ե)
Ժանրային
այլ
դրսեւորումներ
Դավրիժեցու
«Գիրք
պատմութեանց»
աշխատության
ժանրային
նկարագիրն
ամբողջացնող
մի
քանի
այլ
դրսեւորումներ
չունեն
համակարգված
երեւում,
այլ
սահմանափակվում
են
ժանրային
որոշ
մասնավորությունների
դրսեւորումներով:
Այդպիսի
ժանրերից
են
տեսիլը,
ուղեգրությունը,
ձեռագրերի
հիշատակարանները:
Տեսիլը
միջնադարյան
այն
ժանրերից
է,
որ
ազատորեն
կարող
է
տեղակայվել
ցանկացած
ժանրի
նկարագրում:
Բայց
այն
առավել
տարածված
է
վկայաբանական
գրականության
մեջ:
Դավրիժեցին
այդ
ժանրի
հնարավորություններից
օգտվում
է
հիմնականում
հենց
վկայաբանությունների
ու
վարքերի
համաբնագրում,
ընդ
որում`
կաղապարային
դրսեւորումներով:
Այդպիսին
են
բոլոր
այն
տեսիլները,
որոնք
պատկերում
են
նահատակի
մարմնին
երկնային
լույս
իջնելը:
Տեսիլները
Դավրիժեցու
պատմագրքում
ունեն
գաղափարաբանական
արժեք,
թեպետ
երբեմն
զերծ
չեն
սնահավատական
սեւեռումներից:
Վկայաբանություններում
առկա
կաղապարային
տեսիլներից
բացի,
Դավրիժեցու
պատմագրքում
տեղ
են
գտել
նաեւ
այլ
բովանդակությամբ
եւ
որոշակի
սյուժետիկ
ընթացքով
հատկանշվող
տեսիլներ,
որոնցով
պատճառաբանվում
են
որոշ
իրադարձություններ:
Այդպես`
«Այլ
եւս
պատմութիւն
վասն
սոյն
Մեծ
անապատիս»
վերնագրով
ԻԲ
գլխում
Մեծ
անապատում
մեծ
ողբերգությունների
ու
ավերածությունների
պատճառ
դարձած
ահավոր
սողանքների
դադարումը
բացատրվում-պատճառաբանվում
է
Աստծո
ողորմածությամբ,
եւ
որպես
ապացույց
բերվում
է
տեղի
միաբաններից
մեկին
երեւացած
տեսիլը.
«...
տեսանէի
զոմն
չքնաղատես,
մեծաշուք,
պայծառ
զգեստուք
հեծեալ
յըսպիտակ
երիվար,
եւ
կայր
ի
վերայ
տանեաց
եկեղեցւոյն,
որում
առաջի
ժողովեալ
եղբարցն,
պատմէին
զանցս
ահագին
վշտացն,
իսկ
երեւեալ
փառաւոր
այրն
զնոյն
երկրորդեալ
խօսէր
ընդ
եղբարցն:
Որ
եւ
ի
կարգս
խօսից
իւրոց
ասաց
այրն
փառաւոր.
«Եւ
ես
վասն
այդմ
իրաց
կամ
եւ
հոգամ,
որոյ
սակս
սակաւ
մի
ցաւեաց
ծունկս
իմ,
զի
զոտս
իմ
եղեալ
ի
դէմ
երեսաց
քարանձաւիդ
զդէմ
կալեալ
ունէի
լերինդ,
զի
մի
փլուզեալ
ծածկեսցէ
զանապատս
եղբայրանոց.
եւ
դուք
մի
ծուլանայք
ի
գործոց
առաքինութեան,
եւ
հանապազ
գոհութեամբ
փառաւորեցեք
զՏեր
Աստուած`
որ
փրկեաց
զձեզ.
եւ
առ
յապայն
եւս
փրկեսցէ
ողորմութեամբն
իւրով.
որում
փառք
յաւիտեանս
ամէն»
(էջ
225–226):
Տեսիլների
հատկականություններով
են
առանձնանում
նաեւ
հրաշքների
պատմությունները,
որոնք
նույնպես
մեծ
մասամբ
հանդիպում
են
վկայաբանությունների
ու
վարքերի
ժանրային
հատույթում:
Այսուհանդերձ,
Դավրիժեցու
պատմագրքում
առկա
է
նաեւ
որպես
հատուկ
գլուխ
առանձնացված
մի
հրաշքի
պատմություն:
Խոսքը
վերաբերում
է
«Յաղագս
սքանչելեացն
Աստուծոյ,
որ
եղեւ
ի
վերայ
առն
ումեմն,
որ
ի
ժամ
մահուան
իւրոյ
ուրացաւ»
վերնագրով
ԽԹ
գլխին:
Դա
պատմություն
է
Ղարաչորակ
անունով
մի
հայի
մասին,
ով
մահվան
ժամին
հրաժարվում
է
հաղորդություն
ընդունել,
ավելին`
վերջին
պահին
մոլլա
եւ
մուղրի
է
կանչում
ու
փոխում
կրոնը:
Այդ
պատճառով
նա
գերեզմանում
հանգիստ
չի
ննջում,
այլ`
«ելեալ
էր
ի
վհէն`
յորում
թաղեալն
էր,
մերկ
եւ
խայտառակ,
եւ
գարշադէմ,
եւ
այլագունակ,
իբրեւ
զշուն
կատաղի»
(էջ
422),
եւ
սարսափ
առաջացնում
բնակչության
շրջանում:
Սարսափահար
մարդիկ
նրա
դիակը,
գլուխը
կտրելուց
հետո,
տանում-կորցնում
են:
Գաղափարական
առումով
հրաշքների
մասին
պատմությունները
եւս
կոչված
են
փառաբանելու
քրիստոնեությունն
ու
հավատի
զորությունը:
Ահա,
օրինակ,
վերը
նշված
պատմության
ավարտաբանությունը,
որն
իրենից
բարոյաբանական
բնույթի
եզրակացություն
է
ներկայացնում.
«Եւ
զայս
ամենայն
գործեաց
սատանայ,
զի
խախտեսցէ
զհաւատս
քրիստոնէության.
բայց
սովաւ
առաւել
յաստատեցաւ
ճշմարիտ
հաւատս
քրիստոնէութեան,
եւ
բարձրացաւ
անուն
Տեառն
մերոյ
Յիսուսի
Քրիստոսի»
(էջ
424):
Ճիշտ
է,
միջնադարյան
գրականության
մեջ,
ինչպես
գրում
է
Արշակ
Մադոյանը`
«մատենագիրները
մշակել
են
նաեւ
բուն
ուղեգրության
տեսակը»,
այդուհանդերձ`
«այդպիսի
հիշատակություններ,
նկարագրություններ,
ճանապարհորդական
տպավորություններ
կարելի
է
գտնել
գրական
ամենատարբեր
տեսակների
մեջ`
սկսած
սրբախոսություններից,
գեղարվեստական
երկերից,
վերջացրած
պատմագրությամբ»
[1]:
Վերջին
առումով
առանձնանում
է
նաեւ
Առաքել
Դավրիժեցու
«Գիրք
պատմութեանց»
աշխատությունը:
Մասնավորապես`
«Պատմութիւն
վասն
սրբոյն
Գրիգորի
մերոյ
Լուսաւորչի
Աջին»
վերնագրով
Լ
գլխում,
որն
իր
բնույթով
ժամանակակից
ընկալմամբ
ու
տերմինաբանությամբ
ասած`
«լրագրողական
հետաքննություն»
է,
Դավրիժեցին
ներկայացնում
է
իր
ճանապարհորդություններից
մեկի
մանրամասնությունները:
Փիլիպպոս
կաթողիկոսի
հանձնարարությամբ`
Սուրբ
Էջմիածնի
նվիրակության
գործի
համար
նա
մեկնում
է
«յաշխարհն
Յունաց»:
Այնտեղ
Սեբաստացի
Ներսես
վարդապետի
հետ
զրուցելիս
տարակարծություններ
են
առաջանում
սուրբ
Գրիգոր
Լուսավորչի
աջի
գտնվելու
ճիշտ
վայրի
հետ
կապված,
եւ
Դավրիժեցին,
ճշմարտությունը
պարզելուն
հետամուտ,
փաստերը
ճշտելու
համար
լինում
է
բազմաթիվ
բնակավայրերում`
Սպահան,
Սեբաստիա,
Վաստիկան,
Ուռհա,
Անկյուրա
եւ
այլուր,
թերթում
ու
ընթերցում
է
բազում
մատյաններ:
Եվ
անկախ
իր
բուն
նպատակադրությունից`
Դավրիժեցին
չի
մոռանում
երբեմն
որոշ
տեղեկություններ
հաղորդել
իր
այցելած
բնակավայրերի
մասին,
այդպիսով`
իր
«լրագրողական
հետաքննությանը»
հաղորդելով
նաեւ
ուղեգրության
բնույթ:
Ինչպես`
«Մերձ
մայրաքաղաքին
Նախչուանու
կայ
գաւառ
մի,
զոր
անուանեն
Շահբունուց
ձոր,
եւ
յայսմ
գաւառի
կայ
գիւղ
մի`
զոր
անուանեն
Օծօպի,
եւ
մերձ
այսմ
գեղջս
կայ
շինեալ
ի
վաղեմի
ժամանակաց
վանք
մի
յանուն
սուրբ
Աստուածածնին`
զոր
անուանեն
Օծօպու
վանք...
»
(էջ
336)
եւ
այլն:
Միջնադարյան
հայ
գրականության
տարածման
ու
սերնդեսերունդ
փոխանցման
յուրահատկությունները
պայմանավորել
են
ձեռագրերի
հիշատակարանների`
իբրեւ
ժանրային
միավորների
լիարժեք
գոյության
իրավունքը:
Դրանք,
այսպես
ասած`
ուղեկցող
ժանրեր
են
եւ
ենթակա
են
առավել
ուշադիր
սեւեռումի:
Դավրիժեցու
պատմագրքում
առկա
են
գրիչ
Աթանասի
եւ
գրիչ
Ավետիսի
հիշատակարանները,
ովքեր
արտագրել
են
«Գիրք
պատմութեանցը»:
Սակայն
ձեռագրերի
հիշատակարաններ
առկա
են
նաեւ
բուն
շարադրանքում:
Պրպտող
ու
ուշադիր
պատմիչ
Դավրիժեցին
իր
պատմության
համար
նյութեր
փնտրելիս
շատ
հաճախ
է
վկայագրում
ձեռագրերի
հիշատակարաններից
քաղված
տեղեկություններ,
այդ
կերպ,
ակամա,
ստեղծելով
ներժանրային
բազմազանություն`
առիթ
ստեղծելով
այդ
ժանրի
մասին
քիչ
թե
շատ
համակարգված
տվյալներ
ունենալ`
իր
պատմագրքի
պարագծում:
Ճիշտ
է,
միշտ
չէ,
որ
ձեռագրերի
հիշատակարանները
Դավրիժեցու
պատմագրքում
ամբողջական
ներբերումներով
են
ներկայանում:
«...
Բազմաթիվ
հիշատակագիրներ
փորձում
են
այս
կամ
այն
կերպ
տալ
ժամանակաշրջանի
պատկերը,
հաճախ
ներհյուսելով
դրան
իրենց
անձնական
տառապանքներն
ու
ապրումները,
–
գրում
է
ժանրի
ուսումնասիրողներից
Հենրիկ
Բախչինյանը:
–
Այդպիսով,
հիշատակարանի
մեջ
առանձին
տեղ
է
գրավում
պատմական
հատվածը...
»
(ընդգծումը
բնագրում
–
Ա.
Ն.
)
[2]:
Դավրիժեցուն,
ահա,
հետաքրքրել
են
հենց
այդ
պատմական
հատվածները,
եւ
ներբերված
ձեռագրերի
հիշատակարանները
նրա
պատմագրքում
մեծ
մասամբ
ներկայանում
են
իրենց
ժանրային
նկարագրի
այդ
մասով:
Հատկապես
«Պատմութիւն
վասն
սրբոյն
Գրիգորի
մերոյ
Լուսաւորչի
Աջին»
վերնագրով
Լ
գլխում
է
Դավրիժեցին
առատորեն
մեջբերում
ձեռագրերի
հիշատակարաններ:
Եվ
դա
պատահական
չէ,
քանզի
այդ
գլուխը,
ինչպես
արդեն
նշվել
է`
այսպես
կոչված`
«լրագրողական
հետաքննություն»
է
իրենից
ներկայացնում:
Ձեռագրերի
հիշատակարաններին
բնորոշ
տարաբնույթ
տեքստային,
բովանդակային
օրինաչափություններից
բացի,
Լ
գլխում
բերված
ձեռագրերի
հիշատակարանները
հատկանշվում
են
նրանով,
որ
դրանցից
յուրաքանչյուրում
առկա
է
որեւէ
տեղեկություն
Գրիգոր
Լուսավորչի
աջի
մասին,
ինչպես`
«...
քանզի
յայսմ
ամի
վերացեալ
եղեւ
Աջն
ի
Սսայ,
եւ
ո՛չ
գիտեմք
զինչ
եղեւ»
(էջ
328),
«...
զի
Աջն
սուրբ
Լուսաւորչին
անտի
գողացան,
եւ
երկու
ամ
ազգս
Հայոց
անտերունջ
մնաց»
(էջ
328–329),
«...
զի
մինչ
ի
սոյն
ամս
Աջն
Լուսաւորչին
մերոյ
Գրիգորի
ի
Սիս
էր»
(էջ
330),
եւ
այլն:
Այս
ամենին
հավելենք
նաեւ,
որ
Դավրիժեցու
խնամքոտ
եւ
ուշադիր
աչքը
պատմագրքում
ներբերել
է
նաեւ
որոշ
վիմագիր
արձանագրություններ`
կորստից
փրկելու
մտահոգությամբ:
«Վասն
վարդապետութեան
եւ
կաթուղիկոսութեան
տեառն
Փիլիպպոսի:
Յորում
եւ
վասն
նորոգութեան
եկեղեցեաց
սրբուհի
կուսանացն
Գայիանեայ
եւ
Հռիփսիմեայ
եւ
յայտնելոյ
նշխարաց
նոցին»
վերնագրով
ԻԵ
գլխում,
օրինակ,
վկայագրելով
սուրբ
կույս
Հռիփսիմեի
նշխարները
գտնելու
պատմությունը,
Դավրիժեցին
հիշատակում
է
նշխարների
համար
կառուցված
փոքրիկ
մատուռի
պատերին
առկա
գրերի
մասին,
որոնք
եւ
արտագրելով
ներբերում
է
իր
պատմագրքում:
Ահա
դրանցից
մեկը.
«Յիշեա՛
եւ
զիս`
զոր
նուիրեցայց
իսկապէս
ըստ
անուանս
վերստին
աստուածագործողին
կամահաճոյ
յարկիս.
զոհն
մասնատիպս`
որոյ
շնորհօքն
բաւականացայց,
աղաչեմ
յանձն
եւ
յարանուն
քեզ
Հռիփսիմէ»
(էջ
268–269):
Իսկ
իր
երկրի
բարօրությամբ
մտահոգ
Դավրիժեցին
մեծագույն
հաճույքով
է
վկայագրում
կատարվող
տարաբնույթ
շինարարությունները:
Պատահական
չէ,
որ
պատմագրքի
«Վասն
նորոգութեան
անուանի
վանօրէից
եւ
շինութեան
բազմածախ
եւ
մեծավայելուչ
եկեղեցաց»
վերնագրով
ԻԶ
գլուխն
ամբողջովին
նվիրել
է
շինարարության
վկայագրման:
Այդ
շինարարությունների
վկայագրումները
ինչ-որ
իմաստով
կարելի
է
հիմնարկումի
զրույցներ
համարել,
որոնք
կարող
են
դառնալ
որոշ
ավանդությունների
հիմք:
Սակայն
հրաշապատում
տարրը,
որ
ավանդությունների
պարագային
ժանրակազմիչ
գործառույթ
ունի,
մեծ
մասամբ
բացակայում
է:
Դրա
պատճառն
այն
է,
որ
Դավրիժեցին
ներկայացնում
է
իր
ապրած
ժամանակաշրջանում
կատարված
շինարարություններ:
Ահա
այսպիսի
ժանրային
ներկայություններով
է
հատկական
Առաքել
Դավրիժեցու
«Գիրք
պատմութեանց»
աշխատությունը:
[1]
Սիմեոն
Լեհացի,
Ուղեգրություն,
Երեւան,
1997,
տե՛ս
«Երկու
խոսքը»,
էջ
5:
[2]
Հենրիկ
Բախչինյան,
Ձեռագրերի
հիշատակարաններ,
«Հայ
միջնադարյան
գրականության
ժանրեր»
գրքում,
Երեւան,
1984,
էջ
399: