Առաքել Դաւրիժեցու Պատմութիւնն

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ե) Ժանրային այլ դրսեւորումներ

Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» աշխատության ժանրային նկարագիրն ամբողջացնող մի քանի այլ դրսեւորումներ չունեն համակարգված երեւում, այլ սահմանափակվում են ժանրային որոշ մասնավորությունների դրսեւորումներով: Այդպիսի ժանրերից են տեսիլը, ուղեգրությունը, ձեռագրերի հիշատակարանները:

Տեսիլը միջնադարյան այն ժանրերից է, որ ազատորեն կարող է տեղակայվել ցանկացած ժանրի նկարագրում: Բայց այն առավել տարածված է վկայաբանական գրականության մեջ: Դավրիժեցին այդ ժանրի հնարավորություններից օգտվում է հիմնականում հենց վկայաբանությունների ու վարքերի համաբնագրում, ընդ որում` կաղապարային դրսեւորումներով: Այդպիսին են բոլոր այն տեսիլները, որոնք պատկերում են նահատակի մարմնին երկնային լույս իջնելը: Տեսիլները Դավրիժեցու պատմագրքում ունեն գաղափարաբանական արժեք, թեպետ երբեմն զերծ չեն սնահավատական սեւեռումներից:

Վկայաբանություններում առկա կաղապարային տեսիլներից բացի, Դավրիժեցու պատմագրքում տեղ են գտել նաեւ այլ բովանդակությամբ եւ որոշակի սյուժետիկ ընթացքով հատկանշվող տեսիլներ, որոնցով պատճառաբանվում են որոշ իրադարձություններ: Այդպես` «Այլ եւս պատմութիւն վասն սոյն Մեծ անապատիս» վերնագրով ԻԲ գլխում Մեծ անապատում մեծ ողբերգությունների ու ավերածությունների պատճառ դարձած ահավոր սողանքների դադարումը բացատրվում-պատճառաբանվում է Աստծո ողորմածությամբ, եւ որպես ապացույց բերվում է տեղի միաբաններից մեկին երեւացած տեսիլը. «... տեսանէի զոմն չքնաղատես, մեծաշուք, պայծառ զգեստուք հեծեալ յըսպիտակ երիվար, եւ կայր ի վերայ տանեաց եկեղեցւոյն, որում առաջի ժողովեալ եղբարցն, պատմէին զանցս ահագին վշտացն, իսկ երեւեալ փառաւոր այրն զնոյն երկրորդեալ խօսէր ընդ եղբարցն: Որ եւ ի կարգս խօսից իւրոց ասաց այրն փառաւոր. «Եւ ես վասն այդմ իրաց կամ եւ հոգամ, որոյ սակս սակաւ մի ցաւեաց ծունկս իմ, զի զոտս իմ եղեալ ի դէմ երեսաց քարանձաւիդ զդէմ կալեալ ունէի լերինդ, զի մի փլուզեալ ծածկեսցէ զանապատս եղբայրանոց. եւ դուք մի ծուլանայք ի գործոց առաքինութեան, եւ հանապազ գոհութեամբ փառաւորեցեք զՏեր Աստուած` որ փրկեաց զձեզ. եւ առ յապայն եւս փրկեսցէ ողորմութեամբն իւրով. որում փառք յաւիտեանս ամէն» (էջ 225–226):

Տեսիլների հատկականություններով են առանձնանում նաեւ հրաշքների պատմությունները, որոնք նույնպես մեծ մասամբ հանդիպում են վկայաբանությունների ու վարքերի ժանրային հատույթում: Այսուհանդերձ, Դավրիժեցու պատմագրքում առկա է նաեւ որպես հատուկ գլուխ առանձնացված մի հրաշքի պատմություն: Խոսքը վերաբերում է «Յաղագս սքանչելեացն Աստուծոյ, որ եղեւ ի վերայ առն ումեմն, որ ի ժամ մահուան իւրոյ ուրացաւ» վերնագրով ԽԹ գլխին: Դա պատմություն է Ղարաչորակ անունով մի հայի մասին, ով մահվան ժամին հրաժարվում է հաղորդություն ընդունել, ավելին` վերջին պահին մոլլա եւ մուղրի է կանչում ու փոխում կրոնը: Այդ պատճառով նա գերեզմանում հանգիստ չի ննջում, այլ` «ելեալ էր ի վհէն` յորում թաղեալն էր, մերկ եւ խայտառակ, եւ գարշադէմ, եւ այլագունակ, իբրեւ զշուն կատաղի» (էջ 422), եւ սարսափ առաջացնում բնակչության շրջանում: Սարսափահար մարդիկ նրա դիակը, գլուխը կտրելուց հետո, տանում-կորցնում են:

Գաղափարական առումով հրաշքների մասին պատմությունները եւս կոչված են փառաբանելու քրիստոնեությունն ու հավատի զորությունը: Ահա, օրինակ, վերը նշված պատմության ավարտաբանությունը, որն իրենից բարոյաբանական բնույթի եզրակացություն է ներկայացնում. «Եւ զայս ամենայն գործեաց սատանայ, զի խախտեսցէ զհաւատս քրիստոնէության. բայց սովաւ առաւել յաստատեցաւ ճշմարիտ հաւատս քրիստոնէութեան, եւ բարձրացաւ անուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի» (էջ 424):

Ճիշտ է, միջնադարյան գրականության մեջ, ինչպես գրում է Արշակ Մադոյանը` «մատենագիրները մշակել են նաեւ բուն ուղեգրության տեսակը», այդուհանդերձ` «այդպիսի հիշատակություններ, նկարագրություններ, ճանապարհորդական տպավորություններ կարելի է գտնել գրական ամենատարբեր տեսակների մեջ` սկսած սրբախոսություններից, գեղարվեստական երկերից, վերջացրած պատմագրությամբ» [1]: Վերջին առումով առանձնանում է նաեւ Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» աշխատությունը: Մասնավորապես` «Պատմութիւն վասն սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչի Աջին» վերնագրով Լ գլխում, որն իր բնույթով ժամանակակից ընկալմամբ ու տերմինաբանությամբ ասած` «լրագրողական հետաքննություն» է, Դավրիժեցին ներկայացնում է իր ճանապարհորդություններից մեկի մանրամասնությունները: Փիլիպպոս կաթողիկոսի հանձնարարությամբ` Սուրբ Էջմիածնի նվիրակության գործի համար նա մեկնում է «յաշխարհն Յունաց»: Այնտեղ Սեբաստացի Ներսես վարդապետի հետ զրուցելիս տարակարծություններ են առաջանում սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի աջի գտնվելու ճիշտ վայրի հետ կապված, եւ Դավրիժեցին, ճշմարտությունը պարզելուն հետամուտ, փաստերը ճշտելու համար լինում է բազմաթիվ բնակավայրերում` Սպահան, Սեբաստիա, Վաստիկան, Ուռհա, Անկյուրա եւ այլուր, թերթում ու ընթերցում է բազում մատյաններ: Եվ անկախ իր բուն նպատակադրությունից` Դավրիժեցին չի մոռանում երբեմն որոշ տեղեկություններ հաղորդել իր այցելած բնակավայրերի մասին, այդպիսով` իր «լրագրողական հետաքննությանը» հաղորդելով նաեւ ուղեգրության բնույթ: Ինչպես` «Մերձ մայրաքաղաքին Նախչուանու կայ գաւառ մի, զոր անուանեն Շահբունուց ձոր, եւ յայսմ գաւառի կայ գիւղ մի` զոր անուանեն Օծօպի, եւ մերձ այսմ գեղջս կայ շինեալ ի վաղեմի ժամանակաց վանք մի յանուն սուրբ Աստուածածնին` զոր անուանեն Օծօպու վանք... » (էջ 336) եւ այլն:

Միջնադարյան հայ գրականության տարածման ու սերնդեսերունդ փոխանցման յուրահատկությունները պայմանավորել են ձեռագրերի հիշատակարանների` իբրեւ ժանրային միավորների լիարժեք գոյության իրավունքը: Դրանք, այսպես ասած` ուղեկցող ժանրեր են եւ ենթակա են առավել ուշադիր սեւեռումի: Դավրիժեցու պատմագրքում առկա են գրիչ Աթանասի եւ գրիչ Ավետիսի հիշատակարանները, ովքեր արտագրել են «Գիրք պատմութեանցը»: Սակայն ձեռագրերի հիշատակարաններ առկա են նաեւ բուն շարադրանքում: Պրպտող ու ուշադիր պատմիչ Դավրիժեցին իր պատմության համար նյութեր փնտրելիս շատ հաճախ է վկայագրում ձեռագրերի հիշատակարաններից քաղված տեղեկություններ, այդ կերպ, ակամա, ստեղծելով ներժանրային բազմազանություն` առիթ ստեղծելով այդ ժանրի մասին քիչ թե շատ համակարգված տվյալներ ունենալ` իր պատմագրքի պարագծում: Ճիշտ է, միշտ չէ, որ ձեռագրերի հիշատակարանները Դավրիժեցու պատմագրքում ամբողջական ներբերումներով են ներկայանում:
«... Բազմաթիվ հիշատակագիրներ փորձում են այս կամ այն կերպ տալ ժամանակաշրջանի պատկերը, հաճախ ներհյուսելով դրան իրենց անձնական տառապանքներն ու ապրումները, գրում է ժանրի ուսումնասիրողներից Հենրիկ Բախչինյանը: Այդպիսով, հիշատակարանի մեջ առանձին տեղ է գրավում պատմական հատվածը... » (ընդգծումը բնագրում Ա. Ն. ) [2]: Դավրիժեցուն, ահա, հետաքրքրել են հենց այդ պատմական հատվածները, եւ ներբերված ձեռագրերի հիշատակարանները նրա պատմագրքում մեծ մասամբ ներկայանում են իրենց ժանրային նկարագրի այդ մասով:

Հատկապես «Պատմութիւն վասն սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչի Աջին» վերնագրով Լ գլխում է Դավրիժեցին առատորեն մեջբերում ձեռագրերի հիշատակարաններ: Եվ դա պատահական չէ, քանզի այդ գլուխը, ինչպես արդեն նշվել է` այսպես կոչված` «լրագրողական հետաքննություն» է իրենից ներկայացնում: Ձեռագրերի հիշատակարաններին բնորոշ տարաբնույթ տեքստային, բովանդակային օրինաչափություններից բացի, Լ գլխում բերված ձեռագրերի հիշատակարանները հատկանշվում են նրանով, որ դրանցից յուրաքանչյուրում առկա է որեւէ տեղեկություն Գրիգոր Լուսավորչի աջի մասին, ինչպես` «... քանզի յայսմ ամի վերացեալ եղեւ Աջն ի Սսայ, եւ ո՛չ գիտեմք զինչ եղեւ» (էջ 328), «... զի Աջն սուրբ Լուսաւորչին անտի գողացան, եւ երկու ամ ազգս Հայոց անտերունջ մնաց» (էջ 328–329), «... զի մինչ ի սոյն ամս Աջն Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի ի Սիս էր» (էջ 330), եւ այլն:

Այս ամենին հավելենք նաեւ, որ Դավրիժեցու խնամքոտ եւ ուշադիր աչքը պատմագրքում ներբերել է նաեւ որոշ վիմագիր արձանագրություններ` կորստից փրկելու մտահոգությամբ: «Վասն վարդապետութեան եւ կաթուղիկոսութեան տեառն Փիլիպպոսի: Յորում եւ վասն նորոգութեան եկեղեցեաց սրբուհի կուսանացն Գայիանեայ եւ Հռիփսիմեայ եւ յայտնելոյ նշխարաց նոցին» վերնագրով ԻԵ գլխում, օրինակ, վկայագրելով սուրբ կույս Հռիփսիմեի նշխարները գտնելու պատմությունը, Դավրիժեցին հիշատակում է նշխարների համար կառուցված փոքրիկ մատուռի պատերին առկա գրերի մասին, որոնք եւ արտագրելով ներբերում է իր պատմագրքում: Ահա դրանցից մեկը. «Յիշեա՛ եւ զիս` զոր նուիրեցայց իսկապէս ըստ անուանս վերստին աստուածագործողին կամահաճոյ յարկիս. զոհն մասնատիպս` որոյ շնորհօքն բաւականացայց, աղաչեմ յանձն եւ յարանուն քեզ Հռիփսիմէ» (էջ 268–269):

Իսկ իր երկրի բարօրությամբ մտահոգ Դավրիժեցին մեծագույն հաճույքով է վկայագրում կատարվող տարաբնույթ շինարարությունները: Պատահական չէ, որ պատմագրքի «Վասն նորոգութեան անուանի վանօրէից եւ շինութեան բազմածախ եւ մեծավայելուչ եկեղեցաց» վերնագրով ԻԶ գլուխն ամբողջովին նվիրել է շինարարության վկայագրման: Այդ շինարարությունների վկայագրումները ինչ-որ իմաստով կարելի է հիմնարկումի զրույցներ համարել, որոնք կարող են դառնալ որոշ ավանդությունների հիմք: Սակայն հրաշապատում տարրը, որ ավանդությունների պարագային ժանրակազմիչ գործառույթ ունի, մեծ մասամբ բացակայում է: Դրա պատճառն այն է, որ Դավրիժեցին ներկայացնում է իր ապրած ժամանակաշրջանում կատարված շինարարություններ:

 

Ահա այսպիսի ժանրային ներկայություններով է հատկական Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» աշխատությունը:



[1]       Սիմեոն Լեհացի, Ուղեգրություն, Երեւան, 1997, տե՛ս «Երկու խոսքը», էջ 5:

[2]       Հենրիկ Բախչինյան, Ձեռագրերի հիշատակարաններ, «Հայ միջնադարյան գրականության ժանրեր» գրքում, Երեւան, 1984, էջ 399: