Մեկնութիւն ընթերցուածոց

ԻԹ.
Թէ ո՛րպէս Զատկին շաբաթուն պահքն միանան աւուրբքն եւ խորհրդովքն ընդ արարչութեանն աւուրս, եւ ընդ վեց հազարին ամս, ընթերցուածովքն վերստին ի նորոգումն Քրիստոսիւ, որոյ նախերգանն տրտնջական զտեղւոյ հարկի գործոյն։

Եւ արդ զի ծանրութիւն գործոյս սաստկացաւ ի վերայ տկարութեան իմոյ յոր բռնադատեցեր զիս. վասն զի մեղադրեմ զայս քեզ իբրեւ տեառն մեծարելոյ յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ. եւ կորեաւ փախուստ իմ, որպէս որումն տեղի ապաշխարութեան։ Վասն զի եղէ յամբոխիցս ստորակայիցս որ շուրջ զինեւ պատեալ պաշարէին՝ ի ներքուստ. եւ ի մի իշխան վերնագոյն քո երագընթաց հրամանիդ՝ ի վերուստ, իբրեւ հատ հաճարոյ ի մէջ երկուց երկանաց, ոչ բերելով զպատկառանս յերկուցունց կողմանց. մերկացայ զծածկեալ խորհուրդ պատուիրանի քո, զոր ի Սողովմոնէ բերեալ իմաստնացուցեր զիս. վասն զի յարեաւ ինձ պատերազմ ըստ տեղւոյ եւ ըստ յարկի։ Սովորական սիրելեաց ջերմութիւն ի ներքուստ, եւ անսովորական ատելեաց ցրտութիւն արտաքուստ։ Այլ եւ թռչունք աստուածային յարկի ընդդէմ դարձեալք յորժամ պատշաճ կարծիցի ինձ լինել ի տան Աստուծոյ. քանզի յիշեցի ես անդ ի մտանել իմում, եւ տեսանել զՌահաբ եւ զԲաբելովն, ահա եւ զայլազգիս զԾուր եւ զժողովուրդ հնդկաց. որք ոչ հաւատովն եղեն անդ, եւ ոչ ի բաց եկեալք յիւրաքանչիւր ախտից, բոզութեան եւ խառնակութեան (Հմմտ. Յվլ. Գ 4). եւ ոչ համազգիք մեզ լինելով կամ սպիտակացեալք ի սեւութենէ անգիտութեանն։ Այլ իբրեւ կաղացեալք եւ կուրացեալք ի ճանապարհէ եւ ի ճշմարտութենէ Քրիստոսի, ընդդէմ դարձան որպէս ուրեմն Դաւթի Յեբուսացիքն ի մտանելն յԵրուսաղէմ (Հմմտ. Ա Մն. ԺԱ 5). որք շփոյթեալք անխրատ խառնակութեամբ՝ բոյնս շիկնեալ շինէին նման աշտարակին, որպէս ինձ յայնժամ թուէր ի խռ(ով)ութենէն։ Եւ կամ որպէս յաւուրս Նոյի անհաւատացեալքն ջրհեղեղին՝ ուտելով եւ ըմպելով եւ ամուսնութիւնս կատարելով, ոչ հայէին ի գործս Տեառն(Հմմտ. Ծն. Զ 4-7), այլ միայն զլումայական վաճառացն հնչեցուցանելով զձայնս ի տաճարին Աստուծոյ. եւ զհատավաճառ կտոցն ձագուց՝ զծընծղայս բանի, իբր պղընձեօք ղօղանջեցուցանէին, զօրէն անմիտ աղաւնեացն հեշտասիրաց, առ միմեանս շուայտելով, զոր տեսի վու վուս արկանելով. ոչ լսէին զխլղուըրտիւն միմեանց ճճուողութեանն. զոր ճնճղուկն եւ սարիկն աւելագոյն իմն յորդորէին։ Եւ գիտացեալ իմ զանլուր անառակութիւն բնակչացն, թէ ոչ գործէ ի նոսա ոչ սրտմտական սուրն Դաւթի, եւ ոչ հեզական չուանեայ քաղցր խարազան Փրկչին, սպանանելով զնոսա ըստ օրինացն, եւ կամ հանելով ի բաց ըստ շնորհաց հոգւոյն։ Եւ ապա զպատշաճն իմ յառաջագոյն անպատշաճ վարկեալ զկնի. եւ բարձեալ անտի եկի յիմն Դովթաիմ, մանաւանդ թե հալածեցայ։ Նա եւ անդ հաւ կրօնաւոր դրացի ունելով, բազում անգամ առանձին նստելով իմ անդ, հակառակ եկաց ինձ մեծամեծս կանչելով ի վերայ իմ, կորստեան զուգակցին, որպէս երբեմն Պետրոսի յուշ առնելով տագնապ գիշերային ժամանակին։ Եւ այսպէս խռովեաց զիս, մինչեւ ծիծաղել ինձ զինեւ, եւ թողում զտեառնս հրաման, դատաստանօք պատիւ առնելով ինձ, եւ զանժամ կոչումն մեծարանաց՝ որում ոչ սովոր. այլ եւ յօտար երթեւակաց տաժանեալ պատասխանեօք հարցման. եւ թեպէտեւ ձեզ ծիծաղելի այս եւ կամ սթափական թուեսցի, սակայն իմ կեանքս վտանգաւորք լիեալ յայսպիսեացս։ Եւ զայս տրտնջեցի քեզ իբրեւ բարեբարւոյ տանուտեառն լսողի զկարիս եւ գիտողի, որ փորձդ ես յամենայն կարիս նեղութեան համբերութեամբ յուսոյ, որովք եւ զայլոց ճանաչես. զի եւ ինձ կարեկից այսմ լինելով ոչ մեղադրեսցես զոր պատուիրեցերն։

Բայց եւ զմիւսն պատմեցից, որ եւս սքանչելի քեզ եւ ինձ. զի երկիւղն յորմէ խիթայի եկն ի վերայ իմ (Յոբ. Գ 25), որպէս ասէ Յովբ։ Եւ քանզի այսպիսի աշխատութեամբ թաքուցաւ յինէն գործս, որպէս զկայտառ մանուկն ի փարաւովնէ ամիսս երկուս, եւ ապա ոչ եւս էր մարթ, եդաւ ի սպէտ մորթեղէն տապանակիս ի Սամուելէ, եւ ընկեցաւ ի խաղս գրանոցիս։ Եւ գալով այսր իբրեւ դշխոյի՝ առաջնորդի եկեղեցւոյս մերոյ, ի զովացումն յաղագս տապոյ թշնամեացս, եւ Բեսելիելի նաժշտաբար առաջի նորա, որ շրջելով առ եզերբ գրանոցիս, եգիտ զմանուկն որ լայր իբրեւ զժողովուրդն առ գետս բաբելացւոցն. որպէս ինձ թուի խորհրդաբար, զչարչարանս ժողովրդեանն եւ զկորուստ տղայոցն, ընդ նմին եւ զիւր անգործութիւնն սքանչելեօքն առ փարաւոն եւ օրինացն լուսաւորութեամբ առ ժողովուրդն նեղեալ, ի խաւարի պահելով զխորհուրդն կենացն։ Զի ոչ հանդարտէ քաղաք թաքչել որ ի վերայ լերին շինեալ, եւ ոչ ճրագ լուցեալ ի ներքոյ գրուանի դնի (Տե՛ս Մատթ. Ե 14-15. Ղուկ. Ը 16, ԺԱ 33), զոր ծանուցեալ Բեսեղիեղի յայտնի արար, թէ ի մանկանցն եբրայեցւոց է սա. եւ գիւտ գործոյս, այսպէս եղեւ առ աստուածապատիւ տեառնս։ Եւ այսպիսեօք ծփանօքս միշտ երկբայացեալ իմ՝ մերձ ի թողուլ զգործս, հանապազ տաղտուկ մտօք անցի ընդ պատմութիւնս, առ ի վճարել զպարտս բանիս միայն հայեցեալ, ոչ ինչ փոյթ առնելով զգեղեցիկ յարմարութենէ։

Վասն որոյ եւ այժմ զմեծ գործ զատկիս շաբաթու պահոցս համառօտեցի, բազում խորհրդական երէս արգելեալ ի փակ բանիս եւ սակաւս կալեալ քաղելով զդախաղ [1] մտածութեանս։ Ահա ամենայն գնաց վստահանալով ի քո վսեմախոհ գիտութիւնդ, տալով պատճառս իմաստնոյդ, զի իմաստնագոյն եւս լիցիս. վասն որոյ փութացայ հիւսուլ զանազան աստուածային թղ[թ]ովն ընթերցուածոցն, իբրեւ զառասան հոգեւոր, զպատմութիւն երեքկղի գիտութեան խորհրդոյս ընդ միմեանս. զբարերարութեան խնամոցն Աստուծոյ ասեմ, որ առ մարդն եղեալ, եւ զանկումն նորին խաբէութեան յուսոյն՝ ուստի փրկեցաւն Քրիստոսի յուսովն, եւ զկործանումն չարին՝ որ զմերն կործանեաց կեանս, ածել ի դէմս տեսութեան ընտրողական բանի քո կատարեալ իմաստութեանդ։ Զի գիտասցես թէ զորպիսի բարերարութեան սիրոյ, կապեալ կայ եկեղեցի, եւ իբրեւ երկայն պարանաւ յուսով յարութեանն ընդարձակ ճարակին։ Եւ զդաշտն պարարտ վարդապետութեան երկրաւորիս, եւ զգեղեցկութիւն պարարտութեան երկնաւոր անապատին։ Եւ կամ որպէս չարքն ձգեն որպէս երկայն պարանաւ զանյուսութիւն մեղացն, եւ կարճեալ զաւուրս երկրաւորիս մեռանին եւ զյաւիտենից մահն. որպէս այժմ Յուդայ եւ որք ընթերցուածովք շաբաթուս պատմին յառաջինսն, զորս ածեալ անցուցաք յառաջին շաբաթուցն զբռնաւորսն կապանօք սպառնալեացն։ Եւ յողոգոմենին իբրեւ բանդարգեալ արարեալ պահեցան ի յարութիւն Փրկչին, մինչեւ կատարեսցէ Տէր առնել ի Սիովն զփրկութիւն խաչին։ Եւ ապա ածցէ ի վերայ մեծամիտ վիշապ օձին փախուցելոյ՝ ըստ արժանի զհատուցումն։ Եւ այսպէս պատուաստեալք ի միմեանս շաբաթքն, որպէս քաղաք ի քաղաքէ ճանապարհօք, մտանեն ի զատկին պահոց շաբաթն, իբրեւ ի թագաւորեալ քաղաք, որոյ քաղաքի հիմամբք հաստատելոյ ճարտարապետ եւ արարիչ Աստուած է։ Եւ ապա աստ Մովսէս իբրեւ այր հին եւ գիտակ Աստուծոյ արարչութեանն եւ սատանայի գործոցն եւ կրից մարդոյն, եւ վերստին ներողութեան յուսոյն, աւուր աւուր ըստ վեց հազարեակ ամացն զրուցատրութիւն արարեալ, գրեթէ մատն ի վերայ դնելով որ ինչ ի սկզբանէ ի չարէն գործք եղեալ առ մարդն, ակն յանդիման ցուցանէ, զոր օձիւն ի դրախտին արարեալ, եւ զոր ինչ ի նոյեան դարուն, եւ կամ յաբրահամեան ժամանակին, մարմնոց ցանկութեամբ եւ կերակրոց յղփութեամբ ամբարտաւանութեանն. ուստի մահ լիեալ, եւ հեղեղ ջուրց եւ անձրեւ կրակաբեր ի թշնամանս եւ յապականութիւն որդւոց մարդկան։

Եւ որպէս յայլ շաբաթսն երկիցս ժողով արարեալ ձաղէին զթշնամիսն, յաղագս անցիցն որ յԵգիպտոս եւ ի Բաբելովն, զորս զընդանարգեալս արարին մինչ ի յարութիւն Փրկչին։ Այսպէս եւ աստ յամենայն աւուր եւս վերագոյն սկսեալ, զնոյն ինքն զսկզբնաչար զդրախտին օձն, իբրեւ զաւազակապետ ժանտատեսիլ եւ ահարկու դիմօք կալեալ եւ ձաղածանակ արարեալ անլուծանելի կապանօք, ամենեցուն անդր ժողովելով անցուցանեն ընդ հինգօրեայ ապարանս պահոցն, յարքունիս ուրբաթուն՝ ուր թագաւորն փառաց պսակեալ ի խաչին. յանդիման առնելով զօձ աւազակն մարդ աւազակին. հանելով զնա ի հայհոյութենէն ի խոստովանութիւն արքայութեան իւրոյ. լուծանէ զանէծս՝ ընդ իւր տանելով ի դրախտն, փոխանակ Ադամայ. եւ զանդարձ օձն կախեալ զփայտէն, մերկ խայտառակեալ, որպէս յանապատին, ոչ ունելով ծածկոյթ ամօթոյն նախատանացն, եւ ոչ զտերեւ թզենոյն այլ եւ ոչ զկենդանութիւն։ Արդ լսել կամելով մարդկային բնութեանս զպատմութիւն վիշապ օձին որ աստուածանալն կամելով ի վերայ նիւթական աշխարհիս, զոր արար Աստուած մեծասքանչ իմաստութեամբն իւրով. եւ կացոյց զմարդն թագաւոր ի վերայ սորա ըստ կերպարանի իւրում, եւ երկրորդ իւր առնելով. որում գաղտ ի վերայ անկանելով աւազակաբար խաբէութեամբ, իբրեւ ի գիշերի, անգիտութեամբն կապեալ զնա, եւ գերի վարեալ դղրդեաց ի հիմանց զթագաւորաբնակ աշխարհս ապականութեամբ. վասն որոյ թագաւորն փառաց շարժեալ ի հայրական աթոռոյն փառաց հանդերձ երկնային զօրօքն. եւ հետամուտ եղեալ եհատ զջիղս աւազակին, ձերբակալ առնելով կապեալ ած ի դատաստան մահու. եւ դարձուցանելով զգերութիւն մեր որպէս զուղխս ի հարաւոյ, հաստատեաց զաշխարհս զի մի՛ սասանեսցի։ Վասն որոյ ուրախութեամբ ժողովեալ արանց եւ կանանց լսել ի Մովսեսէ զրոյց ի սկզբանէ անցսն մեր. որպէս պատմէ յառաջին աւուր երկուշաբաթւոջն եկեղեցւոյ զդիրս քաղաքիս, վեցօրեայ արարչութեամբ երկնի, երկրի, ծովու եւ որ ի նոսա սքանչելի յօրինուածք, որպէս եւ ի սկզբանն պատմեցի. եւ այսպէս անցանելով ընդ աւուրս շաբաթուս ըստ արարչութեան աւուրցն, լսեն ի Մովսեսէ որ ինչ անցք ընդ քաղաքս անցեալ է ի չարին բանսարկութենէ՝ ի սկզբանէ չարագործութեամբն առ մարդս։ Զոր եւ Փրկիչն ասէ, թէ՝ Ի սկզբանէ մարդասպան է (Տե՛ս Յովհ. Ը 44). եւ որպէս գթութեամբն Աստուծոյ, ըստ ժամանակի ժամանակի, զչարսն չարաւ կորուսեալ, եւ մնացորդս աշխարհի թողեալ յուսով եւ օրինակաւ առ Քրիստոս։ Որպէս եւ այժմ ներեալ Ադամայ եւ կնոջն երեւի Մովսեսիւ, եւ խրատուքն ի Սողովմոնէ, եւ մխիթարական բանիւք մարգարէին, եւ սաղմոսին խնդրուածովք զոր կատարեն ըստ առաջին շաբաթուն ուրբաթուն։ Նոյնպէս եւ յերկրորդ աւուրն. Այս են ծնունդք Նոյի (Տե՛ս Ծն. Ժ 32). պատմութիւն անցիցն ըստ երեք հազարին, յերեքշաբաթուն վերստին դառնալով անդրէն ջուրցն, եւ առնել ապականութիւն ապականելոցն գործովք. եւ անզարդութիւն երկրի ծնընդոց եւ որ շարժէին յայնժամ ի վերայ սորա որպէս եւ ի սկզբանն։ Եւ դարձեալ ի նմին երեք հազարին ըստ երրորդ աւուրն առնել փարատումն ջուրցն. եւ առնուլ վերստին զարդ երկրի մնացելովք կենդանեօքն ի տապանին, յօրինակ աւազանին, եւ Քրիստոսի յարութեանն, յերրորդ աւուր քարոզութեամբ աւետեաց նորոգման երկրի. յորս յորդորէ իմաստունն եւ կոչէ բարձր քարոզութեամբ յայսպիսի ուրախական հացս, եւ խառնեալ գինիս, եւ աւետարանէ մարգարէն ի վերայ լերին բարձու. Քրիստոսի գալստեամբ լինել այս ամենայն բարութիւնք, ըստ երկրորդ շաբաթուն ուրբաթուն։ Եւ պաղատի եկեղեցի Սաղմոսիւն հանդիպել այնմ, որպէս եւ աշակերտքն հարցանելովն փութային հասանել կատարմանն (Հմմտ. Մատթ. ԻԴ 3). եւ զգուշացուցանէ աւետարանն արթուն լինել եւ պահել զաւանդեալ նոցա յոյսն զգուշութեամբ (Հմմտ. Ա Թես. Ե 6, 8. Ա Պետ. Ե 8). այլ եւ զանձինս եւս ի մոլորեցուցչաց չարին, սպասելով միւսանգամ յանգարծահաս գալստեանն. յօրինակ այլոց առակաց եւ Նոյի ջրհեղեղին, իւրաքանչիւր հատուցմամբք բարեաց ընդ իւր՝ ի կեանս յաւիտենից. եւ չարացն ընդ սատանայ՝ ի հուրն յաւիտենից։