Մատենագրութիւնք

ԵԹԷ 'ի սկզբան անդ մարմնանալոյն Քրիստոսի դէպ եղեւ ասել աւետարանչին Յովհաննու յիւրումն կաթողիկէի, եթէ «Բազումք են ելեալ յաշխարհ նեռինք, որով մարթեմք իմանալ թէ յետին ժամանակ է». զի՞նչ եւս ասասցուք մեք, որ ոչ միայն զնեռինսն չարագոյնս եւ բազմապատիկս քան զնոյնս ընդ մեզ բերեմք, այլ եւ ստուգապէս վերջնումս աւասիկ եկեալ հանդիպեցաք ժամանակի. որք յետին յետնոց գտանին արդարեւ քարոզք եւ վկայք։ Զժամանակս ասեմ, եւ զմարդիկ ժամանակիս։ Քանզի ահա գտաւ որոգայթ իբրեւ զվարմ հաւորսաց ձգեալ 'ի մէջ ժողովրդեան ազգի իւրոյ՝ ըմբռնել զախմարս եւ զպարզամիտս 'ի մարդկանէ, որք չարեաց 'ի չարիս վերացեալ ելին. 'ի պատկերամարտութենէ 'ի խաչամարտութիւն եւ 'ի քրիստոսատեցութիւն, եւ անտուստ յանաստուածութիւն եւ 'ի դիւապաշտութիւն։ Այլ եւ խորամանկեալ գտին չարութեանն իւրեանց զէն խողխողիչ քրիստոսասիրաց անձանց, դաշնակից լինելով բռնակալաց . . . . եւ 'ի հմտութիւն ածեալ նոցուն ստուերագիր առասպելապատում մատենիցն զհամբակացն իւրեանց խմբաւորութիւն։ Զի որոց 'ի կամակորութենէ ախորժելի եղեւ բանսարկուին գալ 'ի բարեկամութիւն, ոչ ինչ են զարմանք թէ եւ արբանեկաց նորուն ընտանասցին համախոհութեամբ։

Եւ ուղիղ եւ աստուածաւանդ կրօնիցն մերոց լուսաւորութեամբ նախատել զմեզ յանդգնին պղծալիցն իւրեանց շրթամբք, կռապաշտս անուանելով տէրունեան աղագաւ նշանապաշտութեամբ. զոր անխտրապէս յանդեդեւուն մտաց առեալ մեք կապեցաք զհռչակելին զայն նշան ընդ ամենայն նիւթս, որ եւ քերովբէիցն է սարսափելի եւ պատկառելի, զբուժիչն հոգեկանաց մերոց եւ մարմնականաց ախտից, զպակուցանօղ եւ զզարհուրեցուցիչ դիւաց։ Այլ եւ կենդանագրեալ պատկերաւ մարդացելոյ Բանին Աստուծոյ, պախարակել զմեզ անամօթին, յիմարեալք եւ խելագարեալքն յայսոյն անհաւատութենէ, զսրբոց մարգարէիցն զբանս ընդդէմ մեր բերելով, զոր առ 'ի յանդիմանութիւն հեթանոսական կռամոլութեանն է ասացեալ։ Ոչ կարացեալ տեսանել խաւարեալքն մտօք, թէ զինչ նմանութիւն է աստուածպաշտութեանս մերոյ առ բազմաստուածութիւնն հեթանոսաց. մեք զմիայնոյ միածնի Որդւոյն աստուծոյ պաշտեմք զպատկեր եւ զնշան յաղթութեան. իսկ զհեթանոսս անհուն եւ անթիւ պաշտամամբք մոլորեցոյց սատանայ։

Քանզի են ոմանք 'ի նոցանէ որք զաչացն զհետ երթեալ խաբեցան. որ ինչ միանգամ 'ի տարերցդ յերկնէ եւ յերկրէ գեղեցիկ ինչ առ երեսս հանդիպաւ՝ աստուածս անուանեցին. զաստեղս, զլերինս, զբլուրս, զծառս, զքարինս։ Եւ են դարձեալ, որք յուժգնութենէ կենդանեաց կամ 'ի դժնէութենէն երկուցեալք եւ ահաբեկեալք՝ 'ի պաշտօն նոցին դարձան, եւ աստուածս անուանեցին. որպէս առ բաբեղոնացիսն վիշապն պատուեցաւ, առ եգիպտացիսն կրոկոդիղոսքն։ Իսկ որք անչափաբար գիջական ախտին հոգ տարան՝ զարական եւ զիգական անդամն նոյնաձեւաբար ստեղծեալ պաշտեցին, մովաբացիքն եւ սիդոնացիքն զՔամովսն եւ զԱստարտսն։ Այլք դարձեալ զօգտակարս եւ զպիտանիս 'ի տարերաց այտի առ կենցաղական պէտս ընտրեալ աստուածացուցին. որպէս Պարսիկք եւ Մարք զհուր եւ զջուր եւ զերկիր. մինչ թէ հաճոյ թուեցաւ նոցա 'ի մեռանելն, զմարմինս իւրեանց գազանաց եւ թռչնոց ծախել տալ՝ քան թէ ընդ երկրաւ ծածկել, եւ նեխութեամբն անպատուել զյիմարաբար պատուեալն։ Են ոմանք 'ի նոցանէ, որոց տեսեալ զարիւնարբուս եւ զթարախածուծս 'ի կենդանեացդ՝ իբրեւ զախտաբոյժս եւ զցաւահալածս մեծարեալ զնոսա Աստուածս անուանեցին. որպէս գազացիքն եւ ակկարոնացիքն զտզրուկս եւ զճանճս եւ զմժիխս։ Կէսք 'ի նոցանէ զընդդիմամարտս այլոց կենդանեաց զկենդանիս 'ի պատիւ առեալ պաշտեցին. որոց յաղթահարելն զմիմեանս՝ օգնականութեան սպասաւորութւին առնել է իւրեանց ստացողաց։ Որպէս հիւսիսայինքդ զձի եւ զշուն. զմին վասն երագաշարժութեան ոտիւքն, որպէս թեւովք թռչել հեծելոյն զկնի որոյ հասանելն բաղձայ. եւ զմիւսն՝ 'ի գազանացն յափշտակութենէ զՏէր Իւր յապահովացուցանելոյն սակս։ Եւ կամ որպէս առ նոսին իսկ, զորոց բանս, կատուապաշտութիւնն է մեծարգի եղեալ՝ կերակուր իւրեանց զկերակրոցն ապականիչս առնելոյ աղագաւ։

Բայց ամպարշտագոյն գեր զասացեալսս՝ այս էր հեթանոսականացն, ինքն անձին իւրում երկրպագու եւ պաշտօնատար լեալ. չի որ առ ընկերսն մոլորեցաւ աստուածութեան կարծեօք, ինքեան խոնարհեալ երկրապագէ յիմարաբար։ 'Ի համեմատութիւն գալով առ միմեանս մարդիկն. որով իւիք նուազեալ գտանէին առ ընկերն՝ ընկերն՝ նորին պատճառաւ յարարչութեան աստիճանի զգերազանցեալն հանեալ դնէր. եւ խելագարեալ, զինքն արարած խոստովանիւր լինել։ Ըստ այսմ օրինակի քաղդէացւոցն տեսեալ զտիտանեանն զայն վիթխարի եւ աշխոյժ, վաթսնականգնեան գոլով ըստ երկայնութեան հասակին, իսկ լայնութեամբն վեցաքանակս ունելով կանգունս վասն որոյ զգերամբարձեալն մարմնոյն տրամադրութեամբ՝ աստուածօրէն իմն պատուով պատուեցին. եւ սորա խաւար չարապաշտութեանն զբոլոր տիեզերս ընդ իւրեւ կալեալ կուրացոյց։ Ըստ իւրաքանչիւր լեզուաց այլաձեւելով զնորա զանուն, քուշացիք Նեբրովթ կոչելով, բաբեղացիք Բէղ, փղշտացիք Բահաղ, եղղենացիք Դիոս, պարսիկք Որմըզդ, Հայք Արամազդ։

Եւ զորօրինակ սորա ընդ բարձրութիւն հասակին հիացեալք՝ խաբեցան, վասն այլոց այլով իւիք քաջահաճութեանցն պատահմանց 'ի զարմացումն եկեալք՝ աստուածս անուանեցին. զԿռոնոս վասն յոխորտաբար առ կռուարարութիւնսն յարձակելոյ. զԱրէս՝ վասն արին գոլոյ. զՀերմէս՝ վասն քաջախօսնակ Ճոռոմաբանութեանն. զԶեւս՝ վասն անընդդիմամարտ ներհակացն զուգախառնութեան. զայլս վասն այլ իրիք քաջաբաստիկ զբնականսն ունելոյ որակութիւնս. յորոց անուն եւ զկուռս պատկերակերպս քանդակեալս աստուածս անուանեցին։ Եւ վասն զի յաղծապղծից անուն եւ 'ի վատթարագործաց կուռքն կանգնեալ լինէին, դեւն չարասէր եւ ճշմարտատեաց 'ի ներքս մտեալ դարանէր. եւ զկռապաշտիցն, ընդ ձեռն երեւելի անդրեացն առ ինքն ձգեալ, ընդունէր զերկրպագութիւնն։ Յորմէ գտանէին եղեալ դիցն երկրպագուք ոչ միայն տարրապաշտք, այլ եւ դիւապաշտք. առնլով 'ի նոցանէ դիւացն պաշտօն, եւ տալով զինքեանս փոխարէն ընդ ծառայութեան։ Վասն որոյ դիւաբնակք եւ դիւաշունչք կռոցն լինէին սպասաւորք. այլ եւդիւցազունք անուանեալ, գեր ի վերոյ մարդկայնոյնս համբառնային բնութեան։

Եւ արդ վասն զի բացայայտակի քողախնդրեալ զկռապաշտիցն հոլանեցաք զյիմարութիւն, ոչ ինչ են պէտք դերանունութեամբ զայնոսիկ, յաղագս որոց բանս ընթանայր, նշանակել, զի համագործութիւն իրի յանդիմանակաց եղեալ, ոչ կարօտանայ անուանակոչութեան։ Արեգական երկիր պագանելով, նորայումն լծակցին երկրպագուաց. մկնորսակացն լինելով պաշտօնամատոյց, յայնոցիկ մղեալ անկանին խորխորատ՝ որք զձի եւ զշուն ընտրեցին իւրեանց լինել աստուածս. եւ կամ յեգիպտացւոցն ընկղմին գազանասնոյց գետ։ Ընդ խաւար զխաւարայինսն կատարելով ծանակութիւնս, 'ի պարսկական մայրապականութեանցն վայր վտանգեալ խրին խոհերս։ Եւ կամ զնոյն ինքն զՔամովսայն եւ զԱստարտայն անկեալ զգարշելի կուռսն ողոքեն։ Զկայծակնահանու դիւին զգեհենին հրոյ ցայտմունս բարեբանիչք լինելով ընդ Յանեսի եւ Յամրեսի յՈղոմպիոս լերին գետնաթաւալ եւ փրփրերախ դիւին խոնարհեալ երկիր պագանեն։ Տղայոցն արեամբ զանգեալ ալեւր, ժուայթելով զօրէնս, անդր եւս քան զխոզիցն գտանին զանզգայ ծննդակերութիւն։

Որք եւ զնոցին դիակունս առ երդովքն ուրեմն 'ի տանիս զեղչեալս բարձրահայեաց եւ ակնապիշ լինելով, երդնուն այլ ընդ այլոյ ասացեալք. Բարձրեալն գիտէ։ Իսկ զարեգակն աղաչել կամեցեալ, ասեն. Արեւիկ, Լուսիկ, եւ 'ի ծածուկ զօդային եւ զվերնոտ դեւսն կոչեն ըստ Մանեայ եւ Սիմովնի կախարդի մոլորութեանցն։ Դոյնպէս եւ զասացեալ զառաջնածին կնոջ զմանուկն 'ի ձերբաձգութենէ առ իրեարս չարամահ առնելով, զայն՝ յոյր ձեռս ոգեսպառ եղեալ սատակի՝ յաղանդապետական կարգեալ պատուի մեծարեն։ Եւ իւրաքանչիւրոցն անուն երդմունս կատարել զառածանին. Երդուեալ, ասեն, 'ի միածինն որդի։ Եւ դարձեալ՝ թէ Վկայ ունիմ քեզ զփառս այնորիկ, յոյր ձեռս միածինն Որդի զոգի իւր աւանդեաց։

Այսպէս ազգի ազգի խաբկանաց բանիւք զանձինս ծածկեն. եւ զանգէտս 'ի հաւատացելոց յինքեանս հնարին յանկուցանել։ Եւ որպէս ինչ գորտոցդ առնեն ազգ, զանդամս մարմնոց իւրեանց 'ի լիճսն սուզանելով, զձայնն եւեթ բերանովքն 'ի գուրս առաքեն, միանգամայն եւ գտանին եւ կորնչին. սոյնպէս եւ ասացեալքս այսոքիկ, տղմասէրք եւ ժանտագործք, առ միմեանս անպատկառացոյցք են պղծութեանն, իսկ 'ի մէնջ վրիպանուն պատրողաբանութեամբ զանխլանալ կարծեն։ Ոչ գիտեն՝ թէ ո՛րպէս հոտոցն անկարածածկելիք են, ընքեամբ առ հոտոտելիսն բերեալ, բուրմունքն. սոյնպէս եւ վասն գործոցն հողմով համբաւուցն զյոլովից բախեալ զեկուցանէ զլսելիս։ Այլ սակայն եւ դժուարագիտելի է յոքնազան եւ բազմախուռն 'ի նոսա անտառացեալ չարութիւնն։ Քանզի որոշաբար սատանայական ուսմունք 'ի մի իմն տեղի հաւաքեալ ծովացան ուղխք ամպարշտութեան նոցա։

Նախկին մծղնէութեան պայղակենութեան խեշերանք. որք խրատեալք, եւ ոչ իմաստնացեալք, 'ի Ներսիսէ կաթողիկոսէ, զկնի նորուն մահուանն խուսեալք չոգան ղօղեցին յոլորտս ուրեք աշխարհիս մերոյ։ Եւ 'ի նոսա հատուածեալք եկին յարեցան կշտամբեալքն 'ի կաթողիկոսացն Աղուանից պատկերամարտք ոմանք. զի սիրէ առ համանմանիսն իւր հասանել վրիպեալն 'ի ճշմարտութենէն։ Եւ մինչ չեւ էր նոցա զօրավիգն գտեալ զկարապետս դերաքրիստոսին, երկուցեալք եւ սարսեալք կային յուղիղ եւ 'ի գերապանձ կրօնից քրիստոսականաց. մանաւանդ թէ եւ ինքն զինքն դատապարտէ անզգամն, իւրոց տանջեալ խորհրդոց։ Իսկ յորժամ այսմիկ որպէս մեծագունի ինչ եւ նորոյ՝ հնացելոյս եւ աղօտացելոյ՝ հասանել կարծեցին, յայնժամ 'ի դարանամտութեանն իւրեանց սողեալ յորջից՝ յաշխարհամէջս եւ 'ի ժողովրդաբնակս համարձակեցան յարձակել տեղիս. 'ի հեղեղական հեղձուցիչ ջուրցն մասն հասեալ նմա, Ջրկայ անուանելով։ Ուրանօր 'ի միասին ընթացեալ կուտեցան ամենայն ուստեք, որպէս անգեղք աշխարհաց 'ի նեխաշաղիղ ինչ գէշ. եւ զանուանն իւրեանց զաղտախինս յանդգնեցան կախել զայնցանէ, որ զերկնից բարութեանցն բուռն հարեալ ունիցին յուսով։ Ընտրեալք 'ի մարդկանէ եւ աստուածային բնակութեանն արժանաւոր լինել գտեալք, որք 'ի վերայ երկրի զերկնայնոցն հանդիսանան կատարել վարս, զայսպիսեօքն անամօթին փոխել զամպարշտութեանն իւրեանց զմաղձ. անզգայեալք յայսոյն հայհոյութենէ, կռապաշտ ասելով։

Ոչ նուաստանամ որով նախատել վարկուցեալք անուամբս, բարեպաշտաբար լուեալ. զի արդարեւ իսկ կռեմք եւկոփեմք եւ քանդակեմք եւ քերեմք որովք միանգամ աստուածապաշտութեանս մերոյ կատարին կարգք, զեկեղեցիս, զսեղանս, զխաչս, զպատկերս։ Այլ ոչ եթէ ընդ ձեռն այնոցիկ եւ համապաշտօն հեթանոսացն. զի նոցա մեհեանքն կռոցն ընդունարանք շինեալ լինէին. իսկ եկեղեցիք բարեպաշտացն տաճարք աղօթից եւխնդրուածոց, եւ ժողովարանք որոց առ Աստուած մերձենալ կամիցին։ Յաղագս որոյ եւ կարի յոյժ աննմանիք միմեանց են տաճարն Աստուծոյ եւ մեհեանք կռոցն. որպէս եւՊաւղոս ասէ։ Դարձեալ՝ նոցա ձեռագործքն յախտէ իմեքէ սկիզբն ընկալեալ՝ դրօշեցան, որպէս յառաջն ասացի. եւ իւրաքանչիւրոցն ախտից դեւն 'ի ներքս ընթացեալ, բնակարան իւր զկռոցն առնէր զմեհեանս. եւ այս է, զոր մարգարէն ասէ, թէ «Ամենայն կուռք հեթանոսաց, դեւք են». կամ բարկութեան դեւն, կամ ագահութեան, կամ սպանութեան, կամ պոռնկութեան։ Իսկ եկեղեցիք հաւատացելոց աստուածսիրութեանն փափաքանօք շինեցան. յաղագս որոյ եւ Աստուած 'ի ներքս եկեալ դադարէ, եւ երկնայինքն դասակցեալք 'ի նոսին պարեն զուարթունք։ Զի ուրանօր Աստուած յայտնեալ, ամենայն իրօք եւ զհրեշտակացն իմանամք շուրջ կացեալ 'ի սպասաւորութեան բազմութիւն։

Դարձեալ՝ կռապաշտիցն զմեռելոց ոմանց զնմանութիւն յանշունչ նիւթս կերպագործեալ տպաւորելով, յաղագս որոյ միանգամայն եւ 'ի նախատպէն եւ 'ի պատկերէն զրկեալ լինէր յուսոյ պատկերագործն։ Իսկ մեք զկենդանին եւ զկենդանացուցիչն Քրիստոս յամենայն նիւթս մարդակերպ նմանութեամբ նկարագրեմք. նորին աղագաւ եւ հաստատուն է յոյսն մեր. զի «Որ հաւատայ յիս, ասաց ինքն, զմահ մի տեսցէ. այլ թէ եւ մեռանի, կենդանի էե։ Եւ որպէս Եսայիասն ասէ. «Տէր Աստուած Իսրայելի, 'ի ծագաց երկրի արուեստս լուաք, յոյս բարեպաշտի. եւ ասիցեն, խորհուրդ իմ ինձ եւ իմոցն». այս ինքն 'ի ձեռագործ արուեստէն զառաջիկայ յուսոյն խորհուրդ երաշխաւորեալ, սեպհականէ անձինն եւ իւրայոցն։ Իսկ զնոցանէ ասէ. «Նման նոցա եղիցին արարօղք նոցին, եւ ոյք յուսացեալ են 'ի նոսա» եւ եթէ «Ամաչեսցեն ամենեքեան՝ ոյք երկիրպագանեն կռոց, եւ ոյք պարծին 'ի դրօշեալս իւրեանց». եւ 'ի նոցանէ ամենաչար դեւքն ըստ իւրաքանչիւրոց ախտիցն վերակացութեան զպաշտելութիւնս պահանջեն։ Որպէս վասն պոռնկութեան դիւին գրեալ է. «Մտին 'ի Բեղբեքովր, եւ օտարացան յամօթ իւրեանց. եւ եղեն գարշելիքն իբրեւ զսիրեցեալս»։ Յաղագս սպանութեան դիւին ասէ. «Զոհեցին զուստերս եւ զդստերս իւրեանց դիւաց, եւ հեղին զարիւն անբիծ»։ Արբեցութեան դիւին աղագաւ ասէ. «Յարեաւ կաթեաց 'ի նոսա այս մոլորութեան գինի եւ արբեցութիւն»։ Տարրատռփութեան դեւն ստիպէ զիւրսն հնազանդեալս, որոց եւ դիպեսցին բարեքաձեւաց տարերց եւ գեղեցկակերպից՝ երկիր պագանել. որպէս եւ ուսան իսկ առնել կարկանդակս տիկնոջ երկնից, եւ նուիրել նուէրս արեգական։ Նոյնպէս յերկրի առ փայտն աղաղակել վարդապետէր՝ հայր իմ ես դու, եւ քարին՝ քո իսկ ծնեալ է զմեզ. եւ 'ի վերայ լերանց եւ բլրոց հրամայէր զոհել, 'ի ներքոյ կաղնեաց եւ կաղամախեաց եւ վարսաւոր ծառոց։ Իսկ 'ի մէնջ «Զի՞նչ հայցէ Տէր Աստուած մեր, բայց առնել իրաւունս եւ գործել զարդարութիւնե. եւ «Մի՛ չարի չար հատուցանել, այլ յաղթել բարեաւն չարին». եւ թէ «Խաղաղութիւն արարէք, եւ Աստուած խաղաղութեան եղիցի ընդ ձեզ»։

Այսք եւ որ սոցին նման՝ սիրելիք մեզ լինել հրամայեալ յԱստուծոյ, իսկ 'ի նոցանէ ատեցեալք՝ դիւացն հրամանաւ, եւ որ ինչ միանգամ մեզ հրաժարելիք՝ մեծարելիք նոցա։ Քանզի սկզբնաչար դեւքն եւ մարդատեացք, ոչ միայն թէ զնոսա՝ որ նոցա ոչ են՝ կամին տեսանել չարչարեալս եւ նեղեալս, այլ եւ առ իւրեանցսն գրգռին պաշտօնեայս յարձակել չարարարութեամբ եւ վնասահարութեամբ: Զոր եւ տեսանեմք 'ի ծառայութիւն զեկեալսն սատանայի խեղանդամս եւ ոգեհաշմս, ծիւրեալս, ծմրդեալս, եւ կասեալս 'ի զօրութենէ։ Իսկ մարդասէրն մեր Տէր եւ բարերար ընդ ողջոցն ոչ միայն թէ ոչ մախայ ընդ առողջութիւն, քանզի 'ի նմանէ իսկ եւ եղեալք եւ պահպանեալք այնպէս, այլ եւ ախտաժետացն 'ի վերայ բերէ զբժշկութեանն դեղս։

Եւ քանզի 'ի մարմնի ելով մեր՝ ոչ կարէաք նովին կապանակցաւ ընդ իմանալիսն խառնել, եւ յայտնապէս 'ի դէմս մեր բերել զԱրարչին մեծութիւն՝ որ եւ քերոբէիցն է անտեսանելի, եւ ցանկայ միշտ բանական բնութիւնս գերագունի եւ առաջնոյ պատճառին հասանել տեսութեամբ, նորին աղագաւ ընդ զգալիս յածեալ, եւ 'ի նոսին թակարդեալ, 'ի նոցանէ եւ զխնդրելին իւր յանձն առնու ընտրել։ Եւ քանզի ինքեան կամօք եւ ծառայեցուցանէ 'ի ստեղծանելն զնիւթն, եւ տիրացուցանէ 'ի պատուելն, ագահէ այնուհետեւ բազմաց լինել եւ արարիչ եւ պաշտօնեայ։ Յայսմանէ մոլորեցան մարդիկ զանց առնել զմի իշխանութեամբն, եւ բազմիշխանութեանն ծառայել. աստուստ եւ կերպարանին այլայլեալ տգեղանայր ձեւ, զբազում ախտից եւ ցանկութեանց յինքեանս երեւեցուցանելով շաղախմունս։

Մինչեւ գթացեալ ստեղծողի պատկերին, եղեւ պատկեր ստեղծուածոյն. եւ որ 'ի սկզբանէ արար զմարդն ըստ պատկերի իւրում եւ ըստ նմանութեան, ինքն եկն, եւ 'ի վախճան ժամանակացս այսոցիկ զկերպարանս ծառայի էառ, եւ 'ի նմանութիւն մարդկան գտաւ եղեալ. զի 'ի ձեռն այսորիկ միւսանգամ զարդարեսցի գեղեցկագունութեամբ յօրինեալ պատկերն ըստ առաջին աստուածատեսակ նմանութեանն։ Եւ այս է, որ զմարմնացելոյ Բանին Աստուծոյ վարդապետեաց մեզ պաշտել զկենդանագրեալ մարդկային ձեւով զպատկեր, եւ զպատուականն զայն յաղթութեան նշան։ Որոց երկրպագեալ, ոչ յերկուանամ՝ նմին ինքեան բազմեցելոյն 'ի նոսա Քրիստոսի զերկրպագութիւնն մատուցանել, ոչ հայելով յերեւելին առաւել՝ քան թէ զանտեսանելին 'ի նմա գանձեալ ընդ միտ ածելով։ Թէպէտ եւ 'ի զանազանից եւ յայլատեսակաց իցէ նիւթն, զմի եւ զնոյն յամենեսին տեսանեմ զօրութիւն։

Մի՛ թէ յորժամ տեսանեմ քարեղէն կամ ոսկեղէն խաչ յօրինեալ եւ կամ պատկեր, 'ի քա՞րն կամ յոսկի՞ն դնիցեմ զյոյս իմ։ Այս նոցա է՝ որք ընդ քարին եւ ընդ փայտին չնային. որպէս մարգարէն ասէ, եւ զորոց Դաւիթն ասէ, թէ «Կուռք հեթանոսաց արծաթ եւ ոսկի են»։ Իսկ մեք զայն միայն յիւրաքանչիւրոցն բացորոշեալ պատուեմք 'ի նիւթոց, յորոց վերայ զնմանութիւն պատկերին Քրիստոսի եւ խաչին իւրոյ ձեւացուցանիցեմք: Վասն զի անունն եւ նմանութիւն զերկոսին հարկեցուցանէ, Քրիստոսի բնակել 'ի նոսա, եւ մեզ աներկբայելի սրտիւ մեծարել։ Եւ ոչ միայն այս, այլ եւ քահանայական ձեռնն եւ բանն զԵրրորդութեանն սրբոյ 'ի նոսա կոչեալ բնակեցուցանէ զօրութիւնն, որով ձեռամբ եւ բանիւ պարգեւք եւ պատուհասք 'ի մարդիկ կարկառին, որովք եւ երկնային փակեալ եւ բացեալ լինին դրունք, որոց եւ տարերքս ամենայն տեղի տուեալ հնազանդի։

Եւ զինչ ասեմ զբան եւ զձեռն, որ եւ զի նոյն ինքն Հոգւոյն Սրբոյ առհաւատչեայն վստահացուցանէ զմեզ, իբրեւ 'ի գերազանցեալս ոմանս եւ յաստուածաբնակս 'ի նոսա մերձենալ եւ ապաւինել. զիւղոյն սրբոյ ասեմ զհեղումն, որով իւիք զքահանայսն եւ զթագաւորսն 'ի նախնումն աստուածեղէն Հոգին յանցնիւրսն շարժէր ներգործութիւնս։ Եւ ամենայն ուրեք առ ամենեսին պարգեւաբաշխ Հոգին իւղովս այսուիկ զիւրն գտանի կատարեալ խորհուրդ։ Զորօրինակ երկտեսակ բնութիւնս է մարդկային, երկպատկաբար եւ նորոգօղ Սուրբ Հոգին առ մեզ մերձենայ. նիւթականաւն զզգալին զուարճացուցանէ, զի «Եւղ զուարթ առնէե ասէ մարգարէն. եւ ինքեամբ զիմանալին որ 'ի մեզ զօրացուցանելով. «Հրամայեա, ասէ, Աստուած զօրութեան Քում՝ զօրացուցանել զոր հաստատեցեր 'ի մեզ»։ Եւ զի մի՛ կեղակարծելի ումեք թուիցի իրողութեանն իւրոյ գործ, մարմնաւոր տեսլեամբ 'ի սկզբանն 'ի վերայ ազգակցին իւրոյ իջեալ հանգչիւր, առհաւատչեայ զայնպիսաբար երեւելն աշխարհի կամեցեալ գործել աներեւութապէս իւրոյ գալստեանն. որում աշխարհ ոչ կամեցաւ զաչացն տեսութիւն սրտին կազմել տեսութեան ճանապարհ։ Եւ այս է, զոր ասէր Տէրն՝ եթէ «Աշխարհս ոչ ընդունի զնա, զի ոչ տեսանէ եւ ոչ ճանաչէ զնա. բայց դուք տեսանէք, զի առ ձեզ բնակէ»։

Որպէս եւ ահաւասիկ մեք բանիւ առաքելոցն հաւատացեալքս ամենասուրբ Երրորդութեանն, նկատեմք օծեալ իւղովն զփրկութեանն գործարանս. զեկեղեցիս, զսեղանս, զխաչս, զպատկերս, եւ հաւատամք ընդ նմին 'ի ներքս գալ աստուածային զօրութեանն։ Եւ այսուիկ որոշեալ լինին նոքա 'ի հոմատեսակ յիւրաքանչիւրոցն նիւթոց. զատանիմք եւ մեք յայնցանէ, որք 'ի համանգամայն նիւթ աստուածութեանն կարծեօք խաբեալք գրաւին։ Եւ նշանակ հաւատարմութեանն այս է մերումս բանի. զզօրութիւնսն եւ զնշանսն 'ի նոցանէ առ մարդիկ կատարել, դիւաց սարսել եւ փախստեայ լինել։ Ըստ գրեցելումն, եթէ «Ետուր երկիւղածաց քոց նշան, զի ապրեսցին յերեսաց աղեղանե. որ մանաւանդ անհաւատիցն՝ քան թէ մեզ 'ի դէպ էր ըմբըռնիլ հիացմամբ եւ 'ի հաւատսն հպել. զի «Նշանք անհաւատից եւ ոչ հաւատացելոցե ասէ Առաքեալ։ Ոչ կարէին անշունչ նիւթք 'ի կենդանի մարդիկ օգնականութեան մատուցանել շնորհ, եթէ ոչ Աստուած 'ի նոսա էր բնակեալ։

Եւ մի՛ գայթագղիր տարակուսեալ, 'ի լռելն եւ ոչ ցասմամբ 'ի վերայ հարկանիլ հայհոյչացն եւ թշնամանողաց. քանզի հասարակաբար երկոքումբք տեսանեմք վարեցեալ զԱստուած՝ երկայնմտութեամբն եւ վրէժխնդրութեամբ, ոչ ամենայն տեղի կամ ժամանակ կամ դէմ երկոցուն կամ միոյ 'ի նոցանէ. այլ է երբեք, եւ ուրեք եւ ումեմն եւ ոմամբ 'ի նոցանէ, որպէս զիարդ ճանաչէ աստուածային կանխատեսութիւնն։ Եւ մի՛ յամառեսցիս՝ անհաւատութեան խորհրդովք 'ի վայր անկեալ. իբր թէ անհնար է Աստուծոյ յամենայնսս լինել 'ի նմանէ գոյացելոցս տեսակս. «Ինեւ, ասէ, լի են երկինք եւ երկիր». եւ «Լի են փառօք նորա ամենայն երկիր». այլ առ ներգործելն այնոքիւք միայն տնօրինել, որովք կամեսցի ինքն, եւ ժամանակին պահանջեն պէտք։

Հերձանէր զծովն Մովսէս գաւազանաւն, եւ յամուլ վիմէն գետս գնացուցանէր. ոչ եթէ անշունչ փայտին զայնոսիկ համարիցիմք առնել զհրաշագործութիւն, այլ որ 'ի նմա դարանեալն էր՝ աստուածային շնորհացն։ Արգելոյր տապանակն զՅորդանան գետ. զնոյն եւ բաժանէր մաշկեակն Եղիայի։ Երիքովի 'ի վայր կործանէին պարիսպքն 'ի տապանակէն։ Ոզա մեռանէր յօգնելն տկար զօրութեամբ հզօրագունին. զայլազգիսն հարկանէր յերաստանս, եւ 'ի սրունս. զդագոնականն ընդ յատակս բագնին տապալեալ ցրուէր զկուռս կռապաշտիցն աստուածպաշտութեան շաւիղ ցուցանելով։ Մի՛ թէ անշունչ քարանց կոփեալ պնակի՞տքն զայսոսիկ առնելով, եթէ ո՞չ ինքնին Աստուած՝ որ 'ի նոսա միաւորեալն էր, ժամանակին զայն պահանջեալ։

Եւ արդ զի ցուցաւ՝ թէ 'ի հնումն եւ 'ի նորումս կամք եղեն Աստուծոյ յանշունչ նիւթս լինել եւ 'ի նոցանէ առ մարդիկ զօգտութեանն մատակարարել զպէտս, ցուցցուք եւ զայս, թէ եւ պատուելի եւ պաշտելի մեզ այնոքիկ՝ յորս Աստուած իցէ։ Բայց մի՛ 'ի վերայ վազեսցեն պարզաբար ասացելոցս բանորսակացն դրժողութիւնք. իբրեւ թէ զի ամենայն ուրեք Աստուած, ապա ամենայն գոյքս պաշտելիք. անսուտ ուրեմն զարարածս փոխանակ արարչին մեծարօղք։ Քա՛ւ լիցի, այլ 'ի հասարակացն միայն նոքա, զորս 'ի ձեռն առեալ իբրեւ գործեաւ իւիք Աստուած զբարերարութեանն 'ի մեզ հեղու զխնամս։ Բազումք 'ի Բաբեղոնի պատուական անօթք ոսկւոյ եւ արծաթոյ, այլ միայն յաղագս աստուածային անօթոցն կրեալ զպատուհասն Բաղտասար արքայի. եւ յոքունք յաւուրս Դաւթի ոսկեզօծ յօրինեալ արկեղք, բայց կաքաւելն եւ նուագել միայն տապանակին աստուծոյ առաջի 'ի Դաւթէ լեալ։ Ոչ ինչ պակաս եւ առ Սողոմոնիւ գեղեցկակերտեալք 'ի տեղիս տեղիս տաճարք, այլ յիսրայեղեանն ազգ յառ 'ի նմանէ շինեալն եւեթ ժողովեալք ամենայն ուստեք 'ի խնդրել զԱստուած։ Ըստ այսմ բանի եւ Տէրն յանդիմանեալ սաստէր այնոցիկ, որ զպարունակօղսն անպատուեալ՝ զտաճարն եւ զսեղանն, պատուեցին յատուկ զպարունակեալսն առ 'ի նոցանէ՝ զպատարագն եւ զոսկին. ասելով, «Որ յերդնու յընկալեալսն՝ երդուեալ լինի յընդունօղս նոցին»։ Զնոյն եւ մեզ 'ի դէպ է ասել, որ պատուէ զխաչն Քրիստոսի եւ զպատկեր նորին, զնոյն ինքն պատուեալ լինի զՔրիստոս. նոյնպէս եւ թշնամանելովն զնոսա, 'ի Քրիստոս լինի մեղուցեալ թշնամանիչն։

Այլ այս այնքան առաջի անկեալ ձգտեցաւ բանս, որքան թէ զլեզուագարիցն առ 'ի պապանձեցուցանել զաւելաբանութիւնս. որ ծամածռեալ խաթարել զմիտս մեր խորհին կռապաշտութեան անուամբ։ Առ որս ասելի է. «Որ անօրինելոցն է, անօրինէ։ Բայց դուք ելէք 'ի միջոյ նոցա եւ մեկնեցարուք. եւ 'ի պիղծս մի մերձենայք։ Զի ամենայն տունկ, յաստուծոյ ոչ տնկեալ, խլեսցի»։ Զոր եւ հրաւիրեալ առաջի կալցուք բարձրագոյն եւ ամենազօր բազկին, որ կարօղն է խարշել իբրեւ զփուշս ագարակի զհեթանոսական բոյսն, մղեղել եւ արտաքս ընկենուլ. եւ դնել զդադարս նոցա 'ի բնակութիւն գազանաց երկրի եւ թռչնոց երկնից։

Արդ զմեզ յառաջ կոչէ նա ինքն ընդդէմ յառնել երկակաց ոմանց առ միմեանս մենամարտուցելոց յայլազգեացն գնդից, եւ ամբարտաւանութեամբ յառաջ կոչողաց զմեզ, որպէս յայնժամ Գեթացին զԴաւիթ։ Այլ եւ զկենդանականն որ 'ի մեզ հաւատ, սրեալ իբրեւ օձի խօսարանացն իւրեանց սրով սատակել սպառնացեալ, որ ըստ նմանութեան թռչնոց ճախրեն դիւրադարձ լինելով, եւ գազանաբար խրոխտանան գօչել եւ պատառել։ Յաղագս նոցուն ապա եւ մեր աստուածայնովն զինազարդեալ սպառազինութեամբ, հաւաքեսցուք 'ի հեղեղագնաց կենցաղոյս՝ զգայութեանցն որ 'ի մեզ զկարծրութիւն, 'ի հոգեկանումն պահպանելով խորհրդարանի։ Այլ եւ զկորովագոյնն 'ի նոցանէ ընտրեալ զբանին ճահաւորութիւն, դնելով յիմաստութեանցն մերոց պարսատիկս, ուղղաձիգ արարեալ ջաղխեսցուք զվեհագոյն եւ զգերակացեալն 'ի նոսա չարապաշտութեանն անդամ։ Եւ նոցուն իսկ չարաչար ասացուածոցն զինուք զնոսին սատակեսցուք, աւար առնլով եւ գերելով զհպարտացեալ նոցա խորհուրդս 'ի վերայ գիտութեանն աստուծոյ, որք նմանապէս են աստուծոյ եւ մեր թշնամիք, եւ մերումս ոչ հաւատան՝ զուգահաւասար առ երկոսին ունելով թշնամութիւն. այլ զրպարտելով բամբասեն, եւ իրերաց գոլ ասեն զմեզ ձայնակիցս եւ համախոհակս։ Եւ այս է քան զամենայն դժնդակագոյն մեզ 'ի նոցանէ վտանգ. բանիւ առ ընկերն մղել, եւ ձեռամբ առ ինքն յանգուցանել. օսոխին վիրօք խարել զսիրտն եւ 'ի ծածուկ ընդ ինքեան յարահիւսել ջանալով. զայն միայն գտեալ անձին յաղթութիւն, զստելն եւ նախատինս զմեօք արկանել զօտարոտւոցն լուտանս։ Իսկ մեք այսքան յերկոցունց 'ի նոցանէ հեռացեալ գտանիմք, որպէս ոչ է հաղորդութիւն լուսոյ ընդ խաւարի, եւ ոչ գայլք ընդ գառանց ընտանասցին համակամութեամբ։ Բայց է եւ ոչ սուղ ինչ եւ զոր առ միմեանս ունիցին նոքա զթշնամութիւն. վասն զի իւրաքանչիւրոցն նոցա չարափառութիւն յոյժ աննմանիք են միմեանց եւ տարանջատականք։ Քանզի մին միով ճանապարհով, եւ միւսն երկուք, որք ոչն են անմոլար, հակառակին անհասանելի մարդեղութեան բանին հասանել։

Եւ այս մինչեւ ցայս վայր եղիցի։