Մեկնութիւն ընթերցուածոց

ԳՐԻԳՈՐԻՍ ԱՐՇԱՐՈՒՆԻ,
«ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԸՆԹԵՐՑՈՒԱԾՈՑ»

Գրիգորիս Արշարունու մասին կենսագրական տուեալներ գրեթէ չկան: Գիտենք միայն, որ նա Արշարունեաց քորեպիսկոպոս էր եւ մասնակցել է Մանազկերտի եկեղեցական ժողովին (հաւանաբար. տեղի է ունեցել 726 թ. ): Մի տեղեկութիւն կայ Եպիսկոպոսք Կամսարական տանն ցանկում, ըստ որի 706 թ. Գրիգորիսն արդէն քսաներեք տարի եպիսկոպոս էր [1]:

Արշարունու մասնակցութիւնը Մանազկերտի ժողովին յիշատակւում է հետագայ աղբիւրներում, օրինակ` Ստեփանոս Ասողիկի երկում [2] եւ աւանդաբար Յովհաննէս Օձնեցուն վերագրուած Սակս ժողովոց. որ եղեն ի Հայք (sic!) գրուածքում (բանասէրները սովորաբար այս երկն Օձնեցունը չեն համարում): Այստեղ կարդում ենք, որ ժողովը տեղի ունեցաւ «առաջնորդութեամբ քաջին եւ իմաստասիրի առն փիլիսոփայի Գրիգորիսի Արշարունեաց քորեպիսկոպոսի» [3] ։

Մեկնութիւն Ընթերցուածոցը Գրիգորիս Արշարունու միակ պահպանուած երկն է: Նա նաեւ յիշատակւում է որպէս Մեկնութիւն Ընթերցուածոցն Կիւրղի Երուսաղէմացւոյ [... ] հայրապետի գրուածքի հեղինակ, սակայն հայագէտներն այս երկրորդ Մեկնութիւնը սովորաբար ուրիշի են վերագրում: Այն հրատարակուել է 1727-1728 թթ. ՝ Կիւրեղ Երուսաղէմացու՝ Կոստանդնուպոլսում լոյս տեսած Կոչումն ընծայութեան [4] երկից յետոյ, առանձին էջակալմամբ:

Մեկնութիւն Ընթերցուածոցը Երուսաղէմի Ճաշոցի մեկնութիւնն է` բաժանուած 34 գլխի: Այն սկսւում է Յայտնութեան տօնից, երբ նշում են նաեւ Քրիստոսի Ծնունդը եւ Մկրտութիւնը: Հետեւում են Առաջաւոր պահքը, Քառասներորդի վեց շաբաթները եւ Զատկի շաբաթը` մինչեւ Զատկին յաջորդող առաջին կիրակին: Իր վերլուծութեան մէջ հեղինակը յաճախ դիմում է տիպաբանական մեկնաբանութեան:

Գրիգորիսը նշում է, որ իր գործը գրել է Վահան Կամսարականի պատուէրով, որն իր դուստր Շուշանի նահատակութիւնից յետոյ (705-706 թթ, ) անցաւ ճգնաւոր կեանքի: Հաւանաբար այս ժամանակ` 706 թ. կամ դրանից անմիջապէս յետոյ է գրուել Մեկնութիւնը: Հետագայ աղբիւրների այն տեղեկութիւնները, համաձայն որոնց Արշարունին իր գործը գրել է կաթողիկոս Յովհաննէս Օձնեցու հրամանով Մանազկերտի ժողովից յետոյ [5] կամ` Վահան Կամսարականի որդի Ներսեհի պատուէրով [6]. արժանահաւատ չեն կամ վերաբերում են Գրիգորիսի այլ` անյայտ գրուածքներին:

Մեկնութիւնը պահպանուել է Վենետիկի Մխիթարեան թիւ 1328 (նախկին 475) ձեռագրում (11-րդ դար) [7] ։ Գրիգորիսի երկը զբաղեցնում է 8ա-110բ թերթերը (էջ 1-207՝ ըստ Չրաքեանի, որը ձեռագիրն այլ կերպ է էջակալում): Ձեռագրի սկզբում չէջակալուած թերթեր կան` հաւանաբար գրուած 18-րդ դարում, որոնց վրայ, ի թիւս այլ գրուածքների, վերստին արտագրուել են Մեկնութեան Ա-Է եւ մասամբ Ը գլուխները, քանի որ դրանք ձեռագրում դժուարընթեռնելի են:

Ձեռագրից թերթեր են ընկել` մէկը 13-14-րդ թերթերի (ըստ Չրաքեանի` 12-13-րդ էջերի) միջեւ՝ Զ գլխում, եւ երեքը` 60-61-րդ թերթերի (ըստ Չրաքեանի` 106-107-րդ էջերի) միջեւ` ԻԵ գլխի վերջին 12-15 տողերը եւ համարեայ ամբողջ ԻԶ գլուխը: Մխիթարեան հայր Քերոբէ Չրաքեանը` Մեկնութեան հրատարակիչը, լրացրել է երկու բացակայող հատուածները Զմմառի վանքի թիւ 429 ձեռագրի (որը նախկինում «Անտոնեան հաւաքածոյում» էր) օգնութեամբ: Այդ ձեռագիրը, որի 218ա-242բ թերթերում Գրիգորիսի երկն է, ընդօրինակուել է 1701 թ. Ամիդում [8]: Գրիչն անփոյթ է աշխատել` յաճախ ամփոփ ձեւով վերաշարադրելով ամբողջ նախադասութիւններ: Ուստի. այս ձեռագիրը միայն առանձին դէպքերում է վկայակոչւում Վենետիկի հրատարակութեան մէջ: Բացառութիւն են հիմնական ձեռագրում բացակայող հատուածները, որոնք մէջբերւում են ամբողջութեամբ:

1890-1891 թթ. Բարսեղ Չոտոյեանը Կոստանդնուպոլսում լոյս տեսնող «Պատկեր» կիսամսեայ հանդէսում հրատարակեց Անտոնեան ձեռագրի հատուածներ. իբր, Գրիգորիսի Մեկնութիւնից: Սակայն, ինչպէս նկատել է Չրաքեանը [9]. միայն առաջին հատուածն է Մեկնութեան առաջաբանից, իսկ միւսները 10-րդ դարի հեղինակ Սամուէլ Կամրջաձորեցու` մինչ օրս անտիպ մի գրուածքից են: Այն պահպանուել է նաեւ Վենետիկի` Գրիգորիսի երկը պարունակող ձեռագրում:

Հետագայում Նիկողայոս Ադոնցը Մեկնութեան զանազան գլուխներից կարճ հատուածներ մէջբերեց Հայոց եկեղեցու տօներին ու սրբերին նուիրուած իր յօդուածում, որը հրատարակուել է Revue de l'Orient Chrétien-ի 26-րդ հատորում (1927-1928 թթ, ): Ադոնցի մէջբերումները Վենետիկի ձեռագրից են, որի մի մասը (Ա-Ժ գլուխները եւ ԺԱ գլխի մեծ մասը) 1935 թ. «Բազմավէպում» հրատարակեց Մեսրոպ Ճանաշեանը: Յղելով այս յօդուածին` Նորայր Պողարեանն իր Հայ գրողներ (Երուսաղէմ, 1971) գրքում արտատպեց Ա գլխի սկիզբը: 1964 թ. Քերոբէ Չրաքեանն առաջին անգամ Վենետիկում հրատարակեց ամբողջական տեքստը:

Մեկնութիւն ընթերցուածոցի միակ լիակատար թարգմանութիւնը` ֆրանսերէն (Վենետիկ, 1975), կատարել է Լէոն Մ. Ֆրուադըուոն:

Ալեսսանդրո Օրենգո
(«Մատենագիրք Հայոց»ի համար գրուած)

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

Հրատարակութիւններ

1.    Գրիգորիս Արշարունի, Մեկնութիւն ընթերցուածոց, ներածութիւն` Ք. Չրաքեան, Վենետիկ, 1964։

2.    Մ. Ճանաշեան, Գրիգորիս Արշարունւոյ Մեկնութիւն ընթերցուածոցը, - «Բազմավէպ», թիւ 93, 1935, էջ 388-401։

3.    Բ. Չոտոյեան, Գրիգորիսի Արշարունեաց քորեպիսկոպոսի Մեկնութիւն ընթերցուածոց. Ազդ: Մեկնութիւն ընթերցուածոց զոր արարեալ է Տ. Գրիգորիսի Արշարունեաց քորեպիսկոպոսի, - «Պատկեր», թիւ 1, 1890-1891, էջ 141-144, 183-188, 433-438, 457-463։

4.    Ն. Պողարեան, Հայ գրողներ. Ե-ԺԷ դար, Երուսաղէմ, 1971, էջ 103-105։

Թարգմանութիւններ

Grigoris Aršarouni, Commentaire du Lectionnaire, traduction française, introduction et notes par L. M. Froidevaux, Venise, 1975.

Ուսումնասիրութիւններ

1.    Գ. Զարբհանալեան, Պատմութիւն հայ հին դպրութեան (Դ-ԺԳ դդ. ), Վենետիկ, 1932, էջ 473-474։

2.    Մ. Պապեան, Գրիգորիս Արշարունի, - Քրիստոնեայ Հայաստան հանրագիտարան, Երեւան, 2002, էջ 252։

3.    Ս. Մ., Գրիգորիս Արշարունի, - «Բազմավէպ», թիւ 87, 1929, էջ 299-303։

4.    Կ. Քիպարեան, Պատմութիւն հայ հին գրականութեան, Վենետիկ, 1992, էջ 269-270։

5.    N. Adontz, "Les fêtes et les saints de l'église arménienne, " Revue de l'Orient Chrétien, troisième série, tome 6 (26), 1927-1928, pp. 74-104; 225-278.

6.    C. Renoux, "Le Lectionnaire de Jérusalem en Arménie: le Čašoc‘. I. Introduction et liste des manuscrits": Patrologia Orientalis, XLIV/4 (n՛ 200), Turnhout, 1989, pp. 441-443 [= 27-29].