ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ
առաջին
բնակութեան
Հայաստանեայց
սկսանի
յառաջին
բնակութենէ
համօրէն
մարդկային
ազգի.
զի
Աստուած
կամելով
ընտրել
բնակարան
քաջադէպ
առաջին
մարդոյն
Ադամայ
զոր
ստեղծ,
զՀայաստան
ընտրեաց։
Եւ
կամելով
յօրինել
պարտէզ
ինչ
յաշխարհի՝
զի
իցէ
բնակարան
նախաստեղծ
մարդոյն՝
'ի
Հայաստան
յօրինեաց,
այսինքն
է
զդրախտն,
որ
եղեւ
առաջին
պարտէզ
աշխարհի։
Այս
ամենայն
քաջայայտ
ցուցանի
նախ
'ի
նոյն
իսկ
պատմութենէ
եւ
'ի
ստորագրութենէ
սուրբ
գրոց։
Երկրորդ՝
'ի
յարմարութեն
է
դրից
Հայաստան
աշխարհիս։
Ա.
Ստորագրութիւն
սուրբ
գրոց
զտեղւոյ
դրախտին։
Բանք
սուրբ
գրոց
այնչափ
յայտնի
են՝
զի
չէ
մարթ
յերկբայս
լինել
զսմանէ.
բայց
առ
'ի
չգոյէ
ուրուք
մինչեւ
ցայժմ
'ի
մերոց
Հայաստանեայց,
որ
մատենագրէր
յաղագս
իրացս
այսոցիկ,
իւրաքանչիւր
ազգ
գրեաց
զոր
ինչ
եւ
կամեցաւ,
եդ
զդրախտն
ուր
եւ
կամեցաւ,
ոչինչ
հայելով
'ի
յարմարութիւն
հարազատ
պատմութեան
սուրբ
գրոց,
որում
խելամուտ
լինել
չէր
ինչ
դժուարին։
Այնչափ
բազմացան
տարաձայն
ութիւնք
կարծեաց
յաղագս
այսորիկ
մինչեւ
'ի
սուրբ
գիրս
համօրէն
չիք
գտանել
երբէք
ուրեք
այլ
խնդիր
ինչ
բազմադիմի
նման
սմին։
Այսչափ
բազմ
ութիւն
կարծեաց
առաւելապէս
յերկուց
պատճառաց
աստի
ծագեցաւ։
Մի՝
զի
չկացին
անյողդողդ'ի
գլխաւոր
նշանսն
զոր
տայ
Մովսէս
վասն
տեղւոյ
դրախտին։
Եւ
երկրորդ՝
զի
անծանոթ
մնացին
ամենայն
կողմանց
Հայաստանեայց։
Յառաջին
պատճառէ
զհետ
եկին
այն
կարծիք,
որ
միայն
'ի
մեծ
ութիւն
գետոց
հայելով
ուր
եւ
գտին
գետս
մեծամեծս,
մինչեւ
ցայն
վայրս
տարածեցին
զսահման
դրախտին.
որպէս
Յովսեպոս,
Եպիփան,
եգիպտացի
քուրմ
ոք
առ
Լուկանոսի,
եւ
Յանսենիոս,
սկսեալ
'ի
Տիգրիսէ
եւ
յԵփրատայ
մինչեւ
'ի
Գանգէս
Հնդկաց
եւ
մինչեւ
'ի
Նեղոս
գետ
Ափրիկոյ
տարածեցին
զտեղի
դրախտին,
զՓիսոն
կարծեցեալ
Գանգէս
գետ,
եւ
զԳեհոն
Նեղոս։
Ոմանք
ոչ
'ի
գետս՝
այլ
յանուանս
տեղեաց
հայելով
զորս
յիշէ
անդէն
Մովսէս,
ուր
եւ
գտին
մերձաւորութիինչ
անուան
'ի
միում
կամ
յերկուս
վանկս,
եւ
մինչեւ
ցքանի
մի
տառս,
բաւական
համարեցան
անդ
դնել
զդրախտն.
նորին
աղագաւ
գտան
ոմանք
որք
եդին
յԱտանա
'ի
կողմանս
Կիլիկիոյ,
ըստ
որում
ունէր
մերձաւոր
ութիւն
ընդ
Ադին
կամ
Եդեմ
անուան,
եւ
այլք
ոմանք
'ի
Մէտինէ
Արաբիոյ։
Սոյնպէս
արարին
եւ
վասն
Եւիլատ
անուան.
զի
ուր
եւ
գտին
'ի
սուրբ
գիրս
յիշատակեալ
զայս
անուն՝
անդ
եդին
զդրախտն,
որպէս
թէ
'ի
սուրբ
գիրս
գտանէր
նաեւ
աշխարհագր
ութիւն
համօրէն
աշխարհի։
Իսկ
այլք
ոմանք
'ի
բերան
միայն
հայելով՝
զորս
անդէն
յիշէ
Մովսէս,
ուր
եւ
գտին
զայն
բերս,
այսինքն
զոսկի
եւ
զականս,
անդ
եդին՝
առանց
հայելոյ
'ի
գլխաւոր
նշանսն
տեղւոյ
դրախտին,
եւ
ոչ
յընդդիմութիսն
որ
այլուստ
ելանէին.
Եղեն
ոմանք
եւ
յարդեաց՝
որք
'ի
պատիւ
Պաղեստինոյ
հայելով
անդ
ասացին
լինել
զդրախտն.
յայս
տարադէպ
կարծիս
կայ
Հարտուին
այրն
բազմահմուտ.
եւ
զայն
մերժեն
անգղիացի
հեղինակք
ընդհանուր
պատմութեանիբրեւ
առաւել
անտեղի
քան
զմիւս
կարծիս.
յորում
ոչինչ
գտանի
'ի
նշանատեղի
քան
զմիւս
կարծիս,
յորում
ոչինչ
գտանի
'ի
նշանացն
զոր
տայ
Մովսէս.
մի՝
զի
Մովսէս
յայտնի
ցուցանէ
լինել
'ի
հեռաստան
աշխարհ
ըստ
գրից
հրէաստանի
կամ
անապատին
Արաբիոյ.
եւ
երկրորդ՝
յայս
կարծիս
անլուծանելի
կնճիռք
ընդ
առաջ
ելանեն
'ի
մեկնել
զբանս
սուրբ
գրոց,
մինչեւ
նոր
Միջագետս
կեղծել
փոխանակ
Միջագետաց
որ
ընդ
Տիգրիս
եւ
ընդ
Եփրատ,
թող
եւ
զայլ
անյարմար
ութիւնս
ըստ
ջուրց
առատ
ութեան
ըստ
բերոց
նաեւ
ըստ
օդոյ,
զոր
եւ
Կալմէտ
մերժէ։
Այլք
եդին
յԱսորիս
զկողմամբք
Լիբանանու
կամ
Դամասկոսի
յակունս
Յորդանան
գետոյ.
զգետն
Խրիսորրօա
համարելով
լինել
Փիսոն
գետն
Մովսէսի,
իսկ
զգետն
Որոնդիս՝
Գեհոն,
աստ
դնէ
Յոհաննէս
Կղերիկոս
կամ
Քլէռք։
Արդ
թէպէտ
այսքան
բազմացան
կարծիք
առ
մատենագիրս,
բայց
առհասարակ
ստիպեալ
'ի
յայտնի
բանից
սուրբ
գրոց,
ոչ
մեկնեցան
յերկուց
գետոցն
Տիգրիսի
եւ
Եփրատայ,
որոց
անուանք
մնացեալ
կան
մինչեւ
ցայժմ.
այլ
թէ
յորում
կողման
այսոցիկ
գետոց
եղեւ
դրախտն,
տարաձայնին
'ի
միմեանց։
Ի
սոցանէ
ոմանք
եդին
'ի
Միջագետս,
Կրոտիոս
եդ
'ի
Բաբիլոն,
Կելլարիոս
յաշխարհին
քաղդէացւոց.
յԵփրատայ
եւ
'ի
Տիգրիսէ
ձգեալ
սինչեւ
ցՀընդիկս՝
զգետն
Փիսոն
կարծելով
լինել
Իբասիս
գետ
Հընդկաց.
իսկ
զԳեհոն՝
Գանգէս
գետ.
այսպէս
մինչեւ
ցՀնդիկըս
ձգելով
զտեղի
դրախտին՝
գտանէ
յարմարելով
զամենայն
բերսն
եւ
զսահմանսն
զոր
յիշեն
սուրբ
գիրք։
Վասն
այսր
կարծեցեալ
դիւրութեան
յայս
կարծիս
բերի
այրն
բազմահմուտ
յամենայն
հնուիս՝
բաց
'ի
հն
ութեանց
մերոյ
ազգին՝
որում
անծանոթ
էր
բնաւին.
իսկ
վասն
ընդդիմմ
ութեանն
որ
ելանէ
յայնչափ
ընդարձակ
տարածութենէ
դրախտին՝
դիմէ
յամենակարողութին
Աստուծոյ։
Այլ
ամենակարօղն
Աստուած
կարող
էր
զհամօրէն
աշխարհ
յօրինել
իբրեւ
զդրախտ
մի.
այլ
ընդէր
առնիցէ
զայդ,
զի
նա
զդրախտն
իբրեւ
պարտէզ
առանձին
յօրինեաց
վասն
մարդոյն
եւ
եդ
զնա
անդ.
եւ
թէ
առ
ինչ՝
ասէ
գիր.
«Գործել
զնա
եւ
պահել».
ծննդ.
բ.
15.
որով
յայտնի
ցուցանէ
լինել
'ի
չափաւորեալ
ինչ
սահմանի,
որպէս
վայել
է
պարտիզի։
Այլ
քան
զկարծիս
ամենեցուն՝
առաւել
հռչակեցաւ
նոցայն,
որք
զդրախտն
յայնմ
վայրի
լինել
ասացին՝
ուր
Տիգրիս
եւ
Եփրատ
յաշխարհին
քաղդէացւոց
միանան
երկօրեայ
ճանապարհաւ
'ի
վեր
քան
զՊասրա,
ուրանոր
է
քաղաքն
Խուռնա,
եւ
յետ
ընթանալոյ
փարսախս
5.
որ
կոչի
այժմ
Շադ
իւլ
արապ,
դարձեալ
անջատեալ
յերկուս
առաջս՝
գնան
անկանին
'ի
ծոցն
պարսկային.
միացեալ
տեղին
Եդեմն
է
ասեն.
երկու
առաջին
գետք
են
Տիգրիս
եւ
Եփրատ.
իսկ
երկու
վերջինք՝
Փիսոն
եւ
Գեհոն։
Նախկին
յիշատակող
կարծեացս
է
Կալվին,
որում
զհետ
եղեւ
Սկալիդեր,
որ
հիացմամբ
գոչէ։
Ոչինչ
քաջայայտ
քան
զայս
բացատր
ութիւն,
ոչինչ
ճշմարտագոյն,
եւ
ոչինչ
հմտագոյն։
Յայս
կարծիս
են
Պետաւիոս,
Պօշար
եւ
Մօռինոս,
յիրս
ինչ
միայն
տարաձայնք
յիրերաց։
Իսկ
յետ
պաշտպանելոյ
բազմահմուտն
Հուեստիոսի
ճարտարմտ
ութեամբ
իւրով՝
առաւել
քան
զամենայն
կարծիս
տարածեցաւ,
որպէս
եւ
վկայէ
Կելլարիոս
'ի
խօսելն
զԵթովպիոյ
թղթ.
952.
«Դրախտն
ըստ
կարծեաց
բազմաց
'ի
ժամանակի
մերում՝
եղեւ
'ի
շրջակայ
սահմանս,
ուրանոր
Եւփրատ
եւ
Տիգրիս
զուգընթանան.
ըստ
որում
այն
գետ
զերկիրն
Քուշ
(զԵթովպիա)
պատել.
գէթ
ոռոգել
ասի
յերկրորդգլուխ
ծննդոց»։
Այլ
թէ
քանի
ընդդիմանայ
ստորագր
ութեան
սուրբ
գրոց,
մի
առ
մի
յիշատակեսցուք։
Նախ՝
սուրբ
գիրք
սեն.
«Եւ
գետ
ելանէր
յԵդեմայ
ոռոգանել
զդրախտն»։
յԵդեմայ
կամ
'ի
կարծեցեալ
դրախտէն
Հուետիոսի
ոչ
ելանէ
գետ,
այլ
մտանէ,
ոչ
մի՝
այլ
կրկին
գետք,
որք
են
Տիգրիս
եւ
Եփրատ,
եւ
գետն
Շադ
իւլ
արապ
կոչեցեալ
յիւրում
Եդեմ
կարծեցեալ
տեղւոջ՝
չէ
կազմեալ
'ի
ջուրց
անդանօր
բղխելոյ
որպէս
պարտ
էր
լինել
ըստ
գրելոյն
Մովսէսի,
այլ
'ի
ջուրց
'ի
հեռաստանէ
եկելոց,
այսինքն
է
'ի
ջուրց
Տիգրիսի
եւ
Եփրատայ,
որով
իւր
կարծեցեալ
Եդեմն
ոչ
է
ջուր
բղխող,
այլ
ընդունող։
Երկրորդ՝
ասէ
սուրբ
գիրն.
«Եւ
անտի
բաժանի
'ի
չորս
առաջ»։
Ի
Խուռնա՝
ուր
ասէ
լինել
զդրախտն
Հուետիոս,
ոչ
բաժանի
'ի
չորս
առաջս,
այլ
յետ
մտանելոյ
յերկուս
միայն
բաժանի.
իսկ
'ի
մնացեալ
յերկուս
առաջս
արդէն
իսկ
բաժանեալ
էր
բազմօք
յառաջ
քան
զմտանելն
'ի
դրախտն.
որով
ըստ
այսմ
երկու
գետք
մտանեն
'ի
ներքո
'ի
կարծեցեալ
դրախտն
Հուետիոսի,
եւ
երկու
գետք
միայն
ելանեն
'ի
դրախտէն
արտաքս։
Երկու
առաջինք
որք
են
Տիգրիս
եւ
Եփրատ՝
են
տիրապէս
գետք
բղխեալք
յականց.
իսկ
միւս
երկուք
Փիսոն
եւ
Գեհոն՝
ըստ
այսմ
կարծեաց
ոչ
են
տիրապէս
գետք
բղխեալք
յականց,
որպէս
ասեն
սուրբ
գիրք,
այլ
ձեւացեալք
'ի
ջուրց
երկուց
առաջնոց
Տիգրիսի
եւ
Եփրատայ։
Այս
օրինակ
մեկն
ութեան
թէ
քանի
օտարացուցանէ
զհարազատ
ութիւն
բանից
սուրբ
գրոց,
որ
միօրինակ
խոսի
զբղխելոյ
չորեցունց
գետոց
'ի
տեղւոջ
դրախտին՝
յայտնի
է
ամենեցուն։
Վասն
որոյ
թէպէտ
զառաջինն
ի
ճարտարելոյ
Հուետիոսի
բազումք
ընկալան
զայս
կարծիս,
բայց
որ
զկնի
կացին
քաջ
քննիչք
բանից
սուրբ
գրոց,
մերժեցին.
զի
մտացածին
գիւտ
է
եւ
անհարազատ
մեկն
ութիւն
բանից
սուրբ
գրոց՝
ոպ
եւ
դրից
տեղւոյն։
Երրորդ
վասն
Տիգրիսի
ասէ
սուրբ
գի
րն.
«Նա
է
որ
երթայ
յանդիման
Ասորեստան
ի».
այսինքն
յետ
ելանելոյ
'ի
դրախտէն՝
խաղայ
'ի
կողմն
Ասորեստան
եայց։
Եթէ
դրախտն
լինէր
'ի
Խուռնա
ըստ
ասելոյ
Հուետիոսի՝
ոչ
կարէր
այսպէս
գրել
վասն
Տիգրիսի,
այլ
պարտ
էր
ասել.
Նա
է
որ
գայ
յերկրէն
Ասորեստանեայց։
Չորրորդ՝
յառաջ
Տիգրիս
եւ
Եփրատ
չէին
միացեալ,
այլ
ընդ
զանազան
ձորոփորս
25
կամ
ըստ
այլոց
7
մղոնիւք
'ի
միմեանց
տարակայեալ
գնային
զեղուին
'ի
ծոցն
պարսկական,
որպէս
գրէ
Պլինիոս
զ.
27
եւ
որպէս
ակնարկէ
Ստրաբոն
ժե.
729։
Ապա
բոլորովին
չքանայ
այս
կարծիք.
զի
հիմն
նորա
որ
է
լիճն,
ուր
չորեքկին
առաջք
ջուրք
տեսանին
այժմ,
է
նոր
ձեւացեալ,
որ
ոչ
գտանէր
առ
ժամանակօք
Մովսէսի։
Հինգերորդ՝
զերկու
առաջսն
զայնոսիկ
Փիսոն
եւ
Գեհոն
կարծեցեալս
'ի
Հուետիոսէ՝
չէ
մարթ
դասել
'ի
կարգս
գետոց,
որպէս
եւ
վկայեն
նաեւ
անգղիացի
մատենագիրք
ընդհանուր
պատմ
ութեան.
զի
այս
առաջք
18
փարսախաչափ
միայն
ընթացեալք
զեղուն
'ի
ծոցն
պարսկական,
ուստի
չունին
ոչ
զայն
երկայն
ութիւն,
եւ
ոչ
զայն
շրջապտոյտ
ընթացս
պատելոյ
զընդարձակ
սահմանաւ
երկրի,
զոր
օրինակ
ստորագրեն
սուրբ
գիրք։
Յետ
ցրելոց
զայս
հռչակեալ
կարծիս
սոցա,
զոր
եւ
այլովք
փաստիւք
մերժեն
Պէռդի
աստուածաբան
եւ
Կալմէտ
'ի
մեկն
ութեան
ծննդոց
բ.
14
եւ
այլք.
զանց
առնեմք
զայլովքն։
Բայց
են
որ
'ի
մի
եւեթ
հանգամանս
օդոյ
հայեցեալ
չյիշեալ
բնակ
եւ
զայլ
կարեւորսն,
'ի
Հնդիկս
ասացին
լինել
զդրախտն,
այնու
եւեթ՝
զի
ոչ
լինի,
ասեն,
անդ
ձմեռն
եւ
ցուրտ
դժնդակ.
եւ
զի
մշտադալար
է
երկիր
նորա,
եւ
զանազան
ութիւն
պտղոց
բազում,
տեղի
դիւրապատրաստ
'ի
սնունդ
մարդոյ,
զոր
չիք,
ասեն
այլուր
տեսանել։
Բայց
սոքա
ոչ
յիշեցին
զներհական
ընդդիմ
ութիւնս
որք
նոյնպէս
ընդդէմ
ելանեն
նոցա.
զջերմութիւնն
Հնդկաց
տարապայման
տանջիլ
եւ
լքուցիչ
մարդոյ
յամենայն
զօր
ութիւն
իւրմէ,
որ
եւ
բերէ
պէսպէս
ցաւս.
զայնչափ
փոքրիկ
կենդանիս
պատճառեալս
'ի
ջեր
մութեան,
անհնարին
նեղացուցիչս
եւ
վնասակարս
'ի
նոյն
իսկ
'ի
բնակ
ութիւնս
եւ
'ի
հանդերձս
նոցա.
որոց
սակս
միշտ
բողոք
լսեմք
'ի
նոյն
իսկ
'ի
բնակչաց
Հնդկաց.
զպակաս
ութիւն
կարեւոր
եւ
սովորական
պտղոց
ինչ
մանաւանդ
տանձի
եւ
խնձորոյ՝
այնչափ
սեփական
դրախտին
համարեալ
'ի
նախնեաց,
մինչեւ
զարգելեալ
պտուղն
նոյն
համարել
նոցա։
Արդ
քանզի
եւ
այս
ամենայն
նոյնօրինակ
անյարմար
կացուցանեն
զհնդկաստան
վասն
դրախտին.
ապա
պարտ
է
կալ
մնալ
յայն
բան՝
թէ
յորում
եւ
բաժնի
լինէր
դրախտն՝
առանձին
խնամովք
Աստուծոյ
միշտ
միօրինակ
մարթ
էր
պահիլ
մշտադալար
եւ
մշտապտուղ,
եթէ
մնային
նախահարքն
յանմեղ
ութեան
իւրեանց,
որպէս
ասեն
ամենեքին,
որով
վայրապար
լինի
այնուհետեւ
եւ
խօսել
իսկ
յաղագս
այսոցիկ։
Եւ
այսպէս
'ի
բաց
թողեալ
զամենայն,
աներկբայ
հաստատիմք
յայն
կարծիս
զոր
բանք
սուրբ
գրոց
ցուցանեն։
Արդ
բանք
սուրբ
գրոց
իբր
յայտնի
ցուցանեն
զդրախտն
լինել
յայնմ
վայրի՝
յորում
բղխեն
չորեքկին
գետք,
եւ
զի
'ի
չորեսին
անդ՝
անուանք
երկուց
գետոց
նոյն
մնացեալ
կան
մինչեւ
ցայժմ
յոր
անուն
կոչէ
եւ
Մովսէս,
այսինքն
է
Եփրատ
եւ
Տիգրիս,
ապա
պարտ
է
դնել
զդրախտն
յակունս
անդ
Եփրատայ
եւ
Տիգրիսի,
ուստի
եւ
զակունս
մնացեալ
երկուց
գետոց
Փիսոնի
եւ
Գեհոնի,
որոցանուանք
ոչ
ուրեք
գտանին
այժմ.
մնայ
յուզել
'ի
մերձակայս
նոցա,
եւ
ոչ
'ի
հեռաւոր
աշխարհս.
ապա
թէ
ոչ՝
պարտ
էր
զմի
ծայրն
դրախտին
ձգել
մինչեւ
'ի
Հնդիկս
կամ
'ի
Գանգէս
գետ.
եւ
զի՞նչ
հարկ
այնուհետեւ
Դրախտ
կամ
Պարտէզ
կոչել
զայդչափ
աշխարհածաւալ
սահման
երկրի
եւ
յանձնել
Ադամայ
միանոյ
գործել
զհող
նորա
իբրեւ
զիւր
պարտէզ,
որպէս
ասեն
գիրք,
զի
եւ
ոչ
իսկ
բազմ
ութիւն
թոռանց
նորա
բաւէին
գործել։
Արդ
քանզի
ակունք
Եփրատայ
եւ
Տիգրիսի
վկայեալ
է
յամենայն
նախնեաց
լինել
'ի
Հայաստան,
եթէ
գտցուք
'ի
մօտակայս
ականց
սոցա
եւ
այլ
ակունս
երկուց
համանման
մեծամեծ
գետոց՝
յայտնի
ցուցանի
լինել
նոյն՝
որ
ինչ
Փիսոն
եւ
Գեհոն,
թէ
եւ
անուանք
նոցա
այժմ
այլայլեալ
իցեն,
յորմէ
եւ
յայտնի
ցուցանի
դրախտին
լինել
'ի
Հայաստան։
Ահա
զայս
ամենայն
լրացեալ
տեսանելով
'ի
Հայաստան
աշխարհի
եւ
երեւելի
մատենագրաց
ոմանց
յեւրոպացւոց,
'ի
Հայաստան
եդին
զդրախտն,
թէպէտ
եւ
յիրս
ինչ
տարաձայնք.
որք
են
Սանսօն,
Ռէլանտ,
Կալմէտ,
Բաիսի՝
ուսուցիչ
եբրայական
լեզուի
եւ
սուրբ
գրոց
'ի
համալսարանին
Դուռինոյ։
Մակալօդդի
կոմս,
Ղուկաս,
Առդիյնն
եւ
Լուպին
աշխարհագիր
թագաւորին
Գաղղիոյ,
որում
զհետ
երթայ
եւ
Պէռդի
եւ
Նիքօլայի
մեկնիչ։
Ապա
եւ
մեր
յայսմ
վայրի
յառաջ
բերեալ
մի
առ
մի
զնշանսն
զարձանագրեալս
'ի
սուրբ
գրոց.
ցուցցաք
զՅարմարուին
վասն
աշխարհիս
Հայաստանեայց։
Առաջին
նշան
տեղւոյ
դրախտին
նշանագրեալ
'ի
սուրբ
գրոց՝
է
Ջրաբուղխ
Շատաջուր
տեղի։
Երկրորդ՝
լինել
ընդ
Արեւելս։
Երրորդ՝
լինել
'ի
տեղւոջ
հեռի
յԱրաբիոյ
կամ
'ի
հրէաստանէ՝
ուր
էին
Հրեայք։
Չորրորդ՝
լինել
'ի
չափաւորեալ
ինչ
սահմանի։
Հինգերորդ՝
'ի
չափաւորեալ
ինչ
տեղւոջ
գտանել
զակունս
չորից
մեծամեծ
գետոց։
Յայս
նշան
հային
այն
ամ
բերք
եւ
անուանք
սահմանաց
զորս
յիշեն
սուրբ
գիրք
զկնի
'ի
ծանօթացուցանել
ըզգետս։
Մեք
նախ
ճառեսցուք
աստանօր
զԵդեմ
եւ
զԱրեւելք
տեղւոյ
բանիւք
սուրբ
գրոց։
Երկրորդ՝
զչորեցունց
գետոց։
Իսկ
զջրարբի
զառատ
ութեան
ջուրց
տեղւոյն
զկնի
'ի
գրից
Հայաստանեաց
ցուցցուք։
«Եւ
անկեաց
Աստուած
զԴրախտն
յԵդեմ
ընդ
Արեւելս».
ծնն.
բ.
8.
Զանունս
Եդեմ
կամ
Ադին
փոխանակ
յատուկ
անուան
տեղւոյ
առնուն
սուրբ
գիրք
եբրայեցւոց,
նաեւ
թարգման
ութիւն
եէթանասնից՝
ուստի
է
եւ
մերն.
եւ
արաբացւոց
եւ
Ասորւոց։
Իսկ
բացատրութին
քադէական
Ոնքելոս
անուանեալ,
եւ
Վուլկադայն
լատինացւոց
առնու
փոխանակ
նշանական
անուան՝
որ
է
փափկութիւն.
նոյն
իսկ
թարգման
ութիւն
եօթանասնից
որ
աստ
փոխանակ
յատուկ
անուան
տեղւոյ
առնու,
'ի
15.
փոխանակ
փափկ
ութեան
առնու.
բայց
եւ
հարք
Յունաց
բազում
ուրեք
փոխանակ
անուան
տեղւոյ
առին։
Արդ
եթէ
այսպէս
փոխանակ
անուան
տեղւոյ
առցուք,
չէ
պարտ
ճգնել
առ
'ի
նոյնացուցանել
ընդ
այլ
տեղիս՝
որք
'ի
զանազան
տեղիս
սուրբ
գրոց
Եդեմ
կոչին՝
յաւէտ
ըստ
այլ
թարգմանուեց,
եւ
ոչ
տարադէպ
բռնադատ
ութեամբ
զայս
եւ
զայն
տեղի
Եդեմ
կոչեցեալ
'ի
սուրբ
գիրս՝
համարել
տեղի
դրախտին,
լոկ
սակս
մերձաւոր
ութեան
անուանց,
ոչ
հայելով
'ի
յարմար
ութիւն
տեղւոյն,
եւ
զդրախտըն
յականց
Տիգրիսի
եւ
Եփրատայ
հեռագոյնս
ձգել,
որպէս
ոմանք
առնեն
'ի
զանազան
տեղիս
մոլորեալ։
Այլ
նախ
հայել
'ի
գտանել
զակունս
չորից
գետոց,
եւ
ուրանոր
բղխէն՝
անդ
եւ
'ի
շրջակայս
նորա
յուզել
զտեղին
Եդեմ
յայնժամ
թէ
եւ
գտցի
այլայլ
ութիւն
ինչ
տառից՝
ոչ
կորուսանէ
զիւր
հաւանականութիւն։
Որք
յեւր
ոպացւոց
զդրախտն
'ի
Հայաստան
դնեն,
զԱտիապէնէ
զնահանգ
Ասորեստան
եաց
գտանեն
մերձաւոր
անուանս
Եդէմ
կամ
Ադին.
բայց
այս
հեռի
է
թէ
տեղեօք
եւ
թէ
անուամբ։
Գտանեն
եւ
զայլ
անուն
Մատէնա,
զոր
Սեքստոս
Ռուփոս
յարշաւանս
Ղուկուղղոսի
գլ.
15.
կոչէ
«Մատենա
ամենալից
գաւառ
Հայոց»։
Առ
Երոդոտոսիեւս
գտանեմք
ուրեք
ուրեք
յիշատակեալ
երկիր
ինչ
մերձաւոր
անուանս.
որպէս
գիրք
ե.
գլ.
49
յասելն.
«Կիլիկեցւոցս
սահմանակից
են
նոյն
Հայք,
սոքա
եւս
բազմախաչինք
Հայոց
(սահմանակից
են)
Մադիինք»։
Եւ
գիրք
ա.
գլ.
189
Կիւրոս,
ասէ,
յորժամ
«եկն
առ
գետն
Գինտի,
որ
'ի
Մադիինեան,
լերինս
բղխեալ,
ընդ
Տարտանոսս
ընթացեալ՝
'ի
միւս
գետն
Տիգրիս
թափի»։
Եւ
գիրք
գ.
գլ.
52.
յետ
յիշելոյ
զգետն
Եւփրատ
եւ
զՏիգրիս՝
ասէ.
'ի
սոցանէ
«առաջինն
(Եւփրատ)
'ի
Հայաստանեաց
հոսի.
իսկ
միւսն
'ի
Մադիինաց»։
Սահման
սորա
անստոյգ
անորոշ
մնացեալ
կայ
առ
աշխարհագիրս.
զի
եւ
նա
ինքն
Երոդոտոս
ստորեւ
իբրեւ
այլ
երկիր
համարելով
ասէ.
«Ի
Հայաստան
եաց
աստի
յերկիրն
Մադիէն
գնալով»։
Իսկ
Ստրաբոն
ժա.
Մադիանա
Մարաց
կոչէ.
այլուր
'ի
գրելն
զԱտրպատականէ,
անկանի
ասէ
յարեւելս
Հայաստան
եաց
եւ
Մադիանայի,
եւ
յարեւմուտս
մեծին
Մարաց»։
Վասն
որոյ
եւ
Կելլարիոս
գիրք
ե.
գլ.
18.
դնէ
զՄադիանա
«'ի
մէջ
Հայաստան
եաց
եւ
Մարաց,
բայց
այնպէս
զի
առաւել
Մարաց
քան
Հայաստան
եաց
սեփական
լինել»։
Եթէ
զՄատէնա
Ռուփոսի
նոյն
համարեսցուք
ընդ
Մադիինք
երկրին
զոր
ասէ
Երոդոտոս,
անշուշտ
գաւառ
է
Հայոց.
իսկ
եթէ
այլ
համարեսցուք,
արժան
է
յերկբայս
լինել
արդեօք
նոյն
պարտ
է
համարել
ընդ
Մադիանային
Ստրաբոնի,
թէ
այլ
'ի
նմանէ։
Ես
այսպէս
համարիմ
թէ
այլ
գաւառ
իցէ,
զի
զՄադիինս
Երոդոտոս
դնէ
սահմանակից
այնց
Հայոց՝
որք
սահմանակից
էին
կիլիկեցւոց.
եւ
'ի
է
72
զՄադիինս
ցուցանէ
լինել
սահմանակիցս
Պափղագոնիոյ,
Լիկոյ
եւ
Կապադովկիոյ,
տես
ահա
քանի
հեռանայ
'ի
Մադիանայէ
Ստրաբոնի,
զոր
սահմանակից
կացուցանէ
Ատրպատականի։
Իսկ
վասն
Տիգրիս
գետոյ
քանի
ասէ
Երոդոտոս
բղխել
'ի
Մադիինաց՝
սովին
յայտնի
ցուցանէ
'ի
Հայաստան
լինել
զՄադիինս.
զի
ամենեքին
զակն
Տիգրիսի
դնեն
'ի
Հայս,
որով
եւս
առաւել
յայտնի
լինի
այլ
'ի
Մադիանայէ
Ստրաբոնի
լինել.
Ուր
թողցուք
զի
Երոդոտոս
նաեւ
զԵրասխ
գետ
'ի
Մադիինաց
բղխեալ
ասէ,
որպէս
ունիս
տեսանել
'ի
ստորագր
ութեան
Երասխ
գետոյ.
արդ
զՏիգրիս
եւ
զԵրասխ
որպէս
եւ
զԵփրատ
'ի
Հայաստան
'ի
միոջէ
լեռնէ
բղխեալ
դնեն
նախնիք։
Այսպէս
ապա
այլ
իմն
տեղի
համարեալ
զՄադիինս
Երոդոտոսի
'ի
Մադիանայէ
Ստրաբոնի,
համարիմ
զՄադինին
նոյն
լինել
ընդ
մերում
Հաշտէանք
գաւառին
ծոփաց
կամ
չորրորդ
Հայոց.
զի
Տիգրիս
գետ
բղխէ
'ի
Հաշտէանս,
որպէս
եդ
Երոդոտոս
'ի
Մադիանս.
եւ
Հաշտեանք
սահմանակից
է
Փոքուն
Հայ
ոց,
եւ
Փոքր
Հայ
ք
սահմանակից
է
կիլիկեցւոց
որպէս
եւ
եդ
Երոդոտոս,
եւ
չէ
ինչ
թէ
քանի
մի
տառք
այլաձայն
հնչիցեն
'ի
նոսա,
զի
զայդ
եւ
յայլանուանս
է
տեսանել,
փոխանակ
հ
տառիս՝
եդեալ
մ.
եւ
զտառս
շ
'ի
բաց
թողեալ.
վասն
որոյ
եւ
յառաջին
բանն
Երոդոտոսի,
զոր
բերաք
'ի
վերոյ,
յօրինակս
ինչ
գրի
Մաւդինէան։
Մարթ
է
յարմարիլ
Հաշտէնից
եւ
այն՝
զոր
դնէ
Երոդոտոս,
թէ
արահետ
ճանապարհն
որ
տանէր
'ի
Հայաստանեաց
'ի
Սուս՝
անցանէր
ընդ
Մադիինս,
զի
կարէր
նոյ
ճանապարհ
անցանել
նաեւ
ընդ
Հաշտէանս։
Իսկ
Մադիանա
զոր
ասէ
Ստրաբոն,
է
Մոդողանք
գաւառ
Կորճէից.
մի՝
զի
մերձաւոր
ութիւն
անուան
յայտ
առնէ.
տառին
փոխեալ
'ի
ա։
Երկրորդ՝
յարմար
ութիւն
տեղւոյն
զի
սա,
ասէ
Կելլարիոս,
ոչ
էր
Մարք,
այլ
'ի
մէջ
Մարաց
եւ
Հայոց.
որպէս
էր
Կորճայք
նահանգ,
եւ
նորին
գաւառն
Մոդողանք.
ոպ
եւ
Պարսկահայք
նահանգ՝
կոչեցաւ
Հեր
եւ
Զարեւանդ.
եւ
զի
Մոդողանք
օտարացեալ
էր
'ի
Հայոց՝
կարծեցին
լինել
այլ
իմն
օտար
աշխարհ.
վասն
որոյ
եւ
եդին
արտաքոյ
Հայաստանեաց։
Զնոյն
յարմար
ութիւն
տեղւոյ
ցուցանէ
եւ
բան
Ստրաբոնի,
զի
զՔապոտան
ծովակն
դնէ
առ
Մադիանաւ.
իսկ
այս
ծովակ
էր
'ի
մէջ
Պարսկահայոց
Կորճէից
եւ
Ատրապատականի,
յորս
զԿորճէս
յիշեաց
Ստրաբոն
յանուն
իւրոյ
գաւառին
Մոդողանք,
ըստ
իւր
Մադիանա։
Եւ
երրորդ՝
եթէ
ոչ
դիցուք
'ի
Հայաստան
՝
ոչ
ոք
կարէ
դիտել
թէ
ուր
պարտ
է
դնել
զՄադիանա
Ստրաբոնի։
Յետ
նոյնացուցանելոյ
զՄադիին
տեղին
Երոդոտոսի
ընդ
տեղւոյն
հաշտէնից՝
ասեմ
թէ
Եդեմ
տեղին
եւս
ընդ
իրին
է
նոյն
ընդ
Հաշտեանք
կամ
Հաշտենք,
իբր
հեշտինք
կամ
հեշտեայք,
ց
փափկուի։
Այլ
թողեալ
զքնն
ութիւն
նման
ութեան
անուանն՝
որոյ
այլայլ
ութիւն
յաճախեալ
է
յոյժ
նաեւ
յայլ
ամ
անուանս
դիրք
տեղւոյն
առաւելապէս
յարմարի
այնմ,
որովհետեւ
Տիգրիս
գետ
Եդեմայ,
ոպ
ասացաք,
բղխէ
'ի
Հաշտէնից
եւ
զի
չեն
հեռի
անտի
եւ
ակունք
միւս
գետոց.
եւ
զի
նման
Եդեմայ
է
տեղի
շատաջուր
վասն
որոյ
եւ
Գիրեհ
գեօղ
Հաշտէնից՝
կոչի
'ի
գիրս
Ջրառատ
վայր,
նման
Եդեմայ։
Նմին
իրի
իբրեւ
յուռթի
եւ
ջրարբի
եւ
զուրաճալի
տեղի
սահմանեցաւ
լինել
բնակարան
արքայորդւոց.
եւ
որպէս
ինձ
թուի.
'ի
Հաշտեանք
գաւառին
անկանի
գէթ
ըստ
մասին
եւ
այժմեան
Պինկէօլ
լեառն,
ուր
ունիմք
գընել
զդրախտն,
որպէս
տեսցի
ստորեւ։
Մինչեւ
ցայս
վայր
ցուցեալ
ըստ
բաւականին,
թէ
Եդեմ
առեալ
նաեւ
իբր
յատուկ
անուն
տեղւոյ՝
անկանէր
'ի
Հայաստան,
զոր
եւ
հաստատեն
ակունք
չորից
գետոց
որք
'ի
Հայաստան
'ի
նոյն
կողմանս
բղխեն,
այժմ
խօսեսցուք
զյարմարութենէ
Արեւելք
անուան։
Եբրայական
բառս
Միխէտտէմ
զոր
դնէ
Մովսէս,
կրկին
բերէ
նշանակուի,
մի՝
Արեւելք,
եւ
երկրորդ՝
Իսկզբանէ։
Թարգմանութին
եօթանասնից՝
ուստի
է
մերն՝
եւ
արաբացւոցն՝
դնեն
ընդ
Արեւելս.
այլ
բացատրութին
քաղդէական,
եւ
Վուլկադայն
լատինացւոց
դնեն
Իսկզբանէ։
Բայց
'ի
դէպ
եւս
է
Արեւելք
իմանալ,
ըստ
որում
բազումք
'ի
նախնեաց՝
որպէս
Յովսէպոս
եւ
հարք
Յունաց
եւ
լատինացւոց
ըստ
մեծի
մասին
այնպէս
իմացան,
մինչեւ
սովոր
ութիւն
կալաւ
առ
քրիստոնեայս
ընդ
արեւելս
աէթելոյ՝
սակս
յարեւելեան
կողմն
լինելոյ
դրախտին,
ոպ
վկայեն
Կիւրեղ
երուսաղեմացի,
Բարսեղ,
Գրիգոր
նիւսացի,
Աթանաս
եւ
Յոհան
դամասկացի։
Արդ
Մովսէս
զդրախտն
եդ
ընդ
Արեւելս
կամ
ընդ
դրից
անապատին
Արաբիոյ
ուր
գրէր
կամ
ըստ
դրից
հրէաստանի
ուր
Հրեայք
ունէին
բնակել.
իսկ
աշխարհս
Հայաստան
եաց
ըստ
երկոցուն
եւս
անկանի
ընդ
Արեւելս,
զի
այնպէս
պարտ
է
աստէն
իմանալ
զբառս
Արեւելք,
որպէս
իմանայ
Մովսէս
'ի
նոյն
գիրս
ծննդ.
ժա.
2.
յասելն
«Եւ
'ի
խաղալն
նոցա
զԱրեւելից»։
Արդ
յայս
բան
ամենեքին
վկայեն
զարարատեան
լերինս
իմանալ
Մովսէսի
Արեւելք
անուամբ.
որ
է
ասել
Հայաստան։
Եւ
Պօշար
իմաստութեամբ
քննեալ
զբան
գրոյն
գիրք
ա.
գլ.
7.
ասէ՝
թէ
Մովսէս
յայս
բան
զհետ
երթայ
սովորութեան
Ասորեստան
եայց,
որք
զեզր
Արեւելից
եւ
Արեւմտից
առնուին
յերկուց
եզերաց
Տիգրիս
գետոց.
զսահման
տէրուէ
իւրեանց
որ
անկանէր
յայնկոյս
Տիգրիսի,
կոչէին
Արեւելք.
որպէս
եւ
զսահմանն
որ
յայսկոյս
Տիգրիսի
կոչէին
Արեւմուտք.
ըստ
այսմ
բաժանմաh
ասէ
արարատեան
լերինք
կամ
Հայաստան,
ուստի
խաղացին
մարդիկ
յայնժամ
առ
'ի
ցրուիլ,
ուղիղ
կոչին
Արեւելք,
եւ
մարդիկ
արդեամբք
ասին
նախ
զառաջինն
յԱրեւելից
խաղացեալ։
Ահա
սովաւ
յայտնի
երեւի
անհաստատ
ութիւն
կարծեաց
նոցա
որք
զդրախտն
եդին
'ի
կողմանս
Պաղեստինոյ,
կամ
Ասորւոց
եւ
կամ
Բաբիլոնի,
յոր
կողմն
անկանի
եւ
դրախտն
զոր
Հուետիոս
ասէր.
զի
զայն
կողմանս
ոչ
երբէք
Արեւելք
կոչէ
Մովսէս։
Արդ
եթէ
'ի
Հայաստան
իցէ
դրախտն,
որպէս
ցուցաք,
ոչ
ապաքէն
անբաւ
հեռաւոր
ութեամբ
'ի
բացեալ
է
'ի
կողմանց
անապատին
Արաբիոյ
կամ
հրէաստանի,
որ
է
երրորդ
նըշան
դրախտին։
Իսկ
վասն
չորրորդ
նշանին՝
տեսցես
ստորեւ
'ի
ստորագրել
մեր
զԵդեմ
տեղին
թէ
քանի
չափաւորեալ
սահման
է,
յարմար
'ի
լինել
պարտէզ
Ադամայ
'ի
գործել
եւ
'ի
պահել։
Այլ
նախ
քննեսցուք
զգետս։
Կալմէտ
եւ
ամենեքին
որ
'ի
Հայաստան
ասացին
լինել
զդրախտն,
զայս
գետ
Փիսոն
կոչեցեալ
'ի
սուրբ
գրոց՝
իմանան
լինել
այն
զոր
նախնի
արտաքին
մատենագիրք
Յունաց
եւ
հռոմայեցւոց
կոչեն
Ֆասիս,
ըստ
մեզ
Փասիս
գետ։
Զայս
ուղիղ
խորհեցան.
այլ
զի
ասեն
թէ
Փասիոն
նախնեաց
է
այժմեան
Ֆարշ
անուանեալ
գետն,
որ
եւ
կոչի
Րիօն՝
մոլորին
յոյժ.
եւ
յայս
մօլոր
ութիւն
կան
առ
հասարակ
այժմեան
եւրոպացի
մատենագիրք։
Բայց
պարտ
է
ասել,
թէ
Փիսոն
գետ
սուրբ
գրոց՝
որ
յարտաքնոց
կոչի
Փասիս,
է
ծորոխ
կամ
Ճորոխ
գետն
Հայաստանեաց,
որոյ
ածանցեալ
յանուանցս
ծոր,
ուղխ,
կամ
ջուր
ուխ,
յայտնէ
զուղխօրէն
ծորիլ
եւ
զհոսիլ
սորա.
կամ
զյաճախ
ութիւն
ուղխից
ջրոց
'ի
նմա
ծորելոյ,
որք
պատճառեն
ստէպ
ստէպ
աճել
եւ
զեղուլ.
աստի
ահա
առեալ
է
եբրայական
անունս
Փիսոն,
որ
նշանակէ
աճել,
զեղուլ։
Այս
գետ
է
սաստիկ
սրընթաց.
նմին
իրի
եւ
յայժմեան
տաճկակն
զրոյցսն
առ
'ի
մէնջ
յիշատակեալ
'ի
նոր
Հայաստան
'ի
ստորագր
ութեան
Բաբերդոյ՝
յիմար
կամ
յանդուգն
կոչի
գետս
այս,
վասն
իւրոյ
յորդորութեն։
Բղխէ
'ի
լերանց՝
որ
մոտ
է
յակունս
Սարջամ
գետակին,
որ
եւ
այն
է
մի
յականց
Եփրատայ։
Տես
ահա
այսպիսի
մեծամեծ
գետոց
այսչափ
մերձաւոր
ութիւն
քանի
յարմար
կացուցանէ
զՀայաստան
ստորագրութեան
դրախտին՝
զոր
Մովսէս
նկարագրէ։
Քննեսցուք
այժմ
զերկիրն
Եւիլատ,
զորով
պատէր
Փիսովն։
Անունս
Եւիլա
է
մի
յերեքտասան
որդւոցն
Յեկտանայ,
զորոց
զբնակութիւն
սուրբ
գիրք
ծննդոց
ժ.
30
ցուցանեն
լինել
'ի
լեռնէն
Մասեաց
մինչեւ
'ի
Սպեր,
եւ
զի
սոքա
որպէս
օրէն
էր
բազմաց
նախնի
նահապետաց՝
յանուն
իւրեանց
կոչէին
զտեղին
բնակութեան,
յայսմ
միջոցի
պարտ
է
յուզել
զտեղին
Եւիլա։
Արդ
որպէս
Ուփիր
որդի
Յեկտանայ
բնակեցաւ
'ի
Սպեր,
եւ
յանուն
իւր
կոչեաց
զտեղին,
որպէս
գրեցաք
'ի
գլուխն
Վաճառականութեան,
հաւանական
երեւի
յոյժ՝
թէ
նաեւ
եղբայր
նորա
Եւիլա՝
անմիջապէս
զկնի
Ուփիրայ
յիշատակեալ
'ի
սուրբ
գրոց.
ժ.
29.
բնակեցաւ
առընթեր
նորա.
վասն
որոյ
'ի
մերձակայս
Սպերայ
պարտ
է
խնդրել
զտեղին
Եւիլատ.
եւ
ոչ
այլուր.
եւ
ահա
զմին
'ի
հին
գաւառացն
Կողքիսոյ
որ
եւ
մոտ
է
'ի
Սպեր՝
յաշխարհագրութեան
Խորենացւոյն
ըստ
երկուց
ձեռագրաց
կոչեցեալ
գտանեմք
Ետռէւիկա.
զայս
անուն
համարիմք
զյիշատակեալն
'ի
Մովսիսէ
Եւիլա
անուամբ,
միայն
զառաջին
վանկն
էտռ
'ի
բաց
թողեալ,
որ
յայնչափ
հնութեանց
ժամանակին
դիւրին
էր
յաւելուլ
կամ
պակասիլ,
որպէս
եւ
յայլ
բազում
անուանս
է
տեսանել։
Համարիմք
եւս
թէ
'ի
ժամանակս
Մովսէսի
գաւառս
այս
անուանի
եղեալ՝
յանուն
նորա
Եւիկա
կամ
Եւլա
կոչէր
համօրէն
Կողքիս
եւ
կամ
մեծ
մասն
սահմանին
Կողքիսոյ.
վասն
որոյ
եւ
Մովսէս
զայն
անուն
յիշէ.
Զայս
այսպէս
եդեալ,
զարմացիր
ընդ
ճշգրտ
ութիւն
ստորագր
ութեան
Մովսէսի,
ուրանօր
գրէ
վասն
Փիսոն
գետոյն,
զի
արդարեւ՝
այս
ծորոխ
կամ
Ճորոխ
գետ՝
ոչ
որպէս
կարծեցեալ
Փիսոնն
Հուետիոսի
իբրեւ
ջրանցք
ինչ
սահեալ՝
վաղվաղաի
թափի
'ի
ծով,
այլ
որպէս
աստուածային
տառք
յայտ
առնեն,
իւրով
շրջապտոյտ
ընթացիւքն
զօրէն
կիսաբոլոր
լուսնի
բոլորելով
պատի
զբազմատարած
ինչ
երկրաւ,
որ
որպէս
ասացաք՝
յաւուրս
Մովսէսի
կոչէր
Եւիլատ,
յանուն
Եւիլայ
նահապետին
որ
'ի
սերնդոցն
Սեմայ.
իսկ
ապա
կոչեցաւ
Կողքիս.
թող
եւ
զայլ
դիւրաթեք
խոտորմունս
նորա,
որպէս
նշանագրեցաք
'ի
ստորագրութեան
Ճորոխ
գետոյ,
տես
անդ
'ի
թղթահամարն
147։
«Անդ՝
ուր
ոսկին
է
եւ
ոսկի
երկրին
այնորիկ
ազնիւ»։
Յայս
բան
զասելն
անդ՝
չէ
պարտ
իմանալ
վասն
Եւիլատայ,
այլ
վասն
Փիսոնի,
կամելով
ասել.
Փիսոն
գետն
անդ
է,
ուր
ոսկին
է.
եւ
ոսկի
երկրին
այնորիկ՝
առ
որով
անցանէ
Փիսոն
գետ՝
է
ազնիւ.
ոչ
որոշելով
թէ
այս
հանք
ոսկւոյ
յաջմէ
թէ
'ի
ձախմէ
էր
Փիսոն
գետոյն։
Իսկ
յաղագս
այսր
ոսկւոյ
ըստ
բաւականին
գրեցաք
'ի
գլուխն
Բերոց
եւ
Վաճառուց,
թէ
որպէս
ոսկին
այսր
կողման,
ընդ
որ
ցանէ
Փասիս
կամ
Ճորոխ
գետ,
ազնիւ
էր
եւ
անուանի՝
'ի
սուրբ
գիրս
յանուն
Սոփերայ
կամ
Սպերայ
կոչեցեալ,
որ
էր
քաղաք
կառուցեալ
առ
Ճորոխ
կամ
Փիսոն
գետով,
իսկ
առ
արտաքինս
յանուն
Կողքիսոյ
յորջորջեալ.
որպէս
նաեւ
մինչեւ
ցայժմ
'ի
յարգի
է.
եւ
կոչի
յանուն
Կիւմիշխանէի.
որոյ
բովք
կամ
տարբեր
են
յառաջնոցն՝
բայց
նոյն
հանք
է
որ
ձգի
աստ
եւ
անդ
'ի
լերինս
նոյն
կողմանց,
եւ
կամ
նոյն
բովք
են՝
բայց
'ի
նախնումն
կոչէր
յանուն
Սպերայ։
Զի
եւ
յայլ
բազում
տեղիս
տեսանեմք
զմի
եւ
զնոյն
բերս
եւ
զվաճառս
երբեմն
յայս
անուն
անուանեալ,
եւ
երբեմն
յայն,
որպէս
եւ
այլուր
ասացաք։
«Եւ
անդ
է
սուտակն,
եւ
ակն
դահանակ»։
Աւելորդ
համարիմ
աստէն
'ի
քնին
մտանել
յորոշումն
ականցս.
զի
զեբրայական
անուանսն
ոմանք
այս
ինչ
նշանակութեամբ
առնուն,
եւ
ոմանք
այլ.
նոյն
իսկ
եւ
եօթանասնից
թարգման
ութիւն
ուրեք
այսպէս
եւ
ուրեք
այսպէս
առնու.
բանասէրք
կարեն
վասն
այսր
հայել
'ի
մեկնիչս։
Շատ
է
մեզ
ծանուցանել
ընթերցողին,
թէ
'ի
նոյն
կողմանս
մինչեւ
ցայժմ
ելանեն
այսպիսի
քարինք.
զոր
օրինակ
'ի
ծովեզերեայ
քաղաքն
Կիրէսուն
ելանէ
այժմ
քար
Աքիք
կամ
Հաքիք,
որ
լատիներէն
կոչի
Սարտօնիքս,
նաեւ
Օնիքս.
անդ
ելանէ
նաեւ
Այնիհուր։
Արդ
որպէս
աստ
որ
'ի
հնումն
էր
'ի
սահմանին
Կողքիսոյ՝
նոյնպէս
եւ
'ի
շրջակայ
երկիրս
Փասիս
կամ
Փիսոն
գետոյն
մարթ
էր
ելանել
այսոցիկ
քարանց,
ուր
գուցէ
այժմ
ոչ
ելանէ
կամ
առ
անփոյթ
լինելոյ
բնակչաց
'ի
հանել,
եւ
կամ
առ
յաճառ
հանելոյ
սպառեալ
գոգցես
զամենայն.
զի
եւ
'ի
հանքս
անդ
անդամանդաց
որ
'ի
Հնդիկս՝
թողուն
զոմանս
առ
'ի
պտղաբերել
զայլս,
ապա
թէ
ոչ
'ի
հանելն
զամենայն
հանքն
չքանայ
եւ
ոչ
բերէ
ինչ։
Զայս
այլափոխ
ութիւն
երբեմն
ելանելոյ
բերոց
ինչ
եւ
երբեմն
ոչ՝
նաեւ
յայլ
տեղիս
է
տեսանել.
որպէս
'ի
Կիպրոս
'ի
հնումն
պէսպէսակունք
ելանէին,
այլ
այժմ
ոչ
գտանին
բնաւ։
Զզանազան
ակունս
որք
ելանէին
'ի
հնումն
յաշխարհիս
Հայաստանեաց՝
յիշատակեալ
է
մեր
'ի
գլուխն
Բերոց.
յորոց
ոմանք
գուցէ
գտանէին
եւ
յայն
կողմանս՝
որք
էին
'ի
շրջակայս
Փասիս
կամ
Փիսոն
գետոյ։
Եւ
'ի
նոր
Հայաստան.
յերես
105.
գրեալ
է
մեր՝
թէ
առ
Գուրիչայ
գետով
ելանէ
Նէճէֆ
քար
լուսնացոյց
թափանցիկ,
զոր
փոխանակ
ապակւոյ
'ի
կիր
առնուն
'ի
պատուհանս։
«Եւ
անուն
գետոյն
երկրորդի
Գեհովն,
նա
պատէ
զամենայն
երկիրն
եթովպացւոց».
ծննդոց
բ.
15
Գեհոն
անուամբ
գետ
չիք
ուրեք
գտանել
յարտաքին
գիրս.
այլ
Օքսոս
գետ
յիշատակի
'ի
գիրս
նախնեաց,
զոր
արաբացիք
քանզի
Ջահուն
կամ
Ջէյհուն
կոչեն,
յայս
մերձաւորութիւն
անուանց
հայեցեալ
ոմանց՝
զՋահունն
կարծեցին
լինել
Գեհոն
սուրբ
գրոց.
բայց
քանի
ընդդիմանայ
այնչափ
հեռաւոր
ութիւն
սահմանաց,
մինչ
զի
առ
հասանել
յԵփրատայ
մինչեւ
'ի
Ջահուն՝
պարտ
է
անցանել
յայնկոյս
քան
զԿասպից
ծով,
զի
յարեւելեան
կողմն
նորա
մտանէ
'ի
նոյն
ծով.
եւ
առ
'ի
հասանել
յակունս
ուստի
բղխէ
Ջահուն
գետ՝
պարտ
է
գնալ
գրեթէ
'ի
Հնդիկս։
Զայսչափ
ընդդիմ
ութիւնս
յանձն
առնուլ
ոչ
արժանի
դատեցան
քաջ
հնագէտք՝
միայն
զմերձաւոր
ութիւն
ինչ
անուան
գտանելոյ
աղագաւ.
եւ
այն
ոչ
'ի
վաղուց
անտի
եկեալ,
այլ
'ի
յետագայ
արաբացւոց.
զի
'ի
նախնեաց
միայն
Օքսոս
անուննորա
է
մեզ
յայտնի։
Եւ
քանզի
'ի
հաստատուէ
բանից
սուրբ
գրոց
գիտեմք
'ի
միում
չափաւորեալ
վայրի
բղխել
չորից
ականց
գետոց՝
հարկ
է
առ
'ի
գտանել
զդրախտն
ոչ
այնչափ
հեռռանալ
յականց
Տիգրիսի
եւ
Եփրատայ,
զորս
յայտնի
նռշանագրեն
սուրբ
գիրք
յանուանէ։
Վասն
որոյ
ամենեքին
որք
զդրախտն
դնեն
'ի
Հայաստան,
զԵրասխ
գետն
կոչեցեալ
համարին
Գեհոն
'ի
սուրբ
գրոց.
մի՝
զի
բղխէ
'ի
նոյն
լերանց՝
ուստի
բղխեն
Տիգրիս
եւ
Եփրատ
համաձայն
ստորագր
ութեան
Մովսէսի.
երկրորդ՝
զի
եւ
անունս
Գեհոն՝
յարմարի
ընթացից
Երասխայ,
վասն
երկուցս
այսոցիկ
ճոխագոյն
գրեալ
է
մեր
'ի
ստորագր
ութեան
Երասխայ
'ի
գլուխն
Գետոց,
տես
անդ
զամենայն,
իսկ
աստ
մնայ
այժմ
քննել
վասն
յարմար
ութեան
եթովպացւոց
երկրին,
զորով
պատել
ասի
Գեհովն։
Յաղագս
այսր
անուան
գիտել
պարտ
է
նախ՝
զի
որչափ
ինչ
վայրք
յեօթանասնից
թարգման
ութեան
Եթովպիա
անուանին՝
այն
տեղիք
յեբրայականին
իբր
'ի
բազումս
կոչին
Քուս.
զոր
եւ
կրկին
պարտ
է
որոշեք
յԱփրիկէ
եւ
յԱսիա։
Յափրիկէ
Քուս
կամ
Եթովպիա
կոչեցեալ
համարին
զայժմեան
Հապէշս.
իսկ
յԱսիա՝
զԱրաբիա։
Գիտել
պարտ
է
երկրորդ,
զի
որ
ըստ
եբրայեցւոց
Քուս
կամ
Քուշ
անուանի՝
ըստ
քաղդէացւոց
հնչման
Քութ
կոչի։
Երդ
Կալմէտ
մերձաւոր
այսր
անուան
գտանէ
զԳութս
կամ
զՍկիւթացիս,
որք
ըստ
նախնեաց
'ի
սկզբան
անդ
առ
Երասխաւ
բընակէին,
որ
է
ասել
'ի
Հայաստան.
վասն
որոյ
ասէ՝
Մովսէս
զայնր
ժամանակի
բնակչաց
խօսելով
գրեաց.
թէ
Երասխ
կամ
որ
նոյն
է
Գեհոն՝
պատէ
զամենայն
երկիրն
Քուս,
կամ
ըստ
եօթանասնից
զերկիրն
Եթովպացւոց
յորոյ
հաստատ
ութիւն
Նիքօլային՝
որ
ընդ
Կալմետի
'ի
Հայաստան
լինել
ասէ
զդրախտն,
յառաջ
բերէ
զբանս
Մակալօդդեայ,
որ
գրէ
վասն
եթովպացւոց՝
թէ
համարին
զինքեանս
իջեալս
'ի
Հայաստան
եայց։
Այսչափ
ինչ
գրեն
սոքա
որք
անծանօթ
էին
բնաւ
աշխարհագրութեան
Հայաստան
եայց.
բայց
մեք
որպէս
ծանօթք՝
գտանեմք
զնոյն
անունն
զոր
Մովսէս
անուանեաց՝
'ի
Հայաստան
աշխարհիս.
այն
է՝
Քուստի
գաւառ
յԱրցախ
նահանգի,
որ
եւ
էր
առ
Երասխաւ։
Վասն
որոյ
յայս
բան
Մովսէսի
'ի
բաց
պարտ
է
առնուլ
զայն
աշխարհս
Եթովպիոյ
Քուս
կոչեցեալ
'ի
Հրէից,
զի
միտք
Մովսէսի
ոչ
էր
զԵթովպիա
ծանուցանել,
այլ
զի
'ի
Հայաստան՝
առ
որով
անցանէր
Երասխ,
գտեալ
տեղի
նովին
անուամբ
յորջորջեալ
Քուս,
որ
այն
ինքն
է
Քուստի,
զայն
կամեցաւ
ծանուցանել,
յորմէ
իմաստասիրեմք
թէ
'ի
նախնի
ժամանակս
անդ
Մովսէսի՝
այս
Քուստի
գաւառ
Արցախայ
ընդարձակ
ձգէր,
յորոյ
անուն
կոչէր
եւ
համօրէն
նահանգն
Արցախ՝
գուցէ
եւ
շրջակայ
սահմանք
նորա,
որպէս
եւ
յայլ
գաւառս
ինչ
տեսանեմք
այսպէս
լեալ։
Այլ
եթէ
պնդեսցեն
ոմանք
թէ
Մովսէս
յայսմ
վայրի
Քուս
անուամբ
զԵթովպիա
կամեցաւ
նշանագրել,
զայն
սահման
ընդ
որ
անցանէր
Երասխ,
ըստ
սոյն
կարծեաց
եւս
'ի
դէպ
իսկ
վասն
Հայաստան
աշխարհիս
յարմարի
բան
Մովսէսի։
Այլ
առ
'ի
հասու
լինել
այսմ
պատճառի՝
պարտ
է
նախ
գիտել
զառումն
անուանս
Քուս
կամ
Եթովպիա,
թէ
որով
առմամբ
'ի
կիր
առնուին
նախնիք,
յորոյ
առաւել
հաստատ
ութիւն
յառաջ
բերցուք
զբանս
Մառդինեայ
աշխարհագրի,
որ
այսպէս
գրէ
'ի
բառն
Եթովպիա։
Այս
է
ասէ
անուն
«հասարակ
զանազան
աշխարհաց
յԱսիա
եւ
յԱփրիկէ,
թէպէտ
եւ
յայժմեան
աշխարհագր
ութեան
միայն
վերջնոյն
(Ափրիկոյ)
տուեալ
լինի։
Յոյնք
Եթովպայի
կոչեն
զամենայն
ժողովուրդս
սեւամորթս
կամ
թխամորթս…
Անունս
Եթովպայի
չէ
անուն
ազգի
իմիք
սեփականեալ,
այլ
անուն
մակդիր
ընծայեալ
'ի
Յունաց
փոխանակ
բնիկ
անուանն
(ազգին)
որում
անգէտ
եմք,
այս
նաեւ
'ի
լեզուս
այլոց
էանց.
ըստ
այսմ
եւ
աշխարհագիրք
ոմանք՝
կամ
ստորագրօղք
Ափրիկոյ
կոչեն
Աշխարհ
սեւոց,
որ
չէ
սեփական
անուն
մասնաւոր
ինչ
գաւառի,
այլ
է
ոճ
իմն
ունի
զտեղի
յատուկ
անուան»։
Գրէ
եւս
անդէն
«Այս
ճըշմարիտ
է
թէ
նախնիք
բազում
անգամ
զանուն
Հնդկաց
տային
եթովպացւոց,
եւ
զանունն
եթովպացւոց
տային
բնիկ
Հնդկաց»։
Գրէ
նաեւ
թէ
առ
Պրոկոպիոսի
Եթովպիա
կոչի
հնդկաստան.
որպէս
եւ
առ
այլ
մատենագիրս
եկեղեցական
եւ
քաղաքական
պատմութեան
է
տեսանել.
զպատճառս
այսորիկ
թուէ
ասէ՝
Ֆրէրէ
յորոց
առաջինն
է
նմանուին
որ
կայր
'ի
հնումն
'ի
մէջ
եթովպացւոց
եւ
բազում
ազգաց
հնդկայնոց։
Այսմ
ամենայնի
'ի
վերայ
հասեալ՝
այժմ
յառաջ
բերցուք
եւ
զծանօթուին
զոր
տայ
մեզ
հին
աշխարհագր
ութիւն
Հայաստանեայց,
թէ
յՈւտի
նահանգին
գտանէր
ժողովուրդ
ինչ՝
որոյ
նախահաւ
կոչէր
Սեւ
կամ
Սեւուկ
եւ
վասն
այնր
նաեւ
համօրէն
այն
ժողովուրդ
կոչէին
Սեւորդիք.
«Սակս
Սեւ
կոչեցելոյ
հաւուն
իւրեանց
(ասէ
Յոհաննէս
կաթողիկոս)
ազգն
յայն
անուն
Սեւորդիք
անուանէին»։
Եւ
այլուր.
«Ի
նախնոյ
իւրմէ
Սեւկայ՝
Սեւորդիք
ազգքն
անուանէին»։
Այս
անուանակոչ
ութիւն
յանյիշատակելի
ժամանակաց
յառաջին
հաւուց
իւրեանց
այսպէս
յորջորջեալ,
ցուցանէ
ոչ
դուզնաքեայ
անուն.
մանաւանդ
կոչելն
զայն
Ազգ
անուամբ՝
յայտնի
կացուցանէ
'ի
սկզբանն
անդ
լինել
անդէն
բազմ
ութիւն
ժողովրդեանն
Սեաւ
կամ
Սեւորդիք
կարդացեալ,
որք
ուրոյն
ազգ
եւ
ուրոյն
ժողովուրդ
կացուցանէին։
Զայս
հաստատէ
եւ
բան
Կուադրատոսի
առ
Ստեփաննոսի
'ի
բառն
Օդինի
որ
է
Ուտի,
ուր
վասն
ուտէացւոց
որ
են
Սեւորդիք,
ասէ
լինել
Մեծ
մասն
Հայաստանեայց,
որով
տայ
մեզ
իմաստասիրել
թէ
երբեմն
բազմացեալ
էին
սոքա,
եւ
'ի
բազում
տեղիս
ծաւալեալ.
այլ
բնիկ
բնակ
ութիւն
նոցա
գոլով
յՈւտի
նահանգի՝
գետն
Կուր
անտի՝
եւ
գետն
Երասխ
աստի՝
պատ
առեալ
շուրջանակի
ընթանայր,
յար
եւ
նման
ստորագրութեան
Մովսէսի՝
որ
պատէր
ասէ։
Եւ
այսպէս
ճշմարտութեամբ
կարէր
Մովսէս
Քուս
կոչել
զայս
երկիր,
որովհետեւ
նախ՝
նոյն
անուամբ
գոյր
երկիր,
որովհետեւ
նախ՝
նոյն
անուամբ
գոյր
երկիր
յԱրցախ
նահանգի,
զոր
ես
համարիմ
յանուն
որդւոյն
Քամայ
որ
անդանօր
բնակեցաւ
այսպէս
յորջորջեալ,
որ
նոյնպէս
կոչէր
Քուս
կամ
Քուշ.
որպէս
է
Սիմ
լեառն
կոչեցաւ
յանուն
Սեմայ
վասն
անդ
բնակելոյ
նորա։
Եւ
երկրորդ՝
այսպէս
կոչեաց
Մովսէս
վասն
յարակցեալ
Ուտի
նահանգին,
որոյ
ժողովուրդ
կոչէին
Սեւ.
զի
եւ
զայլ
սեաւ
ժողովուրդս
Քուս
կամ
Եթովպիա
կոչել,
սովոր
ութիւն
էր
առ
նախնիս,
ոպ
ասացաք
'ի
վերոյ
բանիւ
Մառդինեայ
եւ
որպէ
վկայէ
այնմ
նաեւ
Կելլարիոս՝
ասելով.
թէ
զհնդկաստան
սակս
սեւադէմ
գոլոյ
բնակչաց
կոչեցին
նախնիք
Քուզ
կամ
Եթովպիա
քանզի
Կելլարիոս
'ի
ճառի
դրախտին
յետ
ասելոյ
'ի
թղթ.
650թէ
«Եթովպիա
գրեթէ
վերջին
ծայր
եւ
մեծին
Ասիոյ,
ուստի
սփռեցան
եթովպացիք
նաեւ
յԱփրիկէ,
զի
այսպէս
վկայեն
բազում
նախնի
մատենագիրք»,
զկնի
'ի
թղթ.
651
այսպէս
գրէ.
«Ապա
քանզի
Սեաւ,
այսինքն
եթովպացի
էին
ժողովուրդք
հնդկաստանի
եւ
մերձակայից՝
անշուշտ
մարթ
էր
արդեամբք
Եթովպիա
կոչիլ,
եւ
կոչեցեալ
իսկ
է,
որպէս
մինչեւ
ցարդ
ըստ
բաւականին
ցուցաք
եւ
այժմ
նաեւ
'ի
սրբազան
մատենագրաց
ցուցցաք,
զի
զԵրեմ
ժգ.
23
Եթովպացի
լինել
ասի՝
որ
է
թխամորթ,
միթէ
փոխիցէ
ասէ
Եթովպացին
զմորթ
իւր»։
Ուր
'ի
մեզ
դնի
Հնդիկ,
մի
համարեալ
Հնդիկ
ասել
կամ
եթովպացի։
Արդ
եթէ
հնդկաստան
վասն
թխամորթ
գունոյն
բնակչաց
Եթովպիա
կոչեցաւ,
ապա
եւս
առաւել
անկ
էր
մովսէսի
Եթովպիա
կոչել
զայն
սահման
Երասխայ
կամ
Գեհոնի,
որոյ
բնակիչք
զինչ
եւ
իցէ
պատճառաւ
արդէն
իսկ
կոչէին
Սեաւք
կամ
Սեւորդիք։
Զայս
սովոր
ութիւն
նաեւ
յայսմ
եւ
'ի
մերում
ժամանակի
է
տեսանել,
ուր
արաբացի
կամ
Արաբ
կոչեմք
նաեւ
զայն
ազգ
եւ
զայն
այր՝
որ
նըմանի
գունոց
նոցա։
Այսչափ
բանք
եւ
նշանք
առաւել
քան
զբաւականն
թուին
ինձ
ցուցանել
զյարմար
ութիւն
Երասխ
գետոյն
ընդ
Գեհոնի
որով
եւ
ծանիցես
զընդունայն
խորհրդած
ութիւն
անգղիացի
հեղինակաց
ընդհանուր
պատմ
ութեան
որք
'ի
հատ.
ա.
գլ.
ա.
յօդ
1
գրեն,
թէ
ստորագր
ութիւն
Մովսէսի
յԵդեմայ
է
անկատար.
ըստ
որում
չէ
մարթ
ասեն
իւիք
իրօք
ըմբռնել՝
ողջոյն
ինչ
աշխարհի
պատեալ
լինել
'ի
գետոյ,
որպէս
ասի
անդ
վասն
Եւիլատայ
պատեալ
'ի
Փիսոնէ,
եւ
վասն
Քուսայ
կամ
Եթովպիոյ
պատեալ
'ի
Գեհոնայ,
առանց
լինելոյ
այնր
աշխարհին
կղզի
ինչ։
Առ
որս
տեղեակք
աշխարհագրութեան
Հայաստանեաց
ունին
ասել
թէ
արդարեւ
Կողքիս
որ
է
Եւիլատ,
այնպէս
պատի
'ի
Փիսոնէ
կամ
'ի
Ճորոխայ՝
որ
իբր
ցամաք
կղզի
է
ձեւացեալ,
սոյնպէս
Արցախ
եւ
Ուտի
նահանգք
միանգամայն
առեալք
որ
է
Քուս
կամ
Եթովպիա
սուրբ
գրոց,
այնպէս
իմն
պատի
յԵրասխայ
եւ
'ի
Կուր
գետոյ՝
որ
նոյնպէս
իբր
ցամաք
կղզի
երեւի
ձեւացեալ.
բայց
ինքեանք
չեն
ամենեւին
ծանօթ։
Եւ
քանզի
նաեւ
վասն
ցամաք
կղզւոյն
'ի
դէպ
իսկ
բազում
պատմագիրք
պատեալ
ասեն
'ի
ջուրց.
նորին
աղագաւ
եւ
Մովսէս
ճշմարտութեամբ
ասաց
պատեալ։
Յաղագս
ստորագր
ութեան
մնացեալ
երկուց
գետոց
Տիգրիսի
եւ
Եփրատայ
ոչինչ
յիշատակեսցուք
աստանոր,
քանզի
'ի
գլուխն
Գետոց
ունիս
ընդարձակ
գտանել
զնոցունց,
թէ
զիարդ
երկոքին
եւս
բղխեն
'ի
Հայաստան
ոչ
այնչափ
հեռի
'ի
միմեանց,
յարմար
ամենեւին
տեղւոյ
դրախտին։
Զայս
ինչ
միայն
յուշ
արասցուք,
զի
եւ
Մովսէս
զերկուս
զառաջին
գետսն
առաւել
բանիւք
ստորագրեաց,
յայտ
է
թէ
սակս
առաւել
հեռի
եւ
անծանօթ
գոլոյ
Հրէից,
որպէս
էր
Հայաստան.
իսկ
զՏիգրիսէ՝
սակաւ.
այլ
զԵփրատայ
ոչինչ
յիշեաց
բնաւ
բաց
յանուանէ.
յայտ
է
թէ
վասն
զի
այս
կրկին
գետք՝
եւ
առաւել
Եփրատ,
քաջածանօթ
էր
հրէից,
զի
անցանէր
մոտ
'ի
հրէաստան
եւ
ընդ
Արաբիա,
Սովաւ
ահա
դարձեալ
'ի
դերեւ
ելանեն
կարծիք
Հուետիոսի
եւ
Հարտուինի։
Բ.
Յարմարութիւն
դրից
Հայաստան
աշխարհիս։
Արդ
մատիսցուք
առ
երկրորդ
ցուցումն
դրախտին՝
որ
'ի
յարմար
ութեան
գրից
Հայաստանեաց
առեալ։
Նախ՝
եթէ
ոք
'ի
ցամաք
վերին
կիսագնտոյս
զզնելով
հայիցի
առհասարակ,
զՀայաստան
գտցէ
գրեթէ
'ի
կեդրոնի՝
կամ
մերձ
'ի
կեդրոն
աշխարհի,
նոյնաչափ
գրեթէ
տարակացեալ
'ի
մեծ
ծովէն
Ովկիանու
'ի
չորեցունց
եւս
կողմանց։
Արդ
քանի
յարմար
էր
մտաց
Արարչապետին՝
որ
զմարդն
տէր
իշխան
կամէր
կացուցանել
'ի
վերայ
համօրէն
երկրի
բնակեցուցանել
'ի
կեդրոնի
ցամաքին,
որ
է
ասել
'ի
միջին
վայրի
աշխարհիս՝
ուրանոր
է
Հայաստան,
ուստի
մարթ
էր
նաեւ
դիւրաւ
սփռիլ
յետագայ
սերնդոյ
մարդոյ
ընդ
չորս
կողմունս
աշխարհի։
Յիշատակէ
զայս
եւ
Կալմէտ
'ի
մեկնութեան
ծննդոց
բ.
14.
ասելով.
«Բազումք
'ի
նախնումն
զլերինս
Հայաստան
եաց՝
առ
որովք
դնեմք
զերկրաւոր
դրախտն,
միջին
տեղի
համարեցան
մերում
ցամաքի»։
Երկրորդ՝
գիրք
Հայաստան
եայց
անկանի
'ի
մէջ
երեւելի
ծովուց
համօրէն
աշխարհիս,
'ի
միոյ
կողմանէ
Պոնտոս
ծովու,
'ի
միւս
կողմանէ
Կասպից
ծովու,
որ
յառաջ
ժամանակաւ
հաղորդէր
ասեն
ընդ
հիւսիսային
Ովկիանու.
յայլմէ
կողմանէ
ընդ
միջերկրական
ծովու,
եւ
յայլմէ՝
ընդ
հարաւային
Ովկիանու
ծովու։
Ի
վերայ
այսորիկ
յաւել
եւ
զգետս
Հայաստանեայց,
որ
'ի
նոյն
ծովս
արձակելով
գետս
մեծամեծս՝
հաղորդի
ընդ
նոսա.
միանգամայն
ցուցանէ
եւ
զբարձր
ութիւն
դրից
իւրոց.
որպէս
եւ
վայել
էր
տեղւոյ
դրախտին.
յոյր
սակս
տեղին
ուր
մեք
զդրախտն
ասեմք
լինել՝
կոչեցաւ
'ի
նախնի
բնակչաց
իւրոց
Բարձր
Հայք,
որ
«Ըստ
անուանդ
(ասէ
Խորենացին)
բարձր
է
քան
զամենայն
երկիր
քանզի
ընդ
չորս
կողմանս
արձակէ
գետս»։
Երրորդ՝
եթէ
աշխարհագիր
ոք
զննելով
կամիցի
գտանել
ուրեք
նշանս
ինչ
կամ
նման
ութիւն
ուրուական՝
իբր
մնացորդս
ինչ
աւերակաց
դրախտին.
գտցէ
արդարեւ
ինչ
ինչ
'ի
լերինս
նահանգին
բարձր
Հայոց
եւ
նորին
շրջակայ
սահմանացն,
զոր
յայսմ
վայրի
մի
ըստ
միոջէ
յառաջ
բերցուք
ստորագրելով,
եւ
զայժմեան
գիրս
համեմատելով
ընդ
դրիցն
Եդեմայ
ստորագրելոյ
'ի
Մովսիսէ։
Եդեմ
տեղին
յայժմեան
գրից
իւրոց
ստորագրեալ։
Ի
դէպ
իսկ
գրեն
անգղիացի
մատենագիրք
յընդհանուր
պատմութեան.
հտ.
ա.
գլ.
ա.
յօդ.
1.
թէ
որոյ
կամք
են
ըստ
օրինի
'ի
վերայ
հասանել
տեղւոյ
դրախտին,
հարկ
է
ճանաչել
զտեղեկ
ութիւնս
նոր
եւ
ճշգրիտ
աշխարհագրաց
եւ
ճանապարհորդաց
շրջեցաւ
'ի
Հայաստան
զննելոյ
մտօք
զտեղի
դրախտին,
եւ
ոչ
իսկ
զայնու
կողմամբք
աշխարհիս
Հայոց
շրջեցան
ուր
են
ակունք
չորեցունց
գետոցս,
յայն
սակս
անծանոթ
մնաց
առ
նոսա
տեղի
դրախտին,
եւ
մնայ
մեզ
լուսաբանել
զնոյն
աստէն
աշխարհագրական
տեղեկուբք։
Նշանք
մնացորդաց
Եդեմայ
կամ
տեղւոյ
դրախտին
են
այսոքիկ.
Նախ՝
յուռթի
եւ
ջրարբի
տեղի,
լի
առատութեամբ
ջուրց.
Երկրորդ՝
առատ
բեղմնաւոր
ութիւն
բերոց։
Երրորդ
քաջալաւ
ութիւն
օդոյ։
Զերեսին
զայսոսիկ
ոչ
ուրեք
գտցէ
ոք
յաշխարհի
այնպէս
միանգամայն
'ի
միում
վայրի
հաւաքեալ,
որպէս
'ի
լերինս
որ
'ի
բարձր
Հայս
եւ
'ի
չորրորդ
Հայս
ձգին.
եւ
այժմ
կոչին
Պինկէօլ
լերինք,
իբր
բիւր
լճակ,
եւ
կամ
բիւրակն։
Այս
լեառն
եւ
գօտեւոր
որ
սկսեալ
'ի
կողմանց
Տարօնոյ,
այս
է
'ի
Դէքմանայ՝
ձգի
'ի
կողմն
Էրզիռումայ
ընդարձակ
տարածութեամբ։
Ի
լերանց
աստի
եւ
'ի
ստորոտէ
նոցա
աստ
եւ
անդ
բղխեն
աղբիւրք
յորդախաղացք
բազմաթիւք
յոյժ,
որք
գործեն
նաեւ
լճակս
եւ
գետակս
յարմար
բանիցն
ասացելոյ
'ի
Մովսիսէ՝
ծնընդոց.
բ.
6.
«Աղբիւր
ելանէր
յերկրէ.
եւ
ոռոջանէր
զամենայն
երեսս
երկրի»։
Ի
Պինկէօլ
բազմ
ութիւնք
են
աղբերաց,
բայց
քանզի
ամենեքին
են
'ի
միում
վայրի,
նմին
իրի
իբրեւ
զմի
աղբիւր
համարեալ
խօսիմք
զնմանէ
առ
տեղեաւս
ըստ
բանի
Գրոյն,
թէ
«Գետ
ելանէր
յԵդեմայ
ոռոգանել
ըզդրախտն».
10։
Ի
Հաշտեանք
տեղին
որ
ըստ
մեզ
է
Եդեմ,
եւ
այժմ
սահման
է
նոյն
գօտեւոր
Պինկէօլ
լերին,
զանազան
ջուրք
կան
'ի
զանազան
տեղիս
բղխեալ,
բայց
կարի
մօտ
առ
միմեանս
հաւաքեալ՝
գետակս
կազմեն,
որք
աստ
եւ
անդ
ընթանալով
ոռոգեն
զսահման
ինչ
լայնածաւալ,
կամ
զայն
տեղին՝
ուր
էր
երբեմն
դրախտն.
այս
է
զոր
ասէ՝
«եւ
գետ
ելանէր».
զի
իբրեւ
մի
գետ
համարի։
Նոյն
գետակք
են
որոց
ոմանք
'ի
մի
կողմն
ընթացեալ
եւ
ոմանք
'ի
միւս՝
ապա
սկզբնաւորեն
զգետսն
զորս
յիշեաց
Մովսէս։
Զի՞նչ
քան
զայս
առաւել
յարմարագոյն
նշան.
0
յարմար
նաեւ
նախայիշեալ
բանին,
ուր
ասաց՝
թէ
«ոռոգանէր
զամենայն
երեսս
երկրի».
զի
արդարեւ
աստի
'ի
սահմանացն
Պինկէօլի
ելանէ
ջուր՝
զոր
աղբիւր
կոչէ
Մովսէս
բայց
ջուր
բազմաբաշխ,
որ
առ
յորդոր
ութեան
իւրոյ
աստ
եւ
անդ
'ի
վեր
բղխէ.
եւ
յետ
ոռոգանելոյ
զդրախտն՝
լեանէ
նաեւ
արտաքոյ
դրախտին
'ի
չորս
առաջս
բաժանելով,
որովք
ոռոգանէ
եւ
զամենայն
երեսս
երկրի,
որպէս
ասաց
Մովսէս
'ի
նախագրեալ
բանն
բ.
6.
այսինքն
է
զայն
ամենայն
երեսս
երկրի՝
որչափ
ինչ
առաւել
ծանօթ
էր
յայնժամ
առ
հրեայս.
զի
Եփրատ
եւ
Տիգրիս
ոռոգանեն
ըզլայնածաւալ
երկրին՝
որ
ձգի
մինչեւ
'ի
ծոցն
Պարսից.
Երասխ
կամ
Գեհոն
մինչեւ
'ի
ծովն
Կասպից.
Ճորոխ
կամ
Փիսովն
մինչեւ
'ի
Պօնտոս
եւ
ուր
այսպիսի
յարմար
ութիւն
'ի
գր
ութեան
Հուետիոսի։
Միայն
յընթեռնուլ
ուրուք
զստորագր
ութեան
Խորենացւոյն
վասն
աղբերն
Եփրատայ
գ.
59.
թուի
գտանել
ամենայնիւ
զնոյն
ստորագր
ութիւն
զոր
առնէ
Մովսէս
վասն
աղբերն
Եդեմայ։
Ոմանք
'ի
տեղւոջ
դրախտին
յուզեն
գտանել
լճակս,
եւ
ահա
յայսմ
վայրի
են
ոչ
մի՝
այլ
զանազան
լճակք.
'ի
չորրորդ
Հայս՝
է
լճակն
անոյշ
ջուրց՝
անուանեալ
ծովք,
այժմ
փոխեալ
'ի
լճակ,
յորոյ
մերձակայս
բղխէ
Տիգրիս
ծովակն
Կարնոյ,
ուստի
բղխէ
Եփրատ,
ծովակն
հիւսիսոյ,
ուստի
բղխէ
Կուր
գետ։
Ի
սմին
միջոցի
են
եւ
տեղիք
շատաջուրք
յիշատակեալք
'ի
գիրս
զի
'ի
չորրորդ
Հայս
են
տեղիքն
կոչեցեալք
Բազմաղբիւր,
Ճապաղաջուր.
'ի
բարձր
Հայս
է
գաւառն
Կարին.
զոր
Խորենացին
զ.
59
կոչէ
շատաջուր
մերձ
են
յայն՝
աղբիւրք
ականց
Եփրատայ
որք
եւ
ծովանան՝
որպէս
ասէ.
նոյն
իսկ
տեղի
Կարնոյ
քաղաքին
էր
առ
ստորոտով
այնպիսի
լերին՝
ուր
եգիտ
ասէ
«բազում
աղբիւրս
ականակիտս
եւ
մանունս
բղխեալ»։
Սուղ
ինչ
հեռի
'ի
քաղաքէն
Կարնոյ
'ի
Բասեն՝
է
տեղին
Արծաթաղբերք.
որպէս
եւ
այժմ՝
'ի
Խոսրովերան
տեղին
լի
աղբերք
զորմէ
կարես
տեսանել
'ի
նոր
Հայաստան։
Այս
ամենայն
ծովակք,
աղբիւրք
եւ
ջուրք
են
'ի
միում
չափաւոր
կոպարաւորեալ
վայրի.
այս
սահման
այժմ
ըստ
մասին
կոչի
Պինկէօլ.
եւ
ըստ
մասին
ձգի
նաեւ
արտաքոյ
սահմանին
Պինկէօլի,
բայց
է
անընդհատ
յարակցեալ
տեղի՝
որ
բովանդակէ
եւ
զակունս
չորից
նախագրեալ
գետոց,
յորս
թէ
եւ
իրական
այլայլ
ութիւն
ինչ
համարեսցուք
լեալ
'ի
ժամանակաց
անտի
Մովսէսի
մինչեւ
ցայժմ,
այլ
այս
ամենայն
մասանց
համաձայն
ութիւն
մինչեւ
ցայժմ
մնացեալ
յայտ
առնեն՝
թէ
չէ
լեալ
այլայլ
ութիւն
ինչ
երեւելի,
այլ
փոքր.
զոր
օրինակ
եղեւ
'ի
շին
ութեան
Կարնոյ
քաղաքին.
յորում
ժամանակի
անհետ
եղեն
այն
աղբիւրք
անկեալք
ընդ
շինուածովք
տանց։
Վասն
երկրորդ
նշանին՝
որ
է
բեղմնաւոր
ութիւն
երկրին,
չէ
հարկ
ընդ
երկար
դեգերիլ,
քանզի
այլուր
նշանագրեալ
է
մեր
զվկայ
ութիւնս
նախնեաց
վասն
բեղմանւոր
ութեան
հնոյ
ժամանակին.
որպէս
եւ
վասն
այժմեան
ժամանակի
'ի
նոր
Հայաստան։
Մի
միայն
առատ
ութիւն
բերոց
որ
'ի
Պինկէօլ՝
զարմանալի
է.
ամենազան
ծաղկունք
նորա
ինքնաբոյսք
իբրեւ
ուրոյն
հրամանաւ
գոգցես
աստի
եւ
անտի
'ի
չորից
կողմանց
աշխարհիս
բերեալք
եւ
անկեալք,
առ
'ի
գործել
անդ
դրախտ
կամ
բուրաստան
արքայավայել։
Անբաւ
բազմ
ութիւն
զանազան
բանջարոց
եւ
խոտոց
նորա
առնեն
զտեղին
իբր
դեղարան
ամենայն
ցաւոց,
եւս
եւ
ցաւոց
աչաց՝
'ի
քնն
ութիւն
բժշկաց
եւ
բուսաբանից.
ընդ
որս
հիացան
երկուք
ոմանք
ճանապարհորդք
եւրոպեանք՝
որք
քանի
մի
ամօք
յառաջ
անցին
ընդ
այն։
Արօտք
լերին
Խամլբերդոյ
որ
մի
է
'ի
լերանց
Պինկէօլի՝
ունին
ուրոյն
իմն
զօր
ութիւն
'ի
վեր
քան
զսովորական
կարգ
բն
ութեան
պարարտացուցանելոյ
զխաչինս,
նաեւ
ոսկեզօծելոյ
զատամունս
նոցա։
Այսմ
պարարտացուցիչ
զօր
ութեան
նաեւ
'ի
նախնեաց
վկայէ
Գորդիոս
պատմագիր,
որ
'ի
սկիզբն
ե.
գրոցն
զբեղմնաւորուէ
ջուրց
Տիգրիսի
եւ
Եփրատայ
խօսելով
ասէ.
«Որ
'ի
մէջ
Տիգրիսի
եւ
Եփրատա
է
երկիր՝
այնչափ
յուռթի
է
եւ
պարարտարօտ,
մինչեւ
հեռացուցանել
ասեն
զխաչինս
'ի
ճարակելոյ,
զի
մի
պայթեսցին
'ի
յղփանալոյ.
իսկ
պաճառ
բեղմնաւոր
ութեան
են
ջուրք
յերկոցունց
գետոցս
հոսեալք,
գրեթէ
ընդ
համօրէն
երկրին
ընդ
այն
մղեալք
ընդ
երակս
ջուրց»։
Այս
ամենատեսակ
բազմ
ութիւն
բուսոց
Պինկէօլ
լերինն
ո՞չ
ապաքէն
հաստատէ
զասացեալն
Մովսէսի
բ.
9.
որ
ըզծառոց
միայն
յիշէ՝
յասելն
«Եւ
բուսյց
եւս
տէր
Աստուած
յերկրէ
զամենայն
ծառ
գեղեցիկ
'ի
տեսանել,
եւ
քաղցր
'ի
կերակուր,
եւ
զծառն
կենաց
'ի
մէջ
դրախտին»։
Զի
կրկնելն
աստանոր
սուրբ
գրոց
սակս
բուսուցանելոյ
զամենայն
ծառս,
վասն
դրախտին
է
ասացեալ,
որպէս
եւ
վկայեն
մեկնիչք.
քանզի
վասն
ամենայն
աշխարհի
արդէն
իսկ
յառաջագոյն
գրեալ
էր
ա.
11.
12։
Որպէս
ջուրք
Տիգրիսի
եւ
Եփրատայ,
նոյնպէս
եւ
ջուրն
Երասխայ
կամ
Գեհոնի
ունի
զնոյն
զօր
ութիւն
բեղմնաւորելոյ,
զի
ընդ
որ
եւ
անցանէ՝
պարարտացուցանէ
զերկիրն՝
մանաւանդ
զԱյրարատ
նահանգն,
զորմէ
գրեալ
եմք
'ի
զանազան
տեղիս
թէ
զիարդ
գովեալ
են
առ
նախնիս
ոչ
միայն
Այրարատ,
այլ
եւ
երասխեան
դաշտք.
յաւել
եւ
զայս
բան
Մեսրոպայ,
որ
'ի
թիւն
ժբ.
ասէ.
«Իսկ
Հայր
մարդպետն
հանդիպեցաւ
երթալ
յարարատեան
գաւառն
եւ
յամենալից
աշխարհն,
որ
նման
է
դրախտին
այ.
ամենալից
ամենայն
պտղովք
եւ
ցանկալի
ամենայն
մարդկան»։
Իսկ
վասն
երրորդ
նշանին՝
որ
է
քաջալաւութիւն
օդոյ,
ամենայն
ճանապարհորդք
վկայեն
մեծաւ
գովութեամբ,
առ
որս
ես
ինքն
հարցանէի
բազում
անգամ
եւ
այժմ
Քիւրտք
խաշնադարմանք
վայելեն,
սփռեալք
առհասարակ
յայն
գօտի
լերին
Պիկէօլի,
որք
եւ
վարեն
կեանս
քաջառողջս
ոչինչ
կրելով
'ի
սովորական
ախտից
յաճախելոյ
յայլ
տեղիս.
երկարակեացք
են
առաւել
քան
զսովորականն,
շնչելով
զօդ
քաղցրաշունչ
եւ
քաղցրահոտ,
եւ
յստակ
ամենեւին
յապականագործ
գոլորշեաց։
Արդ
զի՞նչ
առաւել
քան
զայսոստկ
իցէ
տեսանել
նշանս
յարմարս
իբր
յաւերակաց
անտի
դրախտին
մնացեալս։
Արդարեւ
այս
կրկին
փաստք,
որ
է
բնական
պատուական
ութիւն
տեղւոյ
մինչեւ
ցայժմ
մնացեալ,
եւ
քաջադէպ
յարմար
ութիւն
ստորագր
ութեան
բանից
Մովսէսի,
յամ
երկուանաց
արտաքոյ
կացուցանեն,
եւ
իբրու
վճռաւ
որոշեալ
զվէճն,
որ
վասն
տեղւոյ
դրախտին,
բուռն
առնեն
ամ
անաչառ
քննողաց,
վասն
Հայաստան
աշխարհիս
տալ
զիւրեանց
հաւանուի։
Եւ
զի
համառօտ
ասացից,
որովհետեւ
գլխաւոր
նշանք
Մովսէսի՝
են
բղխումն
չորից
գետոց
յարեւելեան
սահմանի,
միշտ
ընտրելի
է
այն
կարծիք՝
որ
ցուցանէ
այժմ
ընդ
արեւելս
եւ
ոչ
ընդ
հարաւ,
տեղի
ինչ
չափաւոր՝
սկզբնաւորող
չորից
գետոց.
վասն
զի
բղխումն
եւ
ընթացք
գետոց
չեն
այնչափ
ինչ
ընդ
փոփոխութեամբ
անկեալ,
մանաւանդ
չորեցունց
միանգամայն։
Իսկ
յետադասել
պարտ
է
զայն
կարծիս՝
որք
զերկուս
գետս
յայս
ինչ
տեղի՝
եւ
զերկուս
գետս
յայլ
ինչ
տեղի՝
բազում
տարակայութեամբ
հեռացեալս՝
սահմանս
առդնեն
դրախտի,
նոյնպէս
յետադասել
անկ
է
եւ
զայն
կարծիս՝
որոյ
երկու
գետքն
եւ
ոչ
իսկ
արժանի
են
տիրապէս
գետս
անուանելոյ,
որպէս
բերէ
հուետեանն
կարծիք։
Իսկ
քան
զամենայն
առաւել
անընդունելի
կարծիք
նոցա,
որք
ոչ
այնչափ
'ի
գետս
հային,
քան
որչափ
գտանել
զանուանս
տեղեաց
յիշատակելոց.
վասն
զի
անուանք
տեղեաց
միշտ
ընդ
փոփոխութեամբ
են
անկեալ։
Յայն
սակս
այսքան
անհեթեթ
կարծիք
'ի
վեր
երեւեցան,
զի
որք
յայսպիսի
պարապեցան՝
փոյթ
կալան
առաւել
զանուանս
տեղեաց
գտանել,
որք
են
Եդեմ
Եւիլատ,
Եթովպիա,
քան
թէ
զգետսն,
եւ
որ
առաւելն
է՝
յայն
անուանսն
միայն
կարծեցին
գտանել՝
որ
'ի
սուրբ
գիրս
եւեթ
յիշատակին
աստ
եւ
անդ,
որպէս
թէ
զամենայն
տեղիս
աշխարհի
յիշեալ
են
սուրբ
գիրք.
անայլալելի
համարեցան
զանուանս
տեղեաց
որք
դիւրաւ
այլայլին.
եւ
այլայլելի
համարեցան
զբղխմունս
եւ
զընթացս
գետոց՝
որոց
դժուարին
է
այլայլիլ
քան
զանուանս
տեղեաց.
այսպէս
կարծէ
Քլէրք՝
յԱսորիս
դնելով
զդրախտն։
Բայց
որ
զտեղին
գտանել
խնդրիցէ
ուր
բղխմունք
չորից
գետոցն
գտանին,
անփոյթ
արարեալ
զանուանց
տեղեացն
ճշգրտելոյ՝
յորժամ
չիցեն
նոքին
բացայայտք,
այլ
հաւաստեաւ
դիւրափոփոխիւլ
իցեն,
նա
'ի
բազմադիմի
վրիպանաց
զերծ
կայ։
Յայս
հայեցեալ
եւ
մեր,
'ի
Հայաստան
ասացաք
լինել
ըզդրախտն։
Եւ
ընթերցասէրն
ինքնին
տեսեալ
թէ
քանի
համաձայն
ութիւն
է
մերս
կարծեաց
ընդ
սուրբ
գրոց
ըստ
տեղեաց
եւ
ըստ
գետոց,
կամակար
հաւանեսցի
ասացելոցս՝
'ի
բաց
թողեալ
զոմանց
նրբ
ութիւն
եւ
զվայրաքննին
ճշդութիւն,
որք
զբանն
Մովսէսի
ճշդիւ
կալեալ՝
յուզեն
գտանել
մի
միայն
աղբիւր
յԵդեմ
տեղւոջ,
որոյ
ջուր
յետ
ոռոգելոյ
զդրախտըն՝
'ի
չորս
առաջս
բաժանեսցի.
այսպէս
ասեն
անգղիացի
մատենագիրք
ընդհանուր
պատմուե՝
թէ
չիք
այն
գետ
որ
ոռոգանէր
զդրախտն.
եւ
յորմէ
ելանէին
այլ
գետք
քառեակք։
Սոյնպէս
եւ
Պէռժիէ
'ի
Բառատիզ՝
գրէ.
«Մովսէս
ոչ
ասէ
ինչ,
թէ
դրախտն
էր
յակունս
անդ
չորից
գետոց.
այլ
ասէ՝
թէ
գետ
ինչ
ելանէր
'ի
տեղւոջն
անուանեալ
Եդեմ,
նռ
'ի
ոռոգել
զդրախտն,
որ
ապա
բաժանէր
'ի
չորս
գլուխս
կամ
'ի
չորս
առաջս»։
Ու՞ր
եթէ
այսպէս
իմանալ
պարտ
էր,
ապա
չէր
անկ
Մովսէսի
գետս
կոչել
զնոսա,
գետն
երկրորդ,
երրորդ
եւ
գետն
չորրորդ
ասելով,
ոպ
դնի
յեբրայականն
եւ
յայլ
ամենայն
թարգմանութիս.
այլ
պարտ
էր
զնոյն
բառ
առաջք
կամ
գլուխ
կոչել.
զի
չորք
գետք
նոքա
են,
որք
քառեակ
զանազան
ակունս
ունին։
Ապա
իմաստք
բանից
Մովսէսի
է.
ջուր
ելանէր
յԵդեմայ՝
զոր
կոչէ
աղբիւր.
այս
ջուր
թէ
եւ
զանազան
տեղիս
Եդեմայ
ելանէր,
տակաւին
մարթ
էր
ասել
ջուր
կամ
աղբիւր
ելանէր
յԵդեմայ,
եւ
ոչ
թէ
արտաքոյ
Եդեմայ.
ապա
անտի՝
այսինքն
'ի
տեղւոջէն
Եդեմայ՝
նոյն
ջուրք
որք
'ի
զանազան
տեղիս
նորին
Եդեմայ
բղխէին,
չորս
գետս
կազմեալ՝
ընդ
չորս
կողմունս
ընթանային։
Վասն
որոյ
զմակբայս
անտի՝
պարտ
է
իամանալ
ոչ
վասն
աղբերն՝
որպէս
իմանայ
Պէռժիէ,
իբր
ասել
յաղբերէ
անտի,
այլ
վասն
տեղւոյն՝
այն
է
վասն
Եդեմայ։
Եթէ
այսպէս
ասացուք,
ապա
եւ
բան
Մովսէսի
համաձայնի
ընդ
բանից
արտաքին
մատենագրաց
նախնեաց,
որք
զակունս
երից
գետոց
եւս՝
Եփրատայ։
Տիգրիսի
եւ
Երասխայ,
'ի
մի
եւ
'ի
նոյն
լեառն
ասացին
լինել,
վասն
զի
էր
լեառն
գօտեւոր,
որ
մի
համարի։
Նոյնպէս
դարձեալ
համաձայնի
եւ
այժմեան
գրից,
զի
Պինկէօլ՝
ուստի
բղխեն
այս
գետք,
է
նոյնպէս
լեառն
գոտեւոր,
որ
յիւրմէ
բղխէ
զջուրս
ոռոգիչս
նոյ
վայրաց,
եւ
սկզբնաւորօղս
նոյն
գետոց։
