Առաքել Դաւրիժեցու Պատմութիւնն

դ) Ողբը

Միջնադարյան ողբին նվիրված իր արժեքավոր մենագրության մեջ Պողոս Խաչատրյանը ժանրն ի սկզբանե դիտարկում է «իբրեւ հայ ժողովրդի կյանքի պատմական եւ գեղարվեստական արտահայտություն» [1]: Ուստի` բնական է, որ ողբն այդքան հաճախական կիրառություն ունի միջնադարյան հայ գրականության, ի մասնավորի` հայ պատմագրության շրջարկում: Մյուս կողմից` «հայ միջնադարյան գրականության մեջ ողբագրությունն սկզբից եւեթ չի ծագել իբրեւ գրական անկախ տեսակ, այլ երեւան է եկել պատմագրական կամ այլ կարգի ծավալուն երկերում որպես նրանց բաղկացուցիչ մաս, որպես ողբական հատված, մտորում հայրենիքի, նրա ժողովրդի, կորսված պետականության եւ իր փայլից զրկված եկեղեցու ծանր վիճակի մասին» [2]: Այս առումով` ուշագրավ է, որ թեպետ մինչեւ 17-րդ դարը ողբի ժանրն արդեն բարձրագույն դրսեւորումներ էր արձանագրել նաեւ Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան», Ներսես Շնորհալու «Ողբ Եդեսիոյ» երկերում ու Արիստակես Լաստիվերցու «Պատմության» մեջ, այդուհանդերձ, ողբի ժանրն ու ժանրային յուրահատկությունները կիրառելիս Դավրիժեցին, իհարկե, չանտեսելով այդ նվաճումները, առավել քան այլ առումներով հետեւում է 5-րդ դարի պատմագրության, ի մասնավորի` Մովսես Խորենացու «Ողբի» ավանդներին: Այսինքն` ժանրը Դավրիժեցու պատմագրքում կիրառվել -դրսեւորվել է իր նախաձեւային հատկականություններով: Անշուշտ, Դավրիժեցու համար ուղենշային են եղել նաեւ Աստվածաշնչի համապատասխան հատվածները: Դա արտահայտվում է ինչպես պատկերային համակարգում եւ ճարտասանական հնարքների կիրառության նրբություններում, այլեւ ու հատկապես լեզվում: Պատահական չէ այն հանգամանքը, որ «Առաքել Դավրիժեցու Պատմության արտահայտիչ ու օտար բառերով մատակարարված լեզուն», երբ «շատ հազվադեպ իր տեղը զիջում է վերամբարձ ոճի եւ դասական գրաբարի» [3] (ընդգծումը մերն է–Ա. Ն), ապա հատկապես այն դեպքերում, երբ պատմիչը դիմում է ողբի ժանրային յուրահատկություններին ու հնարավորություններին եւ ներկայացնում իր ժողովրդին պատուհասած աղետներն ու արհավիրքները:

Հենրիկ Բախչինյանն էլ է իր հերթին գրում, որ «Նման հատվածներով Դավրիժեցին վերածնել է V դարի հայ պատմագրության հայրենասիրական ոգին ու գեղեցիկ, զգացմունքային պատումը» [4]: Խնդիրն առավել խորքային պլանով է դիտարկում Զավեն Ավետիսյանը. «Պատմության այս շրջանը (17–18-րդ դարերը–Ա. Ն. ) նույնպես լի է բազում դրամատիկ ու ողբերգական իրադարձություններով, որոնց հետեւանքների անմիջական կրողներն առաջին հերթին հայ պատմիչներն են, եւ այս ամենը գրի առնելիս միշտ օգնության է գալիս Պատմահոր փորձը: Նման դեպքերում հատկապես գործուն կիրառություն են գտնում ողբի ժանրային ձեւերը, որոնք հիմնականում գալիս են Խորենացու պատմությունից» [5]: Հատկանշական է, որ Դավրիժեցին Խորենացուն ողբերգակ է անվանում` «ըստ քերթողահօրն Մովսիսի ողբերգակի... » (էջ 88):

Այս պարագային խնդիրն այն է միայն, որ պատմագրքի հյուսվածքում ողբի տեղադրության առումով Դավրիժեցին հետեւում է ոչ թե պատմահոր, այլ Արիստակես Լաստիվերցու օրինակին: Վերջինիս ընդհանրական ողբը ցրված է նրա «Պատմության» տարբեր մասերում, ընդմիջարկվում է տարաբնույթ տեքստերով, այնինչ` Խորենացու ողբն առանձին ամբողջություն է նաեւ տեքստային միասնականության առումով: Սա արդեն պատմագրության ներժանրային օրինաչափությունների փոփոխությունների հետեւանք է:

Ողբը Դավրիժեցու պատումին ուղեկցում է հիմնականում «Յաղագս առաջին գալոյ Ջղալօղլւոյն, յորոյ պատճառէ քշեաց շահն բոլորովին բովանդակ զերկիրն Արարատու եւ զնորին մերձակայ սահմանակից երկիրսն ընդ նմին» վերնագրով Դ, ինչ-որ չափով նաեւ` «Յաղագս քշելոյ զամենափարթամ գիւղաքաղաքն Ջուղայու յերկիրն Պարսից» վերնագրով Ե գլուխներում: Այսինքն` Դավրիժեցին ողբացել է մեծ գաղթը, կամ ինչպես անվանում են նաեւ` մեծ սուրգունը, որը նրա պատմագրքում վկայագրված ամենացնցող իրադարձությունն է, եւ որը համազգային ողբերգության նշանակություն է ունեցել:

Ահա այդ իմաստով Գրիգոր Գապպենճյանը, ով Կ. Պոլսի «Տաճար» շաբաթաթերթում իր հեղինակած «Հայ ողբերգուներ» շարքում Եղիշեից, Արիստակես Լաստիվերցուց, Թովմա Մեծոփեցուց բացի, ընդգրկել է նաեւ Առաքել Դավրիժեցուն, ակնհայտ չափազանցություն եւ ժանրային թյուրընկալում է հանդես բերել` նրա պատմագիրքն ընդհանրապես դիտարկելով ողբի ժանրային տիրույթներում: Այնինչ` խնդիրն ավելի շատ քննելի է ոճական մակարդակում` ողբի ժանրային տարրերի գերակայությունը եւ «Գիրք պատմութեանց»-ի մասնավոր դրվագները նկատի ունենալով:

Դավրիժեցու ողբերում երեւում է ոչ միայն այդ պատմիչի մեծ հայրենասիրությունն ու իր ժողովրդին բաժին հասած ողբերգության տանջագին վերապրումը, այլեւ ժամանակի տարածված վախճանաբանական այն մտայնությունը, ըստ որի` ժողովրդին պատուհասած աղետներն ու կոտորածները պատճառաբանվում, նույնիսկ կարելի է ասել` արդարացվում էին գործած մեղքերի առատությամբ: Այդ առումով արդեն իրավացի է Գրիգոր Գապպենճյանը, երբ գրում է. «... Հայ ողբերգու մը, իր ցեղին կրած ցավերուն ու տառապանքին գիտակից գրիչ մը, այնքան համեստ ու հաջող, որքան կը ներեր դարուն ընդհանուր ոգին ու ամբողջական նկարագիրը» [6]:

Դավրիժեցու ողբի սկսվածքում երեւում են իր ազգի ու ժողովրդի դաժան ճակատագրով տառապող ողբերգուի ներքին ապրումները, նրա հոգեկան կացությունը. «Եւ զայս ամենայն լսելով եւ գրելով մեր, ճմլին սիրտք մեր, եւ գալարին աղիք որովայնի մերոյ եւ աչք մեր վտակս արտասուաց թորեալ իջուցանեն, վասն եկելոյ հասելոյ թշվառութեանս ժողովրդեանս մերոյ» (էջ 86): Ժանրային ներքին օրինաչափությունների ներկայացման առումով բերենք նաեւ Արիստակես Լաստիվերցու ներքին տվայտանքների վկայագրումը. «Երբ մտաբերում եմ այդ աղետները, խելքս թռչում է, միտքս` ցնորվում եւ ահավոր զարհուրանքից ձեռներս դողալուց` չեմ կարողանում շարունակել շարադրանքս» [7]:

Այնուհետեւ հաջորդում են հռետորական այն հարցադրումները, որոնք վերաբերում են ողբալու կերպին` «որո՞վ օրինակաւ` եւ կամ որո՞վ տարազու ողբս առեալ աշխարեսցուք ի վերայ բեկման ազգին եւ աշխարհին մերոյ» (էջ 86): Իրականում նաեւ այդ կերպ, այսինքն` ձեւի որոնման տվայտանքներով էլ է հյուսվում ողբը: Նույն հարցադրումներն առկա են նաեւ Խորենացու մոտ, ինչպես` «Եւ ոչ գիտեմ, եթէ զիա՛րդ յարմարեցից զողբերգութիւնս... ... Ո՞վ մեզ յայսոսիկ ճառակցէ հաւասարելով տրտմութեանս, եւ օգնեսցէ ախտակցելով ասիցս, կամ յարձանս փորագրել» [8]:

Ողբասացության ամենակարեւոր մասը հակադրությունների երեւանումն է` հիմնականում` անցյալի պերճանքի ու ներկայի թշվառության շեշտադրություններով: Այդ հակադրությունները զուտ պատկերավորման առումով հատկանշվում են համեմատությունների առատությամբ, մակդիրային կուտակումներով, արդեն ներքին, մասնավոր հակադրությունների հաճախադեպությամբ եւ այլն: Դրանք տեքստային նշանակություն ունենալուց բացի, հետապնդում են նաեւ ընթերցողի վրա լավագույնս ազդելու նպատակ: Լաստիվերցին, օրինակ, պատկերելով Հայոց աշխարհի գեղեցկությունները, առանց թաքցնելու իր միտումը` գրում է. «Ես այս գրեցի, որ երբ սրանց հակառակը պատմելու լինեմ, բոլորի արտասուքները շարժեմ» [9]: Ճիշտ է, այս կարգի հղումներ առկա են նաեւ Եղիշեի երկում (ինչպես` «սակայն եւ ոչ լռել կամիմք` ծածկելով զվիշտս նեղութեանն այլ ասասցուք փոքր ի շատէ, զի ձայնակիցք լիցուք այնոցիկ, որք դառնապէս զմեզ ողբային. զի եւ դու իբրեւ լուիցես` ոչ սակաւ արտասուս հեղուցուս ի վերայ ազգիս թշուառութեան») [10], բայց այդ միտումի ակունքներն առավելապես վերաբերում են Գրիգոր Նարեկացուն ու նրա գլխավորած «լալեաց» բանաստեղծական դպրոցին [11]:

Դավրիժեցու ողբի հիմնական տեքստը կառուցված է հակադրությունների վրա: Բայց նա առանձին-առանձին չի կառուցում հակադրության միավորները եւ ապա երրորդ միավորով հյուսում բուն ողբը: Յուրօրինակ թվարկման եղանակով Դավրիժեցին հերթով ներկայացնում է օտար նվաճողների կողմից ավերված հայրենի գեղեցկություններն ու արժեքները, ընդ որում` դրանցից յուրաքանչյուրն ընդգրկվում է մեկ նախադասության մեջ, որում պարագրկված է եւ՛ անցյալը, եւ՛ ներկան: Ինչպես` «Նա եւ զաւերումն եւ զտապալումն եւ զքայքայումն զանառիկ եւ զամուր եւ զհաստահեղոյս վիմարդեամբք եւ կրով մածուցեալ զանմատոյց բերդօրէիցն» (էջ 87):

Ողբի ժանրային դրսեւորումներում կարեւոր տեղ ունեն նաեւ աստվածաշնչյան տարաբնույթ հղումները: Հայ ժողովրդին բաժին հասած ողբերգությունները հայ պատմիչների մեծ մասին անպայման հիշեցնում են իսրայելացիների ճակատագիրը, եւ այդ տրամաբանության թելադրանքով` նրանց տեքստերում տարաբնույթ զուգադրումներով հայտնվում են աստվածաշնչյան հերոսներն ու համապատասխան դրվագները: Բացառություն չէ նաեւ Դավրիժեցու պատմագիրքը, ինչպես` «Աստանօր կարի հարկիւ պիտոյ եղեւ մերում ժողովրդեանն հին Մովսէս` եւ նորին աշակերտ Յեսու առ ի փրկել զնորս Իսրայէլ ի ձեռանէ երկրորդիս Փարաւօնի» (էջ 80), եւ այլն: Աստվածաշնչյան նույն հերոսներին, ի դեպ, իր ողբում հիշատակում է նաեւ Խորենացին. «Վասն զի Մովսէս բարձեալ լինի, եւ Յեսու ոչ յաջորդէ` առաջնորդեալ յերկիրն Աւետեաց» [12]: Նույն կերպ` ողբի սեփական տեքստին ներձուլվում են աստվածաշնչյան ողբասացների առանձին համեմատություններ, պատկերներ եւ այլն [13]:

Դավրիժեցին ողբի սեփական կառույցներին զուգահեռ երբեմն պատկերում է իրական ողբի դրվագներ` ցույց տալով ողբասացության կերպը տեքստից ու պատումից դուրս, իրականության մեջ: Ահա թե ինչպես են Մեծ անապատի բնակիչները ողբում բնական աղետի պատճառած արհավիրքները. «յորդաբուխ արտասուօք եւ մեծաւ հառաչանօք կոծէին զանձինս, եւ աղաչէին զԱստուած» (էջ 225):

Ամփոփելով` նշենք, որ ողբի ժանրային իրացումներում Դավրիժեցին, անհատական, ինքնատիպ մոտեցումներով հանդերձ, հիմնականում հետեւում է ավանդական կառուցումներին` կրկնաբանելով հայտնի ողբերի պատկերային, բառապաշարային, կառուցաբանական նրբությունները: