Առաքել Դաւրիժեցու Պատմութիւնն

բ) Զրույցը

Զրույցը ժանրային ամենակայուն դրսեւորվող միավորն է Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» աշխատությունում: Նկատի ունենք ոչ միայն ժանրային ավարտուն ու մասնակի երեւումները, այլ նաեւ պատմագրքի պատումի, տեքստի բնույթը, որն, անտարակույս, զրույցի կերպն է ձեւաբանում: Դեռեւս Մանուկ Աբեղյանն է նկատել, որ «... Առաքելի պատմությունը կարելի է համարել զանազան զրույցների անմշակ ժողովածու» [1]: Սա Դավրիժեցու աշխատության ժանրային նկարագրի առումով կարեւոր ու դիպուկ նկատում է, եւ այս կապակցությամբ չենք կիսում Աբեղյանի տեսակետի վիճարկումը Վարագ Առաքելյանի կողմից. «Ամենախիստը Մանուկ Աբեղյանն է արտահայտվել: ... Եթե այդպես դատենք, ապա մեր ողջ պատմագրությունը զրույցների գրքեր պետք է համարենք» [2]:

Գուցե կարելի է չհամաձայնել աբեղյանական «անմշակ» տարազումին, բայց, իսկապես, Դավրիժեցու պատմագրքի բազմաթիվ գլուխներ առանձին զրույցներ են, չհաշված, որ որոշ գլուխների ներսում առկա են այլ զրույցներ եւս: «Գիրք պատմութեանց»-ում եւ, ընդհանրապես, հայ պատմագրական երկերում առանձնացված գլուխների վերնագրերում հաճախ հանդիպող «յաղագս», «վասն», «պատմութիւն» սկսվածքային միավորները զրույցի ժանրի վերնագրային պոետիկային են բնորոշ: Բացի այդ, զրույցի տեքստային «ասէն, թէ», «պատմէն, թէ» եւ նմանատիպ այլ մուտքային միավորներն ամենահաճախադեպ երեւումներն ունեն Դավրիժեցու պատմագրքում: Այդ ամենի համադրությամբ` ձեւավորվում է մի ընդարձակ զրույց` ներքին տարաբնույթ դիպաշարային զարգացումներով:

«Միջնադարյան զրույցներին առհասարակ բնորոշ է հետեւյալ կառուցվածքը, թեեւ ոչ միշտ ամբողջությամբ պարտադիր, – գրում է ժանրի ուսումնասիրողներից Արմենուհի Սրապյանը, – մուտք, բուն պատմություն եւ վերջաբան կամ եզրահանգում» [3]: Դավրիժեցու պատմագրքում զրույցի ժանրային դրսեւորումները հիմնականում ենթարկվում են կառուցվածքային այդ օրինաչափությանը: Բնականաբար, այդ ընդհանրականության մեջ Դավրիժեցին հանդես է բերում անհատականության, ինքնատիպության տարրեր, ընդունված օրինաչափություններից շեղվելու միտումներ: Պետք է նշել, սակայն, որ դրանք արտահայտվում են ոչ այնքան բովանդակային, որքան կառուցվածքային հատույթում: «Սյուժեները, թեմաները, մոտիվները միջնադարում մեծամասամբ ավանդական են, – այս առումով նկատում է միջնադարյան գրականության գիտակ Դմիտրի Լիխաչովը: – Կարեւորն այն է, թե ոճական ինչ կապով է այս կամ այն սյուժեն, թեման կամ մոտիվը հայտնվում գրականության եւ մատենագրության մեջ» [4]: Դավրիժեցու պարագային դա ներկայանում է պատմական հավաստի փաստի ու տեղեկության վկայագրման համատեքստում` կրելով համապատասխան ոճական ազդեցություն: Այս դեպքում` զրույցը Դավրիժեցու համար նախեւառաջ ունի պատմափաստի նշանակություն: Այսինքն` պատմական տեղեկությունը նրա պատմագրքում երբեմն ներկայանում է նաեւ իբրեւ զրույց, քանզի նկարագրվող իրադարձություններից որոշ ժամանակ է անցել, եւ դեպքերը շարունակաբար պատմվելով` հարստացել կամ հարստանում են գրական օրինաչափություններով ու մանրամասնություններով:

Թեմատիկ առումով` Դավրիժեցու պատմագրքում առկա զրույցները, ինչպես բուն հայկական զրույցներն ընդհանրապես, նույնպես բաժանվում են երկու խմբի` կրոնական եւ աշխարհիկ: Համեմատաբար շատ են աշխարհիկ զրույցները, ինչը պայմանավորված է ժանրի զարգացման ուշմիջնադարյան օրինաչափություններով: Կրոնական բովանդակությամբ զրույցները առավելապես դրսեւորվում են Դավրիժեցու պատմագրքի այն գլուխներում, որոնք վկայագրում են հայոց կաթողիկոսների ու տարբեր հոգեւորականների վարքը, ըստ էության, ծառայելով իբրեւ հավելյալ փաստարկ տվյալ հոգեւորականի սրբակենցաղության ու մաքրակրոնության:

Պատմության ընդհանուր հյուսվածքին ներդաշնակման սկզբունքների առումով նախ պետք է առանձնացնել, այսպես կոչված` ցրված զրույցները: Դավրիժեցու ձգտումը` տեղի ունեցած իրադարձությունները ներկայացնել հնարավորինս համակարգված, պատճառահետեւանքային լայն կապերով, հանգեցրել է այն բանին, որ որոշ զրույցներ նրա պատմագրքում ներկայանում են որոշակի ցրվածությամբ, այսինքն` նույն զրույցի մաս կազմող տեքստերը ընդմիջարկվում են այլ տեքստերով: Բուն եւ այլ տեքստերը, ճիշտ է, որոշակի բովանդակային կապ, այնուամենայնիվ, ունեն: Այդպիսի մի առանձին զրույց կարելի է դիտարկել «Յաղագս առաջին գալոյ Ջղալօղլւոյն, յորոյ պատճառէ քշեաց շահն բոլորովին բովանդակ զերկիրն Արարատու եւ զնորին մերձակայ սահմանակից երկիրսն ընդ նմին» վերնագրով Դ գլխում սկզբնավորվող եւ հետագա այլ գլուխներում տարաբնույթ ու տարակերպ վկայագրումներով շարունակվող ջուղահայերի գաղթի մասնավոր մի դրվագը` գետն անցնելու սրտառուչ պատմությունը, որը գրված է գեղարվեստական բացառիկ շնչով, եւ Դավրիժեցու պատմագրքի լավագույն դրվագներից է ընդհանրապես: Սա բավականին ընդարձակ ու ներքին ճյուղավորումներով հատկանշվող մի պատմություն է, որի առանցքում, սակայն, գետն անցնելն է: Զրույցի նախադրությունում ներկայացվում են այն հանգամանքները, որոնք պատճառ են դառնում գետն անցնելու: Պարսից զորքը քշելով տանում էր հայ գաղթականներին, բայց մյուս կողմից էլ մոտենում էր Օսմանցիների սարդար Ջղալօղլին: Շահ-Աբասը գիտեր, որ իրենց զորքերի հանդիպումը վատ կվերջանա պարսիկների համար եւ «դարձուցեալ զերեսս իւր չուեաց ամենայն բանակաւն իւրով հետեւեալ զհետ բանակի ժողովրդեանն դէպ յերկիրն Պարսից» (էջ 79): Օսմանցիների զորքը հետեւում է պարսիկներին: Դավրիժեցին տպավորիչ պատկերավորությամբ է ներկայացնում այդ տեսարանը. «Եւ եղեն երեք բանակք մեծամեծք եւ անհունք. առաջին` բանակն ժողովրդեանն, երկրորդն` բանակն Պարսից, երրորդ` բանակն Օսմանցւոց» (էջ 79): Ճանապարհին շտապությունից պարսիկները դաժան ծեծուջարդի են ենթարկում անպաշտպան ժողովրդին, իսկ երբ գետն անցնելու հարկադրանքն է մեջտեղ գալիս, պատկերը դառնում է առավել սարսափազդու: Դավրիժեցին այս դրվագների վկայագրություններում դիմում է պատկերավորման տարաբնույթ հնարանքների` գրեթե տեսանելիորեն իրական ներկայացնելով տեղի ունեցածը. «Իսկ ողորմելի ժողովրդեանն հայէին յառաջ` զանհուն գետն տեսանէին իբրեւ զծով` որ խեղդէր, եւ յետուստ` զսուրն Պարսից, որ սպանանէր, եւ ճարակ փախչելոյ ո՛չ գտանիւր. եւ առհասարակ աղիողորմ ողբս, եւ յորդ արտասուս յաչաց հեղեալ առնէին երկրորդ Երասխ: Եւ ձայն լալեաց, եւ հառաչանաց, ճչանաց, վայոց, կսկծանաց, մորմոքանաց ընդ միմեանս խառնեալ գոչեցուցանէին ուժգին աղաղակաւ. իսկ ողորմութիւն եւ փրկութիւն ոչ ուստեքէ էր» (էջ 80):

Այս եւ Ջուղայի գաղթի մյուս վկայագրումները ներկայացնող մի քանի այլ զրույցների մասին Արմենուհի Սրապյանը գրում է. «... սրանք ավելի զրուցատիպ պատմություններ են, պատմական իրադարձությունների փոքրիկ ճյուղավորումներ ու շեղումներ, իրական դեպքերի գեղազարդումներ, քան բուն առումով զրույցներ» [5]:

Պատմության հյուսվածքում այդ զրույցներին միավորվում ու ընդհանուր խումբ են կազմում նաեւ այն զրույցները, որոնցում պատկերված է ջուղահայերի կյանքն արդեն գաղթից հետո` Պարսկաստանում, ինչպիսին, օրինակ, «Միւս եւս պատմութիւն նեղութեանց` զոր կրեցին ազգն Հայոց յառաջնոյ Շահաբաս թագաւորէն» վերնագրով ԺԴ գլխում ընդգրկված զրույցն է` իբրեւ չարչի ծպտված Շահ-Աբասի ու գաղթական հայ կնոջ մասին, որն իր դիպաշարային ամբողջ ընթացքով ու երկխոսական մանրամասներով ներառվել է Հովհաննես Թումանյանի հանրահայտ «Թագավորն ու չարչին» բալլադում [6]:

Առանձին խումբ են կազմում ժանրի այն երեւումները, որոնք, այսպես ասած` վերաձեւումներ են: Ներձուլվելով պատմագրության տեքստին` զրույցն իր հերթին կարող է պարագրկել այլեւայլ ժանրեր, ավելի ճիշտ` վերաձեւել այդ ժանրերը, դարձնել զրուցատիպ: Այդպիսի դեպքերում, ինչպես գրում է Արմենուհի Սրապյանը` «զրույց բառը հանդես է գալիս որպես ընդհանուր որոշիչ` առհասարակ արձակ գրված զանազան ոչ ծավալուն ստեղծագործությունների» (ընդգծումը բնագրում – Ա. Ն. ) [7]: Գրիգոր անունով քրիստոնյայի մասին պատմությունը, որն ընդգրկված է «Միւս պատմութիւն նեղութեանց, զոր կրեցին ազգն Հայոց յառաջնոյ Շահաբաս թագաւորէն» վերնագրով ԺԴ գլխում, իրականում վկայագրական բնույթ ունի եւ ներբերվել է պատմական իրադարձությունների որոշ հանգամանքների վրա լույս սփռելու նպատակադրմամբ: Սակայն այդ պատմության կարճառոտ-նպատակասլաց բնույթը, ներժանրային որոշ միավորների ու հատկապես մուտք-բուն պատմություն–վերջաբան/եզրահանգում կառուցվածքային տրամաբանության առկայությունն այն վերաձեւում են զրույցի:

Այդ կերպ` զրույցի են վերաձեւվում նաեւ տարբեր հոգեւորականների վարքերում առկա որոշ պատմություններ, որոնք միտված են լրացուցիչ կերպով ապացուցելու տվյալ հոգեւորականի սրբակենցաղությունն ու ցուցանելու քրիստոնեական կրոնի զորությունը: Այդպիսին է, օրինակ, «Պատմութիւն վարդապետութեան եւ վարուց սրբոյ վարդապետին Պօղոսի» վերնագրով ԻԳ գլխում առկա զրույցն այն մասին, թե ինչպես Պողոս վարդապետի աղոթքների շնորհիվ մահմեդականի չբեր կինը հղիացավ եւ զավակ ունեցավ (տե՛ս էջ 231-232): Կամ` «Վասն վարդապետութեան եւ կաթուղիկոսութեան տեառն Փիլիպպոսի: Յորում եւ վասն նորոգութեան եկեղեցեաց սրբուհի կուսանացն Գայիանեայ եւ Հռիփսիմեայ եւ յայտնելոյ նշխարաց նոցին» վերնագրով ԻԵ գլխում ընդգրկված պատմությունն այն մասին, թե ինչպես Փիլիպպոս կաթողիկոսի աղոթքների շնորհիվ յոթնամյա անդամալույծ ու համր երեխան քայլեց ու խոսեց (տե՛ս էջ 265-266):

Վկայագրելով սովի տարածման մասին պատմություններ «Յաղագս յայտնելոյ Ջալալոցն եւ սաստիկ սովուն եւ մարդակեր գայլոցն եւ այլ եւս աւարառութեանցն` որք ժամանեցին ի վերայ աշխարհի» վերնագրով Է գլխում, Դավրիժեցին ներբերում է ականատեսների կամ իբրեւ ականատես ներկայացողների պատմություններ դրանց մասին ու շուրջ, որոնք որոշ հանգամանքներով պայմանավորված` վերաձեւվում են զրույցի: Նախ` ականատեսի պատմությունը միահյուսվում-ներձուլվում է պատմության բուն շարադրանքին տեքստային հարկավոր-կաղապարային միավորների միջոցով, որոնք այս պարագային համապատասխանում են զրույցի ժանրային կաղապարներից մեկի` մուտքի տեքստային կաղապարներին: Այսինքն` անպայմանորեն ցուցանում են, որ պատմությունն ինչ-որ մեկը պատմել է: Այդ կերպ` հիշատակված գլխում առկա է հինգ զրույց, որոնցից առաջին չորսը պայմանականորեն կարելի է վերնագրել «Զրույց սովի պատճառով մարդկանց ուտելու մասին» (տե՛ս էջ 109–110): Դրանք ունեն հետեւյալ մուտքային միավորները. «Որպէս պատմեցին մեզ թէ... », «... տեսողքն պատմեցին ինձ, թէ... », «սա պատմեաց թէ... » եւ այլն:

Այս նույն գլխում է ընդգրկված նաեւ կրկին սովին առնչվող ու կրկին պայմանական վերնագրով «Զրույց մարդագայլի առաջացման մասին» հատվածը (տե՛ս էջ 111), որն արդեն կառուցված է իբրեւ հեղինակային պատմություն: Այսպիսի դեպքերում՝ մուտքային միավորների առկայությունը պարտադիր չէ:

Ընդհանրապես, վկայագրված ընդհանուր իրադարձությունները, ինչպես վերեւում` սովը, Դավրիժեցին, սովորաբար, հարկ է համարում մանրամասնել օրինակներով, որոնք նույնպես ներկայանում են զրույցի ժանրային նկարագրով: Արդեն քանիցս հիշատակված «Միւս պատմութիւն նեղութեանց, զոր կրեցին ազգն Հայոց յառաջնոյ Շահաբաս թագաւորէն» վերնագրով ԺԴ գլխում, օրինակ, Դավրիժեցին անդրադառնում է այն դեպքերին, երբ Շահ-Աբասը գաղթական հայ կնոջ խոսքերից ազդված ու չարացած` հրամայում է մտնել գաղթած հայերով բնակեցված բոլոր գավառները եւ բնակիչներին մահմեդականացնել ու թլպատել: Նկարագրելով հայերի ընդհանուր կացությունը, Դավրիժեցին կոնկրետացնում է իր ասելիքը Փահրան գյուղի եւ նրա տանուտեր Նուրիջանի օրինակով, որպեսզի ակնառու լինի պատկերը: Եվ ահա այդ կոնկրետությունը դրսեւորվում է իբրեւ զրույց (տե՛ս էջ 159–160):

Այդպիսի դրսեւորումներով զրույցներ առկա են նաեւ «Վասն շարժման մեծի քաղաքին Թարվիզու» վերնագրով ԼԵ գլխում: Այս դեպքում կոնկրետ օրինակներով Դավրիժեցին մանրամասնում է երկրաշարժի պատճառած արհավիրքները: Մեջբերենք գետնի տակն անցած հովվի ու նրա հոտի մասին զրույցը, որը ժանրի ցայտուն օրինակ է: Կարճառոտությունն ու նպատակասլաց պատումը նպաստում են առավել ցնցող տպավորություն գործելուն, ինչն այս պարագային եւս զրույցի ներժանրային օրինաչափություններից է. «Այլ եւ ասացին ոմանք թէ խաշնարած ոմն հովիւ, որոյ առաջի հոտք ոչխարաց արածէին ի վայրի ուրէմն, եւ յաւուր միում ընդ լինիլ շարժին` իսկոյն պատառեցաւ թանձրութիւն երկրի, եւ բացաւ խորութիւն անդնդոց, յորում սուզեալ ընկղմեցաւ հովիւն եւ մասն ինչ յոչխարացն, եւ կենդանոյն կլեալք յերկրէ, եւ ոչ եւս երեւեցան» (էջ 373–374):

Իսկ ահա «Յաղագս շարժին, որ եղեւ ի Վան քաղաքին, եւ իւրում շրջակա երկրին» վերնագրով ԼԷ գլխում երկրաշարժի փաստը կոնկրետացվում է պատահած հրաշքի մասին զրույցով, երբ երկու մանուկներ փրկվում են արհավիրքից (տե՛ս էջ 378–379):

Եվ վերջապես, առանձին խումբ են կազմում ժանրի այն երեւումները, որոնք միեւնույն ժամանակ նաեւ «Գիրք պատմութեանցի» հերթական ամբողջական գլուխն են: Այդպիսի դեպքերում պատմագրության մեջ զրույցը ավարտուն ու ամբողջական ժանրային դրսեւորումներից բացի, կատարում է նաեւ կառուցվածքաբանական գործառույթներ: Զրույցներ են «Պատմութիւն եւ պատճառ աւերման աշխարհին վրաց եւ մահուան Լաւասափ թագաւորին նոցա, որ եղեւ ձեռամբ առաջին Շահաբասին» վերնագրով ԺԱ, «Վասն էր ոչ գոյ ոչխարաց քօդայ յաշխարհին, որ Արաղստան կոչի» վերնագրով ԺԵ, «Պատմութիւն վասն գերեզմանին եւ ոսկերացն Վարդ Պատրկայ» վերնագրով ԼԶ, «Պատմութիւն վասն սատակման պիղծ Չոմարին» վերնագրով Խ եւ «Պատմութիւն վասն սատակման Սուլէյման բէկին» վերնագրով ԽԱ գլուխները:

Վերջին երկու գլուխ-զրույցները ճյուղավորումներ են «Պատմութիւն եւ պատճառք կողոպտելոյ զանուանի վանքն Վարագ կոչեցեալ. եւ տանելոյ զաւագ սուրբ Նշանն ի բերդն Խօշաբայ եւ դարձուձանելոյ անտի ի Վան քաղաք» վերնագրով ԼԸ գլխի եւ գունեղ ու տպավորիչ մանրամասներով ներկայացնում են Վարագա վանքի կողոպտիչների` Չոմարի ու Սուլեյման բեկի անփառունակ վախճանը: Դրանք Արմենուհի Սրապյանը համարում է «Բանավոր աղբյուրներից գրի առած, բայց հեղինակի ակտիվ միջամտությամբ ու շեշտված անհատականությամբ պատմված» [8] զրույցների օրինակներ:

Գլուխ-զրույցներում իրադարձությունների հոսքը ներկայացվում է առավել կոնկրետ ու կենտրոնացված, շեղումները գրեթե բացառվում են, իսկ ներտեքստային կառուցվածքային միավորները եւ, հատկապես, ծրագիր-խոստում միավորը [9], իսպառ բացակայում են: Այս ամենի արդյունքում` գլուխ-զրույցները թեպետ զուտ տեղեկատվական առումով լույս են սփռում վկայագրված իրադարձությունների վրա, բայց շատ առումներով դառնում են տեքստային ներփակ տարածք:

Պատմագրության ժանրային տարածքում ընդգրկվելով` զրույցը երբեմն ձեռք է բերում այնպիսի նոր հատկականություններ, որոնք տվյալ տարածքից դուրս դադարում են գոյություն ունենալ: Զրույցի այդպիսի դրսեւորումները կարելի է դիտել իբրեւ ներժանրային ձեւեր: Շատ դեպքերում զրույցը հանդես է գալիս որոշակի համաբնագրի մեջ, քանզի ներկայանում է իբրեւ պատմության շարունակական ընթացքն ապահովող բովանդակային մասնավորություն, ընդհուպ` ժամանակագրական հոսքով, եւ կախված այն հանգամանքից, թե վկայագրվող իրադարձության ընթացքի մեջ ինչ տեղադրություն ունի` ժանրը կարող է դրսեւորվել իբրեւ զրույց-նախադրություն, զրույց-զարգացում, զրույց-ճյուղավորում եւ զրույց-ավարտաբանություն: «Գիրք պատմութեանց»-ում գերակշռում են հատկապես զրույց-զարգացումն ու զրույց-ճյուղավորումը, եւ դա պայմանավորված է ժանրի` պատմագրության շրջարկում գործառույթների բնույթով: