկ 'ի թագաւորաբնակ նահանգն Այրարատ, նախ առաջին զոսկին յիշէ ասելով. «Իսկ դաշտացն ամենալրութիւն զկամս աշխատասիրացն կորզելով□ զառընդերկրաւ ծածկեալ օգուտս ուսուցանեն, գանձել անձանց զշահս, եւ զվայելս այսր աշխարհիս 'ի մեծ ութիւն թագաւորաց, եւ 'ի հաստատ ութիւն հարկահանաց զՈսկի». եւ այլն։ Իսկ 'ի 203. յիշէ եւ զՈսկեհատ. որ է հանք ոսկւոյ, ուստի լինի հատանել զոսկի. զի ասէ. Այրն Վրիւ «երթեալ լինէր ամբաստան զՎահանայ առաջի թագաւորին Պերոզի ասելով, թէ ինձ 'ի գործ Ոսկեհատին չետ ինձ մօտ երթալ»։ Ուր գործ Ոսկեհատին ասելով ծանուցանէ զգործ հատանելոյ զոսկին 'ի հանքաց։ Սոյնպէս եւ 'ի յիշելն ստորեւ զառաւել ութիւն ոսկւոյն, իմանամ վասն ոսկւոյն զոր հատանէին 'ի հանքաց. զի ասէ վասն Վահանայ. «Ժողովեալ զամենայն ոսկի աշխարհին Հայոց□ առեալ փութանակի զբազմ ութիւն ոսկւոյն եւ հասանէր 'ի դուռն□ եւ լուեալ զՎահանայ զքանիօն ութիւն բազ մութեան ոսկւոյն զոր բերեալ էր, եւ ուրախանայր յոյժ□ զայդչափ ոսկի զի՞ բերէի, որ մինչեւ ցմահ իմ՝ թէեւ կարի շատ կէի, իմում անձինս՝ այլեւ տասանց եւս ընդ իս թոշակ շատ էր եւ բաւական»։ Այս ամենայն բանք ցուցանեն 'ի հանքաց ժողովեալ զոսկին եւ ոչ 'ի հարկաց. այլ հանք Այրարատու ամենեւին անծանօթ է առ մատենագիրս օտար ազգաց։

       Ոսկի Սպերայ կամ Կողքիսոյ։ Ստրաբոն 'ի խօսելն ժա. 529. զաշխարհէս Հայոց, յԻսբիրադիտիս տեղւոջ դնէ ոսկի, ասելով. Ի Հայաստան «են եւ հանք Ոսկւոյ յԻսբիրադիտիս առ Գամվալայիւ. ուր մեծն Աղէքսանդր զՄէմնոն առաքեաց զօրօք» առ 'ի բերել 'ի հարկէ զոսկին։ Այս անուն է որ 'ի թղթ. 503. գրի առ նմա Սիսբիէրի. դնտիս. եւ 'ի թղթ. 550. Սիսբիրդիտիս. որք են այլայլ ութիւնք անուանս Սպեր, որ էր գաւառ 'ի նահանգին բարձր Հայոց։ Այլ զարմանք մի մեծ այս են թէ զիարդ այսպիսի հանք ոսկւոյ, առ որ մեծն Աղէքսանդր զօրս առաքեաց 'ի բերել, անյիշատակ մնացեալ կայցէ 'ի գիրս այլոց նախնեաց։ Իսկ թէ ո՛րչափ անուանի էր հանքն այն ոսկւոյ, ցուցցուք եւ 'ի սուրբ գրոց 'ի յաջորդ գլուխն Վաճառականուե, թէ ոսկին Սոփերայ այնչափ հռչակեալն յաստուածաշունչ գիրս՝ էր նոյն իսկ ոսկին Սպերայ։ Հռչակեալ էր նոյնպէս եւ 'ի հնագր ութիւնս հեթանոսաց, բայց ոչ յանուն Սպերայ կամ Սիսբիրադայ, որպէս կոչէ Ստրաբոն, այլ յանուն սահմանակից ազգին որք են կողքիսացիք, թէպէտ եւ առ նոսա գտեալ ոսկին՝ էին քերածոյքն 'ի ջուրց գետոց. զի ըստ մեծի մասին զայս յիշեն նախնիք. Եւստաթիոս 'ի մեկն ութեան Դիոնիսեայ գիրք լգ. գլ. 3. գրէ. «Ոսկի առ նոսա ուղխք բերեն»։ Նոյնպէս եւ Ապպիանոս 'ի մհրդատեան գիրս. զորոյ զբանս տեսցես ստորեւ։ Զնոյն ասէ եւ Ստրաբոն ժա։ Պլինիոս եւ եթ պատմէ երկուց թագաւորաց Կողքիսոյ նոր երկիր գտեալ, եւ անտի հանեալ բազում արծաթ եւ ոսկի, որպէս ունիս տեսանել ստորեւ։ Այսու նոր երկրաւ իմանամք զերկիրն Սպերայ Նշանակեալ 'ի Ստրաբոնէ. որում իրազեկ լեալ նոյն թագաւորք կողքիսացւոց՝ թէ ոսկին զոր ջուրքն բերէին՝ էին քերածոյք բնիկ հանքացն՝ որ 'ի լերինս Սպերայ, ետուն բրել զերկիրն եւ անտի հանել զոսկին։ Վասն որոյ որչափ ինչ յիշատակի առ նախնիս Յունաց եւ հռոմայեցւոց Ոսկի Կողքիսոյ աշխարհին, առատ ութիւն եւ սկիզբն նորին է հանքս այս Սպերոյ, եւ թէ ուստի այս յայտ իցէ, միտ գիր։

       Առաջին պատճառն է գետն Փասիս առ որով կառուցեալ է Սպեր. զի գետս այս Փասիս, որ առ մեզ Ճորոխ կոչի՝ սպ ցուցաք 'ի գլուխն Գետոց, որովհետեւ ըստ մեծի մասին առ աշխարհաւն Կողքիսոյ բերէ, եւ 'ի նմին աշխարհի թափի 'ի ծովն Պոնտոս, զամենայն տեղիս եւ զքաղաքս որք առ Փասիս գետով են, եւ որք առ Փասիս վերաբերին, կողքիսացւոց համարէին, եւ յանուն Կողքիսոյ կոչէին. նա զի՝ Կողքիս ասելով շփոթէին, կարծեմ, եւ զայն գաւառ Տայոց՝ որ Կող կոչէր։

       Երկրորդ՝ զի զհանեալ ոսկին 'ի լերանց Սպերայ՝ վաճառականք առեալ կամ ընդ գետն Փասիս որ է Ճորոխ՝ եւ կամ ընդ ցամաք իջուցանէին 'ի նաւահանգիստս Կողքիսոյ, եւ անդուստ ընդ ծով տանէին յայլ եւ այլ աշխարհս։ Զի հարկ է ասել՝ թէ վաճառականք զվաճառս Հնդկաց եւ այլոց արեւելեան աշխարհաց բերէին ընդ ցամաք մինչեւ 'ի Հայաստան . քանզի 'ի վաղեմի ժամանակսն յայնոսիկ ցամաքային վաճառականուին էր ծաղկեալ. յետ այնորիկ ապա եւ ծովայինն։ Եւ 'ի Հայաստանէ սփռէր 'ի ծովեզերս միջերկրականի եւ սեաւ ծովու, եւ օվկիանոսի եւս ընդ Տիգրիս եւ ընդ Եփրատ։ Զայս եւ յայնժմեան անցից մարթ է իմաստասիրել. քանզի նախ քան զգտանել ճանապարհին ընդ հրուանդանն Բարեյուսոյ, նաւք արաբացւոց 'ի մերձակայ տեղեաց հնդկայնոց զվաճառս Հնդկաց առեալ բերէին 'ի Մաշկաթ, անտի 'ի պարսկային ծոց, անտի 'ի Սիւվէյիշ ընդ կարմիր ծով, եւ 'ի Սիւվէյիշէ անցուցանէին ընդ ցամաք յԱղէքսանդրիա, եւ անտի նաւք վենետկեցւոյ բարձեալ սփռէին յայլ եւ այլ նաւահանգիստս Եւրոպիոյ։ Արդ սովորութիւն է, որպէս եւ այժմ եւս, զվաճառս կոչել ոչ յանուն տեղւոյն ուստի ելանեն, այլ նաւահանգստին մանաւանդ՝ ուստի բառնան վաճառականք. որպէս եւ ապակի անօթք որք 'ի Պոյեմիա գործին՝ յարեւելս կոչին այժմ ոչ յանուն Պոյեմիոյ, այլ յանուն Թրեստու, ուստի բառնան 'ի նաւս։

       Երրորդ՝ զի եւ հանօղք հանքաց ոսկւոյ էին կողքիսացիք, զի նախնիք յիշեն զազգս կամ զժողովուրդս ինչ հանօղս ոսկւոյ, որք էին ժողովուրդք 'ի Կողքիս կամ 'ի շրջակայս նորա բնակեալք. «Ի դրանց կովկասեաց (գնալով ասէ Պլինիոս զ. 11) ընդ լերինս կորդուացւոց (են ազգքն) Վալլք, Սուարնք, ազգք աննուաճելիք, բայց բրօղք են հանքաց ոսկւոյ. 'ի սոցանէ (յառաջ գնալով) մինչեւ ցՊոնտոս (են) բազմազան ազգք հենիոքեանց»։ Եւ 'ի լգ. 3 գրէ նոյն ինքն Պլինոս թէ յառաջ ժամանակաւ «թագաւորեցին 'ի Կողքիս Սալաւկեանք եւ Եզուպոբեանք, որոց գտեալ երկիր անդարման, բազում արծաթ եւ ոսկի պատմեն հանեալ նոցա յազգին Սուանաց եւ 'ի թագաւորութեն, որ եւ ոսկի գեղմամբքն եւ հռչակեալ նաեւ ոսկի կամարք պատմեն նորա լեալ եւ արծաթի գերանց եւ սիւնք եւ նեցուկք»։

       Չորրորդ՝ զի ոչ միայն յընդերկրեայ հանքաց հանէին՝ որպէս ասացաւ 'ի վերոյ, այլեւ զորս ջուրք գետոց աստ եւ անդ տանէին զմանր հատիկս աւազոյ ոսկւոյն, կողքիսացիք ճարտարք՝ կամ փորոքեալ անօթովք եւ կամ գեղմամբք խաչանց ժողովէին 'ի ջուր արկանելով զգեղմունս, որպէս յայտնի գրէ Ստրաբոն ժա. 499 վասն Սօանաց ժողովըրդոց Կողքիսոյ. «Նաեւ առ սոսա (առ Սօանս) ասեն բերիլ ոսկւոյ յուղխից զոր եւ ժողովեն բարբարոսք ծակոտկէն անօթովք եւ ասրախիտ գեղմամբք յորմէ եւ ել առասպելն Ոսկի գեղմանն»։ Սոյնպէս գրէ եւ Ապպիանոս 'ի պատերազմին միհրդատեան. «Յայնմ լերին (Կովկասու) բազում աղբիւրք են՝ որք բարձեալ բերեն մանրագոյն աւազս ոսկւոյ որք նուազ տեսանին, իսկ բնակիչքն գեղմունս թաւամազս 'ի գետս ընկղմեալ, այնպէս ժողովեն ոսկի աւազս կռուեալս 'ի նոսին, եւ գուցէ այսպիսի եղեւ այն ականաւոր ոսկի մօրթն Այետայ»։ Այս բանք նախնի մատենագրաց ըստ բաւականին յայտ առնեն, թէ բնիկ հանք ոսկւոյն ոչ էր 'ի Կողքիս, այլ ուխք եւ գետակք իջեալք 'ի լերաց հանքացն, քանզի 'ի Կողքիս իջուցանէին զքերածոյս ոսկւոյն, նորին աղագաւ դէպ լինէր յանուն Կողքիսոյ կոչել զոսկին։ Յայսմ վայրի զայս կամիմք միայն ծանուցանել, թէ այս հանք ոսկւոյն Սպերոյ կայ մնաց մինչեւ ցայժմ, որ կոչի Կիւմիշխանէ, եւ է անուանի հանք ոսկւոյ, որ ոչ 'ի միում վայրի եւեթ ելանէ, այլ աստ եւ անդ 'ի բրելն զերկիր՝ գտանեն զնոյն հանք. նաեւ 'ի լերինս՝ որք ձգին 'ի կողմն Սպերայ, տաճկերէն Իսփիր, որք թողեալ կան անգործ. բայց 'ի հնումն նաեւ յայն լերինս աշխատէին Սուանք, որպէս ակնարկել թուի Պլինիոս յասելն նախագրեալ բանիւն. Գտեալ երկիր անդարման։ Այժմ ուրեք 'ի խորս յընդերկրեայ լիճ ինչ ջրոյ տեսանի այլ հանք ոսկւոյ, ուստի կամեցաւ գ. սուլդան Մուսդաֆայ հանել, բայց չեգիտ ճարտարարուեստք զոք զջուրն դատարկելոյ։ Բազմ ութիւն շրջակայ գաւառականացն կարգեալ կան յաշխատ ութիւն հանքացս, ճարտարք 'ի հանել. որք են նոյն նախնի ժողովուրդք անուանեալք 'ի Պլինիոսէ Սուարնք, որք զկնի կոչեցան Ճանիք, ըստ մեզ Խաղտիք, որպէս գրեցաք 'ի վերոյ։

       Ոսկի Արղնոյ կամ Արղանոյ։ Այս հանք ոսկւոյ յիշատակի առ Պրոկոպիոսի գիրք ա. 'ի պատերազմին Պարսից, յասելն. «Ի միւսումն են սահմանք Պարսկահայոց. (այսինքն այնր մասին աշխարհին Հայոց՝ որ էր ընդ տէրութեամբ Պարսից) ուր եւ են հանք ոսկւոյ, որոց վերակացու էր Սիմէոն ոմն բնիկ, հրամանաւն Կաւատայ. սորա տեսեալ զգրգռիլ պատերազմի 'ի մէջ հռոմայեցւոց եւ Պարսից, խոնարհեցաւ եկամտիւք ոսկւոյ դաւել զԿաւատ (զարքայ Պարսից). վասն որոյ եւ զնոյն ինքն զՖարանղիոնն ետ 'ի ձեռս հռոմայեցւոց. 'ի մտի եդեալ սովին հնարիւք անվտանգ յինքն գրաւել զհանեալ զՈսկին. զի եւ ոչ հռոմայեցիք պահանջէին, բաւական համարեալ՝ թէ ոչինչ անցցէ անտի առ թշնամին, եւ ոչ Պարսիկք առանց կամաց հռոմայեցւոց կարէին հարստահարել զբնակիչս սակս դժուար ութեան տեղեացն»։ Յետ սակաւուց յիշէ զբերդն Վօլու կամ Պօլու, զոր համարիմ լինել Բալու. արդ մօտ 'ի Բալու՝ էր Արկնի, որ էր 'ի Պաղնատուն գաւառի չորրորդ Հայոց. եւ այժմ կոչի Արզնի նաեւ Արղանա։ Զսոյն զայս անուն պարտ է համարել այլայլ ութեամբ կոչեցեալ 'ի Պրոկոպիոսէ Ֆարանղիոն, փոխանակ գրելոյ Ֆարղանիոն. որով առաւել մերձենայր յուղիղն. զի որպէս 'ի Ֆարանղիոնն՝ նոյնպէս յԱրղանա են մինչեւ ցայժմ հանք ոսկւոյ, զորմէ տես 'ի նոր Հայաստան 241. եւ որպէս անդ՝ նոյնպէս եւ յԱրղանա են դժուար ութիւնք վայրաց սակս լեռնային գոլոյ, որպէս յիշէ Պրոկոպիոս. մանաւանդ զի յայտ իսկ է՝ թէ այս հանք ոչ էր նոյն զորմէ գրեցաք 'ի վերոյ. քանզի այն ընդ տէրութեամբ հռոմայեցւոց էր, իսկ այս ընդ տէրութեամբ Պարսից։ Արդ յայն մասն Հայաստանեաց որ էր 'ի սահմանին Պարսից՝ եւ յայն տեղիս զոր յիշատակէ աստէն Պրոկոպիոս՝ չիք յարմարագոյն քան զԱրղանա։

       Արծաթ։ Ըստ ասելոյ Պլինիոսի. «Յամենայն ոսկիս (հանքս ոսկւոյ) գտանի արծաթ, (այլ) զանազան կշռով… ուրանօր հինգերորդ մասն արծաթ ելանէ, (այն ոսկի) կոչի Ելէքդրում». որ է ասել՝ ոսկի ստորին։ Զայս եդեալ, յայտ է թէ նաեւ 'ի Հայաստան ընդ ոսկւոյն ելանէր եւ արծաթ, թէպէտ եւ յանուանէ ոչ գտցի 'ի գիրս ուրոյն յիշատակ ութիւն ինչ վասն այսր. բայց գտանեմք եւ այնպիսի յիշատակ ութիւնս որ զնոյն տայ մեզ իմաստասիրել. զոր օրինակ Հոմերոս գրէ ուրեք. «Ալիվք, ուր ծնանի Արծաթ»։ Արդ այս Ալիվք են նոքա զորս յետագայ մատենագիրք կոչեցին Քալիվք կամ Խալիվք, որ է Խաղտիք, ուր արդարեւ հանէին հանքս ոսկւոյ եւ արծաթոյ 'ի լերինս Սպերայ որպէս գրեցաք 'ի վերոյ 'ի խօսելն զոսկւոյ։ Այլուր զնոյն Ալիվս՝ կոչէ Հոմերոս Ալիզօնս։ Ըստ սմին օրինակի եւ 'ի գրելն Պլինիոսի լգ. 12. թէ Պոմպէոս զՓառնակայ զարծաթի արձանն՝ նոյնպէս եւ զՄիհրդատայ Եւպատորեայ, եւ զկառս ոսկիս եւ զարծաթիս յաղթանակաւ եմոյծ 'ի Հռոմ, յայտնի տայ մեզ իմաստասիրել, թէ Միհրդատ եւ Փառնակէս (որ էր հաւ Միհրդատայ, եւ զառաջինն թագաւորեաց 'ի Պոնտոս), 'ի հանքաց՝ որ էր մերձակայ Պոնտոսի, առին եւ ետուն բերել զոսկին եւ զարծաթն, որ էր հանքն Սպերայ յիշատակեալն 'ի վերոյ։ Որպէս եւ առ հասարակ պոնտացիք որք դրակից էին փոքուն եւ Մեծ Հայոց, յայտ է թէ միշտ 'ի հանքաց Սպերայ բերէին զարծաթ եւ զոսկի 'ի պէտս իւրեանց, եւ ոչ թէ 'ի հեռաստան աշխարհէ։ Ֆօռմալէոն 'ի նախայիշատակեալ վայրի զտեղիս պահելով 'ի միմեանց՝ դնէ թէ 'ի Կողքիս հանէին ոսկի, իսկ 'ի Խաղտիս արծաթ։ Երեմիա գլ. ժ. 'ի կրկին տեղիս 4. եւ 9. յիշատակէ «Արծաթ ընտիր եկեալ 'ի Թարշշայ»։ Արդ քանզի Թարշիշ ըստ մեզ է Տարսոն Կիլիկիոյ, որպէս ունիս տեսանել 'ի գլուխն Վաճառականութեան, յայտ է թէ վաճառականքն որպէս զոսկին նոյնպէս եւ զարծաթն 'ի Սպերոյ առեալ բերէին 'ի Թարշիշ, եւ վասն այնորիկ յանուն Թարշշայ կոչէին յայնժամ։

       Կիրճք կամ Մարմարիոնք։ Վասն հանքաց կճոյ 'ի վերայ Մասիս լերին՝ տես 'ի ստորագր ութեան նոյն լերին։ Իսկ Դիոդորոս սիկիլիացի զեւս հրաշալին պատմէ ասելով. «Շամիրամ նաեւ վէմ եհատ 'ի լերանց Հայաստանեաց հարիւր երեսուն ոտնաչափ երկայն. քսան եւ հինգ լայն եւ թանձր. զայս բազում լծօք ջորեաց եւ եզանց 'ի գետ անդր Եփրատ բերեալ, 'ի վերայ սալլի ետ դնել, եւ ըստ ընթացից գետոյն 'ի Բաբիլոն ածեալ, կանգնեաց յարքունի ճանապարհին 'ի հրաշալի տեսիլ անցաւորաց, կոթող կոչեալ 'ի ձեւոյն, եւ ընդ եօթն հռչակաւոր հրաշակերտս աշխարհի դասեալ»։