Մատենագրութիւնք

Ա. ՀԱՄԲԵՐՈՂԱՑՆ նախատիպ մեծն Յովբ ասէր երբեմն յիւրում բանսն, նեղեալ 'ի փորձանացն արկածից, «Ո՞վ առնէր զիս ըստ աւուրցն առաջնոց» միանգամայն 'ի բաց եդեալ զքաջողջութիւն, զընչաւէտութիւն եւ զբազմորդութիւն։ Զնոյնս եւ ես հանդերձ հառաչմամբ բարբառիմ 'ի դիպուածոց աստի վտանգեալ. ո՞վ զիս անցելոցն առաջի դնէր ամանակաց, վերստին զմանկական տիոցն զգեցուցանելով զհասակ։ Յորում ճոխացեալն էի հայրենատուր հոգեկան ընչիցն առատութեամբ, եւ զարդարեալ հրճուէի եւթնամասնեայ Հոգւոյն պատմուճանաւ, եւ շնորհացն պսակաւ փառաւորեալ գլխոյ իմոյ, եւ զառաջնորդականին իմոյ կախեալ զպարանոցէ զոսկետեսակ քայռամանեկին զգեղեցկութիւն։ Եւ ամենեւին զամենայնն ընդ իս բերէի զհարսնական օրինուածոյն զգեստ, պատշաճ լինելով յերկնայնոյն պարփակիլ փեսայի առագաստ։ Քանզի արդարեւ զարդարի պատկերս առաքինութեանն երանգովք՝ ըստ նախատպին կերպարանեալ, որպէս ճշմարտութեանն եւ ինձ թուի։

Յայնժամ բոլորովին ես ինքն էի լուսատեսիլ յաստուածայնոյ թափանցանց լինելոյ նշուղից. զոր իբրեւ մաքուր հայելեաւ առ իս զփրկչականն ձգելով դիմի զնմանութիւն, հանգոյն արեգական 'ի խորս ուրեք ընդ յստակութիւն ջուրցն առաքելով զիւր ճառագայթսն։ Եւ նախ նորին ստէպ ստէպ Հոգւոյն ուղխից վտակօք ոռոգանէր զարգաւանդ երկիր մտաց իմոց. եւ որպէս 'ի ծաղկահոտ գինի՝ սպունգ ինչ թացեալ, այնպէս լցեալ ուռճանայր 'ի նմանէ բանական իմ ոգի. մինչ զի կարել ասել ինձ զյայն ժամու պատահիցն, իբրեւ զայլմէ պատմելով, «Մանուկ էի մտավարժ, եւ ոգուոյ բարւոյ դիպեցայ»։

Քանզի եւ վարժապետ վեհագոյն ունէի յԱստուծոյ պարգեւեալ ինձ, հայր միանգամայն եւ հրահանգօղ հոգեկան վարժութեանց՝ զիմն Թէոդորոս, ըստ մերումս՝ աստուածաշնորհ պատշաճեալ լեզուի. որ ոչ զառ յինքենէն եւեթ բաւականանայր շտեմարանել յիմումս ոգւոջ զբարին, այլ 'ի յոլովից զպայծառագոյնսն ծաղկաքաղ առնելով զշնորհաց, լիացուցանել զագահութեանն իւրոյ ինեւ ջանայր զուսումնասիրութիւն. եւ գրեթէ յազդմանէ Հոգւոյն՝ զլինելոցս նախատեսեալ, զառ 'ի յոքունցն հաւաքեալ պատրաստէր լինել բազմաց պիտոյից նիւթ, ծածկաբար զաստուծոյսն առ իս բարբառելով. «Կե՛ր մանր զմատեանդ զայդ» պատգամատարդ հրաւիրեալ լինել իսրայելեանն ազինե։

Եւ եթէ երբէք ուրեք խորհէի արդեւք զհրամանացն խորտակել զլուծ, եւ խզել զաշխատութեանն սամէտէս, այլում ումեք ակն դնելով կենցաղական տարփանաց, աստուածայինն շնորհ անդրէն ձգեալ բերէր զիս կապանօք սիրոյ իւրոյ, սաստելով յականջս խորհրդոցն իմոց, «Զի՞ կայ քո եւ ճանապարհին եգիպտացւոց, ըմպել զջուրն Գեհոնի»։ Յաղագս որոյ ապա հաւանեալ իմ այսոքիւք՝ իբրու թէ ձայնիւ կոչողին զիս աստուծոյ, զյանձնառականն ընդ առաջ տանելով բան, «Ահաւասիկ եմ ես, առաքեա՛ զիս»: Զոր օրինակ ձի ոք նորավարժ ոչ կարացեալ յինքենէ զվերելակն իւր 'ի բաց ոստուցանել, զակամայ սանձիցն բռնադատութիւն դժոխակամութեանն իւրոյ եդեալ՝ գործիցէ քաջ հլութան ասպարէզ։

Այսքանք եւ այսպիսիք յիսկզբանն առ իս Աստուծոյ նախախնամութեանն մեծութիւն։ Որով իւիք աւասիկ ես այժմիկ հարկանեմ զանձն իմ եւ նուաստանամ, հարցափորձեալ 'ի տեառնէ՝ թէ զիա՞րդ անհանճարեղագունի հասակին տւեալ զգործոցն խոհականութիւն, իսկ զգեղապարելն ուսեալ ներշրջանակացն, եւ մակացականօքն փարթամացելոյ, զյոլովս անդուստ 'ի բացի յուղարկեցաք զգործնական իմաստութիւնն։ Մինչ զի ըղձալի լինել ինձ այսօր, որպէս յառաջն ասացի, հանդերձ կատարելութեամբս եւ պատուոյ բարձրութեամբ՝ դառնալ հանդիպել մատաղագունի եւ անթարշամ 'ի մեղաց եղելոյ հասակին, եթէ պարտ է ըստ առաքելական բանին՝ զպիտանի եւ զընտրեալ անօթ լնուլ պատուական գանձու, վըկայք լինելով յարմարութեան միմեանց հանգիտաբար եւ ազգակցապէս։

Եւ զի մի՛ թուեցայց այսգունիւ բերեալ ցանկութեամբ՝ զՊեղիայ զթետտաղացւոց գոռոզին ախտանալ, որ զզառամացեալն իւր Միդիայ առաջի առնէր առ 'ի յօշել զմարմինն՝ որպէս թէ 'ի մեռելութենէ առ մանկութիւն զծերութիւնն փոփոխել յուսալով, դարձցուք եւ զկարելւոյն բուռն հարցուք՝ 'ի բաց դնելով զանհնարիցն մտածութիւն։ Զի կարելի է բանական կենդանւոյս՝ ամենեցուն յամենայն ժամ լինել զինչ եւ կամեսցի. թէպէտ եւ ոչ համանգամայն 'ի միոջէ եւ 'ի նմին ժամու ներգործելով զներհականսն. որ մանաւանդ ըստ զօրութեան երկոքին 'ի նմին գտանին 'ի մարդն։

Եւ պարտ է այնմիկ՝ որ զխոստացեալսն իբրեւ զըմբռնեալսս յուսովն ողջունել գիտէ, յարատեւողացն եւ դժուարաշարժիցն հոգ տանելով ձգել ձեռն։ Որք միանգամ բնաւորեցան կամ ոչ հեռանալ 'ի մարդոյն, կամ թէ հեռացեալ՝ վաղվաղակի վերստին դառնալով յարահիւսել. եւ այս են առաքինութիւնք, որք առ հասարակ հոգւոյ եւ մարմնոյ զփառացն 'ի գլուխ յօրինեալ կապէ զպսակ։ Քանզի այլք 'ի տրամադրութեանցն ժամանակաւ տրամակայեալ, լուծանեն զմիմեանս. իսկ առաքինութիւն հանապազորդ 'ի մեզ խնդրէ բնականալ։ Վասն զի յայս իսկ եւ գոյացուցիչն զմերս հաստատեաց բնութիւն, զի բարեգործք եւ աստուածասէրք եղիցուք. եւ ինքնիշխանութեանն կառօք՝ իբր 'ի տեսարանի ումեք 'ի սոսա նահատակել հանդիսասցուք. կնքելով որպէս թագաւորական մատանեաւ աստուածայինն երկիւղիւ զսիրտս մեր եւ զձեռս, ընդ որս յարմարեալ պատկանի խորհուրդ եւ գործ։ Զի նոքումբք իրօք, որովք առ մահն սողոսկեալ անկաք, առ կեանսն դառնալ վերստին գիտիցեմք։ Զկնի որոյ ապա ճշմարիտ եւ քաջ հովուապետին հնարել հանգիտատիպ առ նմանութիւնն, զառ 'ի նմանէ 'ի վայր մնացեալսն 'ի մերումս լնլով մարմնի զվշտամբերութիւն. մինչ զի կարօղք լինիցիմք համարձակապէս որոց իշխիցեմքն հրամայել. «Նմանօղք ինձ եղիջիք, որպէս եւ ես Քրիստոսի»։ Հանգոյն նմա առաջի երթալ ընդ պատուիրանապահութեանն շաւիղս. եւ զսուղելոյն ձայն միշտ 'ի լսելիսն հնչեցուցանել զաւետարանական քարոզութեանն վարդապետութիւն, զառողջ եւ զանվնաս բանիցն ճարակեցուցանել դալարիս, եւ առ սնուցիչ հոգեկան պատգամացն սնուցանելով ջուրս, մակաղել՝ որ արտաքոյ ապականացուիս այսորիկ է՝ 'ի հրաւիրեցելումն զմեզ վայրի. անխրամատելի երեքկին շրջապատել զնոսա պարսպաւ եռանձնական հաւատոյն խոստովանութեամբ։ Եւ ընդ գազանացն կռուել յարձակմունս, զի մի՛ քայքայեալ ցրուիցին մերձ 'ի դժոխս՝ գեղեցկապէս միաւորեալ Քրիստոսի անդամքն, այլ ամենեքին միոյ գաւթի միոյ քրիստոսական գաւազանին յարդարեսցին լինել հօտ։

Բ. ՔԱՆԶԻ տեսանեմ 'ի յոլովագոյն եւ 'ի ծանր իրս անկարգութիւն բազմացեալ, ոչ միայն 'ի ժողովրդականս, այլ առաւել յուխտի մանկունս, եւ յառաջնորդս եկեղեցեաց։ Որք մին լեզու՝ 'ի ձեռն միոյ քարոզի 'ի մի ելաք ճշմարտութեան ճանապարհ, եւ արդ բազմահետք եւ բազմաշաւիղք եղաք, յանչափաբար եւ զանազան եւ այլաձեւսն առնելոյ՝ թէ զվարս եւ եթէ զփառաբանութիւնսն որ առ Աստուած։ Մինչ գրեթէ զնոյն կրել զվնասս ըստ հնոյ պատմութեանն՝ պատերազմել մեզ այր ընդ եղբօր, եւ այր ընդ ընկերի, քաղաք ընդ քաղաքի եւ օրէնք ընդ օրէնս։ Երկրական զբօսանօքն եւ վաճառացն տուրեւառութեամբք խօսակիցք եւ հաշուակիցք իրերաց լինելով, եւ առ խաղաղութեանն Աստուած ժողովեալք՝ զխաղաղութիւնն խնդրել խուճապիմք եւ խռովիմք։ Եւ իբրեւ այլազգիք եւ այլալեզուք՝ տանիմք եւ բերեմք զմիմեանս, լինելով սա նմա խուժ, եւ այլք այլոց դուժ։

Գ. ԸՆԴ որովք եւ զայս էհաս տեսանել. զի 'ի տեղիս տեղիս զսեղանս եւ զաւազանս ոչ առնեն ըստ հրամանի եւ աւանդութեան երանելեացն մերոց հարանց՝ քարեղէն եւ անշարժաբար զերկոսինն հիմնացուցանելով. այլ զսեղանն փայտեղէն եւ շարժուն առնելով, իսկ զաւազանն ըստ պիտոյին՝ ըստ ժամուն եւ ըստ տեղեացն, որ ինչ անօթով եւ 'ի ձեռն գայցէ, կատարեն զկարգն։ Բերելով տարացոյց իւրեանցն սխալանաց տղայապէս եւ անփորձաբար, եթէ առ հարկի 'ի սկզբանն յումեքէ երագազրաւելի ինչ ցուցեալ եղեւ գործ։ Որպէս Քրիստոսի սովորական սեղանաւն 'ի վերնատանն կատարել զխորհուրդ մարմնոյ եւ արեան իւրոյ, եւ Փիլիպպոս զներքինին յոր եւ իցէ ջուր մկրտեաց։ Նոյնպէս եւ վասն այլ Առաքելոցն՝ ցուցանէ, ասեն, պատմութիւնն՝ եթէ այլաձեւապէս միմեանց, եւ որպէս զիարդ եւ ժամն խնդրէր՝ ընդ երկոսեանն անցանէին խորհուրդս։ Եւ սուրբն մեր Լուսաւորիչ փայտեղէն ընդ ինքեան շրջեցուցանէր, ասեն, սեղան. եւ 'ի գետս եւ 'ի վտակս, յոր եւ հասանէր, մկրտութիւն կատարէր։

Առ որս 'ի դէպ է ասել. եթէ ամենայնք 'ի Քրիստոսէ եղեալքն, ո՛վ դուք, յօրինակ մեզ բերելի է, ապա հարկ է եւ երեսնամեայ մկրտել. եւ թղփատել ութօրեայ եւ երեքօրեայ յառնել, եւ քառասնօրեայ յերկինս համբառնալ. զի ըստ այսմ օրինակի զայսոսիկ հաճոյ թուեցաւ ներգործել Քրիստոսի։ Այլ եւ զկնի ընթրեացն յերեկորին ժամու հաղորդել խորհրդոյն, զի Տէրն ուրանօր զհինն աւարտեալ կնքեաց, անդանօր եւ իւրումն հիմն ձգեաց նորոյ ուխտի։ Այլ այժմ բազում ժամս 'ի միջի կատարեմք ընդ մարմնաւորականն եւ ընդ հոգեւորական սեղանն, եւ ութօրեայ մկրտիմք։ Իսկ վասն թղփատութեան 'ի Պաւղոսէ ընկալաք հրաման. «Եթէ թղփատիք, ասէ, Քրիստոս ինչ ձեզ ոչ օգնէե։ Իսկ նախ քան զկատարածն յարութիւն տալ մարդկային բնութեանս՝ Հիմենոս եւ Փիղետոս այսմիկ սկիզբն արարին ամբարշտութեան բանից։ Այլ եւ ոչ ընդ դրունս երկնից կարողութիւն է ումեք անցանել աստստին կենօք 'ի մարդկանէ, «Ուր կարապետն մեր Յիսուս յառաջեալ եմուտ»։

Դարձեալ Առաքեալքն զյոլով ժամանակս 'ի տաճարին զառ 'ի Քրիստոսէ նոցուն կատարէին աւանդեալ խորհուրդս. եթէ զաղօթից, եթէ զհաղորդութեան։ Իսկ այժմ կանոնական սահմանաւ զմեզ պարըսպեալ զգուշացուցին նոցին աւանդապահք եւ ժառանգորդք, ոչ երթալ 'ի ժողովարանս եւ 'ի մատրունս Հրէից կամ հեթանոսաց։ Եւ Առաքեալքն ընդ Հրեայս յիւրեանց ժամանակսն զսրբոյ պասեքին տօնախմբեցին զօր. իսկ 'ի մէնջ եթէ ոք յանդգնեսցի ընդ Հրեայս տօնել, եւ կամ յառաջ քան զգարնանային հասարակաւորութիւնն, եւ նախ քան զմիաշաբաթին օր լուծանել զպահսն, ընդ նզովիւք 'ի հարկէ անկեալ գտանին։

Ապա ուրեմն զայն՝ նորագիւտ եւ դեռահաւակ ժամանակն ստիպէր առնել այնպէս. իսկ այս՝ խորհրդոյ եւ աստուածային տեսչութեանն. զի մեծութիւն առաջի անկեալ իրաց՝ զփոքումբքն զանց առնել եւ անտեսել վարդապետէ։ Քանզի անփոյթ առնել ծանունցն՝ համանգամայնցն է 'ի բաց բարձումն. իսկ թեթեւագունիցն՝ ամենայն ժամանակ առ ձեռն պատրաստ կազմութեան. զի որպէս 'ի խաւարի եւ աղօտաճաճանչն է պատուեալ լոյս, ըստ նմին օրինակի լոյս եղելոյ՝ եւ դուզնաքեայ խաւարն վատթարանայ։ Յաղագս որոյ ապա հարկ է հաւանութեամբ եւ հաւատովք հետեւել զկնի բոլոր քրիստոսականացս, եւ սեղան եւ աւազան քարեղէն անշարժաբար յամենայն եկեղեցիս արձանացուցանել։

Իսկ եթէ ասիցէ ոք 'ի հարցասիրաց եւ 'ի լսասիրաց, է՞ր աղագաւ քարեղէն եւ ոչ փայտեղէն հրամայեցաւ կանգնել մեզ սեղան։ Նախ, զի եւ պատշաճագոյն իսկ առ յարմարութիւն խորհրդոյս՝ զնիւթս զայս տեսանեմ եղեալ. որպէս թէ զանյողդողդ եւ զանշարժահիմն փրկութեան մերոյ իրողութիւն՝ կարծրագոյն եւ դժոխաշարժելի գործարանաւ տնօրինել։ Երկրորդ, զի եւ յառաջագուշակ եղեալ Եսայայ 'ի վերայ ամենայն հեթանոսաց, զոր առ եգիպտացիսն պատգամաւորեալ խօսի. «Յաւուր յայնմիկ եղիցի, ասէ, սեղան տեառն արձան կանգնեալ յերկրին եգիպտացւոց, եւ եղիցին 'ի նշան յաւիտենիցե։ Քանզի եւ արդարեւ իսկ սովաւ յաւիտենական կենաց առ մեզ երաշխաւորեալ տեսանեմ բարութիւնս։ Որպէս եւ Տէրն ասէր «Մինչեւ արբից զդա, ասէ, ընդ ձեզ նոր յարքայութեան հօր իմոյե։ Երրորդ, թերեւս արդեւք 'ի հանդերձեալ յաւիտենին 'ի Քրիստոսէ զնոյն ճշմարտապէս, որպէս եւ այժմ 'ի սեղանոյ աստի օրինակաբար, վայելիցեմք։ Քանզի եւ նոյն ինքն Քրիստոս վէմ անուանեցաւ. «Վէմն՝ զոր անարգեցին, ասէ, շինողքն՝ նա եղեւ գլուխ անկեան». եւ դարձեալ, «'Ի լեռնէ վէմ առանց ձեռին հատեալ,, գուշակէր զնա Դանիէլ. եւ Եսայի ասէ. «Ահաւադիկ ես դնեմ 'ի հիմունս Սիոնի վէմ բազմապատիկ, զընտիր, զգլուխ անկեանն. եւ որ հաւատասցէ 'ի նա, մի՛ ամաչեսցէ»։

Դ. ԲԱՅՑ տեսցուք եւ զայս եւս 'ի կարգիս. զոր մանաւանդ թէ եւ յառաջագոյն իսկ արժան էր յիշել իբրեւ զմեծագործ եւ զբազմերախտ 'ի Քրիստոսէ պարգեւեալ մեզ աւանդ. զիւղոյն սրբոյ ասեմ, որով զՀոգին Սուրբ 'ի մեզ ձգեմք 'ի Քրիստոս միանալովն։ Քանզի յոյժ օտարաբար նովաւ եւ այլապէս 'ի միմեանց վարիմք. զոր եւ տեսաք իսկ առ մերով ժամանակաւս։ Քահանայից ձէթ ընդունել յԵրուսաղեմէ բերեալ, խաչի ձէթ զնա անուանելով, եւ զնոյն նովին ամանօք առ մի ըստ միոջէ մկրտեալսն իւրաքանչիւր ումեք վերստին օրհնել։ Զոր դանդաղիմ ասել, որպէս թէ բազում անգամ օրհնութեամբքն յոլովագոյնս 'ի ներքս յեւղն կոչել զշնորհն. եւ կամ թէ 'ի գալստենէ նորոյ շնորհին զհնացեալն 'ի բաց մերժել յամանոյ անտի։ Եւ դարձեալ նովին ձիթով օծանէին զմկրտեալսն եւ զերախայսն, այլ եւ զհիւանդս եւ զեկեղեցի եւ զսեղանս եւ զխաչս։

Որ թէպէտ եւ Հոգին մի է, եւ առհաւատչեայ Հոգւոյն եւղն նոյն է, սակայն բազմազգի մերում ըստ փրկութեանն, բազմօրինակ եւ խորհուրդ փրկութեանն հրաշագործի. ըստ նմին եւ տեղիքն որոշին 'ի միմեանց՝ որովք փրկեալն լինիմք, եւ անուանք տեղեացն։ Ապա եւ աղօթքն եւ գործառնութիւնն ոչ ամենայն զմիոյ մատուցանէ մեզ փրկութեան պարգեւ, եւ ոչ մին զամենեցուն, եւ ոչ նմանապէս միմեանց օգտամատոյց մեզ լինելով. այլ երախայութեանն օծումն զհրավիրականն ունի դրոշմ. եւ աւազանին օծումնն՝ զըստ Հոգւոյն մեզ յարմարէ վերստին ծնունդ, իսկ որ զկնի մկրտութեանն է օծումն՝ զորդեգրութեանն Աստուծոյ 'ի մեզ կոչէ շնորհ։ Դարձեալ՝ սեղանն կերակրէ զմեզ, եւ ոչ ծնանի. աւազանն ծնանի, այլ ոչ կերակրէ. խաչն մարտնչի ընդ մեր առ թշնամիսն, եւ ոչ ծնանի, եւ ոչ կերակրէ. 'ի հիւանդութեանն՝ զառողջութեանն ունիմք կարօտութիւն, ոչ եւս եւ զայլոցն։ Սոցա ապաքէն եւ աղօթքն եւ քարոզութիւն եւ օծմունքն՝ բաժանաբար ըստ իւրաքանչիւրոցն վայելէ լինել խորհրդոյ։ Եւ պատճառ ոչ ունիմ ասել, զանփոյթն առնելոյ զառաջնոցն այսպիսի խառնաբնդոր եւ եղծագործ սովորութեանց, եթէ ժամանակի կարճութիւն, եթէ հիւանդութեանց 'ի վերայ անկումն, եթէ անպարապութիւն յաշխարհակալացն հարստահարութենէ. զայս 'ի նոսա եւ յԱստուած թողլի է։ Իսկ մեզ իբրեւ հայրասիրաց ոմանց որդւոց զառ 'ի նոցանէ անտես մնացեալն, ձեռն տալովն Աստուծոյ, տեսանել արժան է, եւ 'ի բարեկարգութիւն եւ ի բարեզարդութիւն ածել։

Ե. ԶԻ տեսանեմք առ այսոքիւք եւ զայս եւս, զի ոմանք զառ 'ի մկրտութիւնն գալ հանդերձելոցն՝ զհրաժարելոյն 'ի սատանայէ՝ նոցա հարցմամբ 'ի վերայ ոչ բերեն զերդմունս, եւ ոչ զսրբոյ Երրորդութեանն խոստովանութիւն, եւ ոչ յերեխայութեանն նախկին մատուցանեն ձեռնադրութեամբ յօծումն. այլ միայն առ մկրտութիւն աւազանին վաղվաղեալ՝ 'ի ներքս արկանեն։ Նմանս իմն առնելով այնոցիկ՝ որոց թագաւորեցուցանել զոք կամեցեալ, նախ քան զմարմնոյն ծածկել մերկութիւն, զպսակն 'ի գլուխ կապել յառաջեալք, 'ի միասին ընթանալով փառացն եւ անարգութեանն։ Եւ կամ թէ որում ծնանել առաջի կայցէ, զծնունդն առաջի դիցէ յղանալոյն եւ երկնելոյն. զորս 'ի դէպ է անսին խոստովանել զնոսա ծնունդս, եւ կամ վիժածս, եւ ոչ ծնունդս։ Քանզի պարտ է՝ նախ 'ի բաց կալ 'ի ծառայեցուցանօղ տեռնէ, եւ յապստամբ ծառայէ անտի. զի «Տիրեսցէ, որպէս Սողոմոն ասէ, ծառայն իմաստուն՝ տերանց անմտաց»։ Յետ այնորիկ ապա հաւատալ սրտիւ, եւ խոստովանել բերանով, յորմէ կեալն հասցէ, զՀայր եւ զՈրդի եւ զՍուրբ Հոգի։ Այս յերեխայութեանն կարգի առ դուրս մկրտարանին պատշաճեսցի լինել նմա՝ որ մկրտիցին։ Եւ ապա զկնի այսորիկ զհոգեւորն ծնանել ծնունդ յաւազանին. եւ զեւթնեակսն՝ ըստ եւթնեկացն որ 'ի մեզ հոգեկան շարժմունք՝ զգենուլ զՀոգւոյն շնորհս, զոր Եսայիասն թուէ։ Զկնի որոց ապա եւ զորդեգրութեանն Աստուծոյ անուն ժառանգել՝ յետ ելանելոյ 'ի ջրոյ անտի։ Որպէս եւ 'ի վերայ փրկչին յօրինակ մեզ՝ Հայր յերկնից աղաղակէր, թէ «Դա է Որդի Իմ սիրելի»։ Զկնի ամենեցուն, այս ինքն յղութեանն եւ ծննդեանն եւ ժառանգաւորութեանն, ապա եւ զկենացն՝ որ յերկնիցն իջեալն է՝ ճաշակել կերակուր, զմարմին եւ զարիւն կենագործողին Քրիստոսի։

Այսպէս եւ ըստ այսմ օրինակի՝ երանելւոյն Կիւրղի Երուսաղէմի եպիսկոպոսի զերախայիցն կանոն պայծառացուցեալ է, եւ ըստ իւրաքանչիւր հաւատոցն բանից ընթերցուածս յաստուածային գրոց հանգոյն միմեանց զուգեալ եւ եդեալ է։ Զոր 'ի սուրբ քառասներորդս պահոցն առանձնաբար 'ի վերայ նոցա կատարելով՝ արտաքոյ ժողովրդանոցին, յետոյ ապա արժանի լինէին ընդունել զլուսաւորութիւն սրբոյ աւազանին 'ի մեծի աւուր ճրագալուցի զատկին։ Որ թէպէտ եւ այն խափանեցաւ. վասն զի յայնմ ժամանակի առ կատարելահասակս ոմանս կատարիւր երախայութեան կարգ. որք յիմաստ եւ 'ի բան հասեալք՝ կարօղ էին անձամբք իւրեանց լսել, եւ հաւատօք հրաժարել եւ խոստովանել։ Իսկ այժմ 'ի տղայութեան հասակի այսոքիկ միանգամայն 'ի միասին 'ի վերայ եկեալ գտանին, 'ի ձեռն այնոցիկ՝ որք զմանկունսն 'ի մկրտութիւնն մերձեցուցանիցեն։ Սակայն նոյն խորհուրդ նմանապէս առ նոսա եւ առ մեզ մատակարարի. զանազանութիւն հասակացն եւ ժամանակացն այլաձեւապէս 'ի վերայ բերել հրամայէ զկարգ եւ զդիր աւուրցն եւ կանոնաց՝ ըստ երկայնութեան եւ կարճութեան։ Այլ ոչ եթէ Հոգին Սուրբ փոփոխեալ գտանի յիւրմէն խորհրդոյ, կամ առաւելեալ եւ նուազեալ։ Եւ այս մինչեւ ցայս վայր այսպէս եւ այսքան։

Զ. ԲԱՅՑ առ սոքօք եւ զայս եւս տեսանեմք յոմանս անկարգութիւն սովորութեամբս հիմնացեալ. զի զնոսա, որք յամուսնութիւն անդր գայցեն, ոչ տանելով ըստ օրինաց հաւատացելոց յեկեղեցիս 'ի մէջ ժողովրդոց, հաղորդս առնելով ամենայն կարգաց եւ կրօնից քրիստոնէութեան, եւ անդ յարժանաւոր տեղիսն զնոսա պսակեսցեն։ Այլ առանց ժամու եւ աղօթից, եւ առանց օրհնելոյ եւ հաղորդութեան, արտաքոյ մնան՝ ուր կամք իցեն։ Եւ քահանայն ընդ ձեռն ուրուք անդր երթողաց հրամայէ տանել զպսակն. թշնամանելով միանգամայն զպսակն եւ զպսակեալսն։ Եւ որ ծանրագոյնն է քան զայսոսիկ, անարգանս ածելով 'ի վերայ խորհրդոյ իրին։ Զի սուրբ առաքեալն ասէ, թէ «Խորհուրդս այս մեծ է, զոր եւ ասեմ 'ի Քրիստոս եւ յեկեղեցի»։ Եւ նա յիւրմէ կամակորութենէ փոքրկացուցանել ջանայ զպատուական ամուսնութեանն մեծախորհրդութիւն, զինքն 'ի սպասաւորութեան Աստուծոյ արձակեալ 'ի բաց տանի 'ի լծոյ. զի որ զժողովրդեանն Աստուծոյ 'ի վայր թողու զծառայութիւն, Աստուծոյ ոչ ծառա է։

Եւ այս յորդւոց անտի Հեղեայ յայտ է. որք անպարապ լինելով 'ի մարմնամոլութեանն յղփութենէ, հանապազափակ զդուրս խորանին Աստուծոյ ընդդէմ եկելոց անդր ուխտաւորացն պահէին. եւ միանգամայն անկեալք տարագրեցան 'ի կամաց հրամանատուին եւ յիւրեանցն պատուոյ։ Ըստ նմին օրինակի եւ սոքա զհեղգութեանն մեծարելով զախտ, ոչ տան թոյղ ամուսնացելոցն զհանդերձեալ կենացն օրինակել յանձինս զխորհուրդ. այլ որպէս որք յամօթալիսն ըմբռնեալ իցեն գործս, այնպէս ըստգիւտ եւ գաղտագողի զյաղթութեանն առնուցուն 'ի գլուխ զպսակ, թագընկէցք առաւել քան թէ թագառուք լինելով։ ԶՀոգին Սուրբ տրտմեցուցանեն, որ սիրէ միշտ բացափայլութեամբ 'ի վերայ մեր զպարգեւականն իւր ծագել ձիրս. իսկ զխանտացօղն բարեվայելչականաց մերոց իրաց խնդացուցանելով զսատանայ, մանաւանդ թէ եւ եղագ ներքսանկութեան նմա՝ յանշնորհակալուս բազմերախտութեանն Աստուծոյ ներհորդեսցի. զի անճանաչօղք բարեացն անձինք՝ հակառակացն ամենայն իրօք բանայցեն յինքեանս տեղի։ Եւ որ 'ի ժողովի բազմամարդութեամբ զուրախականսն ոչ փափաքէ գտանել, տրտմականացն ծածկաբար ընդ էսն անցանելով անբաղայապէս հանդիպեսցի։

Է. ԲԱՅՑ գեր զասացեալսս վատթարագոյն եւս այս է մեղադրանաց փաստաւոր, յաղագս աստուածայնոյն վերջանալով հրամանի՝ առ իւրն երագոտնագոյնս ընթասցի ցանկութիւնս. զթագաւորեցուցանելն ռամկաց հաւատալով ձեռաց, եւ զմարմնապարար սեղանովն զիւրն տարածեսցէ բազուկս։ Զի՞նչ զսոսա անուանեցից. հովիւս հօտավատնի՞չս, եթէ գազանս կեղեքիչս խաչանց. զկուսանացն իբրեւ զերկրորդանացն առնելով՝ տխուրս եւ անկատարելագործ հարսանիս, իսկ զերկեակսն 'ի պոռնկութէնէ եւ ոչ յամուսնութենէ ածելով առ զուգաւորութիւնն։ Նախկին թոյղ տալով պղծութեանն յառաջել եւ յափշտակել զօրինաւորն զայն անկողինս, եւ ապա զգիշերայինն իբրեւ զտուընջենային 'ի լոյս բերել համարձակութիւն առեալ. օրէնսդրացն զպապանծելն օրէնս դնելով, բանսարկուին լինել կամակատար. զի յառաջ քան ընդ բարին խնդալ մարդկան, զուարճասցի չարաւն որոգայթադիր թշնամին։ Առ որս ոչ են մեզ յերկարագոյնս տողել բանս. ուր մարգարէն Եզեկիէղ զդսրովականսն եւ զսպառնալիսն կարգաւ առ սոսա՝ զոր առ հովիւսն Իսրայէղի յԱստուծոյ պատգամաւորեալ բարբառի. «Զկաթնն ուտեն, ասէ, եւ զասրն զգենուն. եւ յխաչինսն իմ ոչ արածեցին. եւ ցրուեցան խաչինքն իմ. արդ ես խնդրեցից, ասէ, զխաչինս իմ 'ի ձեռաց հովուացն Իսրայեղի»։ Եւ դժոխադատելի յոյժ է պահանջիլ համարս այնմիկ՝ որում ամենայնքն յայտնիք են եւ անմոռանալիք, յորում ոչ կարեն օգնել կաշառացն ակնառութիւնք, եւ յանօգուտս բազմախօսիցն հասցէ պերճաբանութիւն։

Ը. ԲԱՅՑ տեսանեմք առ այսոքիւք եւ զայն եւս, եթէ ոմանք եւ վայելչագունից սովորութեանց ջանան խափանումն 'ի վերայ բերել. եւ զաստուածայայտնութեանն եւ զծննդեան նորին զօր, զոր 'ի վեցն յունուարի 'ի միասին տօնել սովոր է աշխարհս մեր, այժմ զծննդեանն սիրեն ոմանք կատարել զտօն. իսկ յայտնութեանն խորհըրդոյ՝ եւ ոչ միով իւիք կամին ճառս 'ի մէջ բերել, կապելով ամենեւին զինքեանս ընդ ընթերցուածոցն հրաման. զոր երուսաղեմացիքն յութօրեայս յայտնութեանդ՝ յութ եկեղեցիսն իւրեանց երթալով՝ զնոցին տեղեացն եւ զկանոնն կատարեն. օրէնսազանցութիւն կարծելով զայս եթէ զառ 'ի հնոցն զթերի ինչ ըստ խորհրդոյն խնդրոյ՝ կատարելագործել ումեք հրամայէ Հոգին Սուրբ։ Եւ մանաւանդ եթէ եկեղեցի Աստուծոյ հանապազօր յառաջատուութեամբ աճէ եւ հարստանայ. զի եւ չէր իսկ հնար միով մարդով ըստ միում գործոյ, եւ ըստ միում ժամանակի՝ զբովանդակն իւր կամս տնօրինել Աստուծոյ 'ի մարդիկ։

Այլ զոր ասեմս, այս նախնական սովորութիւն 'ի վաղընջուց հետէ նախահաւեալ, եւ մինչեւ առ մեզ հասեալ. 'ի վերայ ջուրց զքսան եւ զութերորդն նուագելով յաւուրդ յայդմիկ սաղմոս, կցուրդ ասելով «Ձայն տեառն 'ի վերայ ջուրց» եւ զմկրտութեանն 'ի Մատթէոսէ զաւետարանն ընթեռնելով՝ օրհնէին զջուրն, ձէթ արկանելով 'ի նա։ Եւ իբրեւ զբուժիչ ախտից հոգւոյ եւ մարմնոյ՝ ամենեքեան անդուստ վայելեալք, ցնծալից լինէին. որ եւ այժմ ոչ է ամենեւին 'ի բաց խափանեալ, թէպէտ եւ խանգարիչն Իսրայեղի տզօր եւ կնատ զօրեղութեամբն նկրտի խափանել։ Եւ եթէ առ 'ի վնաս մեզ է յիշել զփրկչական մկրտութեան ճառս, թերեւս չէր իսկ մկրտեալ Քրիստոսի։ Դարձեալ՝ թէ ծածկել զհռչակեալն Յորդանան խորհուրդ մեզ տնօրինէ, մեք ընդէ՞ր դիմեալ անկանիմք առ նոյն։ Հի՞մ եւ զգործեցեալն 'ի Քրիստոսէ պատմագրութեամբս մեզ ետուն աւետարանագիր սուրբ հարքն։ Զմէ՞ եւ Հայր եւ Հոգին Սուրբ 'ի վերայ ջուրցն նմա վկայեալք՝ ոմն ձայնիւ եւ ոմն երեւմամբ, զէակցութիւնն յայտ առնելով։ Է՞ր աղագաւ եւ կցուրդս գեղեցկանուագս զմկրտութեանն բանից յօրինեցին երանելիքն մեր վարդապետք։ Այլ ուրեմն անտես եւ անլուր ճշմարտութեանն սիրէ լինել անբան յամառութիւն։

Թ. ԱՌ այսոքիւք են ոմանք դարձեալ, որք 'ի սուրբ քառասներորդս պահոցն, զշաբաթ եւ զկիրակէ օրն ընդ տրտմութեամբ եւ ընդ ապաշխարութեամբ արկանեն, որպէս եւ զայլ եւս հինգ աւուրսն զանցեալս։ Ոչ տան թոյլ զփրկչականն 'ի նոսա կատարել զպատարագ. առ երեսս առաքինութեան կեղծաւորին լինել ջատագովք, եւ սրտիւք 'ի չարաչար աղանդաց կործանին խորխորատս։ Փառաւորագունիս այսորիկ միաշաբաթուս աւուր՝ մեծ է եւ դժուարադիտելի յոյժ խորհուրդ։ Զի զանճառելի խոստացելոց կենացն յղանայ 'ի միջի մերում զճշմարտութիւն։ Յայսմ աւուր Քրիստոս զմահ խափանեաց, ընդ ինքեան 'ի մեռելութենէ զմարդկայինն վերածելով բնութիւն։ 'Ի սմա եւ Հոգին Սուրբ առաքեալ 'ի Հօրէ, զանմերկանալին մեզ զգեցոյց մխիթարութիւն։ 'Ի սմին աւուր եւ զերկրորդն իւր խոստացեալ է առնել Քրիստոսի յաշխարհ զգալուստն. յորում հրեշտակապետացն ուժգնակի հնչեալ լինին փողոցն ձայնք. զոր մարգարէն աւագափող զնա անուանէ, այս ինքն վերջին եւ մահալոյծ եւ կենսառաք ձայն։ 'Ի սմա եւ հասարակաց մեր բնութիւն 'ի բաց դիցէ զորս 'ի պատուիրանազանցութենէն եբարձ՝ զբեռինս մեղաց, մահու եւ ապականութեան։ Յայսմ աւուր բանան 'ի նախահօրէն մերմէ աղխեալ դրունք դրախտին, բոցայինն 'ի բաց երթեալ 'ի նմանէ սուր, եւ փեսայն ընդ ինքեան 'ի ներքս 'ի լուսեղէնն տանի յառագաստ զհարսնացեալն իւր եկեղեցի։ Եւ ընդ գիշերոյ չարալծեալս այս մերկանայ 'ի մէնջ զգալի լոյսս արեգական եւ լուսնի, 'ի բաց դնելով զղամպարունակ պայծառութիւնն. զի Տէր ինքնին եղիցի մեզ լոյս մշտնջենական, եւ փառք նորա մեզ փոխանակ տուընջենային լուսոյ։

Եւ զի սահմանաւ դուն ինչ 'ի վերայ սորա ասացից, սա է նախագոյակ լուսոյն ծնօղ, եւ սկիզբն զէակսս գոյացուցանողացն աւուրց։ Սա է առ երկս զիւրն կոչօղ ճարտարապետ եւ առ հանգիստ։ Սա է, որ զլուսոյն արարիչ 'ի խաւարէ մեզ լոյս ծագեաց եւ ծագեսցէ։ Սա է անմահութեան պտղոյն պտղաբերիչ։ Եւ զի այսպէս մեծագոյն է սա եւ մեծամեծաց իրողութեանց պարունակօղ, յիրաւի ըստ գերակայ իւրում ճոխութեանն՝ զառաւելագոյնն 'ի մէնջ պահանջէ պատիւ։ Եւ նախ քան զայլսն՝ զառանձնական զիւր ինքեան զիսկագոյնն եւ զհարազատագոյնն, առանց որոյ ոչ անուն եւ ոչ փառք առ սա ասասցին. զառ 'ի յերկնից ասեմ իջեալ կենսատուն կերակուր, զնորն ուխտ եւ նորոգօղն զմեզ 'ի մեղացն եղծմանէ։ Այլ եւ յերկրաքարշական զբօսանաց անտի դատարկանալն մեր եւ զուարթագին իրօք 'ի վերայ ելանել ողբալեացն՝ պատուոյն սորա է առաւելութիւն. զի ազատ յամենեցունց յայսցանէ տրտմագին եւ տաժանաւոր իրաց՝ զուրախացուցանօղն զմեզ հաւատամք գոլ զերկիր։

Երկուք են որ յափշտակելոց են զմեզ տեղիք, եւ զուգապէս միմեանց ընդդիմադրեալք. երկոցունցն՝ ոչ միայն ի միտս, այլ եւ առ երեսս բարեպաշտից կերպացեալ ձեւանան երեւմունքն։ Զմիոյն հընգեակ աւուրբք նշանակեմք զնմանութիւն. քանզի եւ հինգ անուանս 'ի գրոց ուսաք գոլ զտանջանարանացն. հուր, արտասուս, կրճումն, խաւար, որդն։ Եւ երկուք են աւուրք, որ զհանդերձելոցն առ մեզ նկարագրեն բարութիւնս. որպէս եւ զերկուսս զայսոսիկ լուաք լինել արդարոցն բնակութիւն. զերկինս եւ զդրախտն։ «Ծագեսցեն իբրեւ լուսաւորք յերկնիե Տէրն ասէ. եւ «Այսօր ընդ իս ես 'ի դրախտինե ցաւազակն ասէր։ Եւ սոցա երկոցուն վախճան խորհրդոց՝ առ հանգիստ եւ ոչ առ տանջանսն զմեզ հրաւիրեալ ձգէ. միայն թէ զգուշանայցեմք, 'ի չափաւորագունիցն՝ ոչ յանչափիցն ելանել սահման։ «Ճանապարհ զարքունի դնասցես, ասէ, մի՛ խոտորեսցիս մի՛ յաջ եւ մի՛ յահեակ»։

Որ առ պատուիրանադրեալն ոչ ձգտի հասանել կանոն, նա յահեկակողմանն դանդաչէ խոտորեալ ճանապարհի. իսկ որ յառաւելազանցն նկրտի հրամայեցելոցն հասանել, զաջակողմանն այնպիսին տենչացաւ գտանել զխոտորումնն։ Մինն յանդգնաբար յապաշխարութեան հոսելով վտանգս, յառաւել պրնդութենէն յանյուսութեան ընկղմի խորս։ Եւ մեւսն անչափաբար ընդարձակեալ, թողութեանն յուսով զբովանդակ զերկիւղին 'ի բաց լուծանէ զկապ։ Իսկ որ յերկաքանչիւրոցն զանգիտեալ հրաժարիցէ ծայրայեղ խոտորմանց, միջին իմն արդարակ եւ անստերիւրող ճանապարհաւ բերիցին։ Յորմէ ոչ փոփոխեսցի նախահարցն հաստատեալ սահմանք. այս ինքն՝ ոչ տէրունականն աւուր զապաշխարութեանն 'ի վերայ ածել զնսիր, եւ ոչ նմանօրէն սմա զծոմականսն դատարկացուցանել եւ փափկացուցանել զաւուրս։ Եւ ոչ դարձեալ յառգերազանցագոյնն սոցա ումեք վերանալ ելանել, որպէս թէ ընդ անգործութիւն եւ ընդ բերանալուծութիւն խառնել եւ զքնոյն խորութիւն եւ զգինեճանութեանն որովայնամոլութիւն. իսկ 'ի տրտմականսն՝ ծանրաբեռնութեանն 'ի ներքոյ դնանիլ տկար բնութեանս. մարմնասպան լինելով յաւէտ քան թէ ախտասպան եւ 'ի կքել մարմնոյն՝ գտանել հոգւոյն զվհատութեանն տարակուսանս։

Բայց խնդրէ ընդունել զպատիւն իւր փրկչականս այս մեծ օր՝ յերեկորեայ շաբաթուն մինչեւ ցերեկոյ մեաշաբաթուն: Քանզի մինն՝ հիմն 'ի ներքոյ անկեալ դնի պատուականագունիս այսմիկ աւուր, եւ մեւսն աւարտ 'ի վերայ եկեալ՝ բովանդակի։ Զի այսանակ ճոխագունիցն վերջոյ եւ առաջոյ պատուադիրքն յաճախեն զփառս։ Այլ առաջինքն մեր եւ մինչեւ ցառաւօտ երկշաբաթւոյն ոչ լուծանէին զհանգստեանն կապ։ Այլ որ շաբաթուս երեկոյ՝ կարգ պաշտաման սրբոց մարտիւրոսաց 'ի սմա կատարի. իսկ ծունր ոչ կրկնի, եւ ոչ զգործոյն ունի խոնջութիւն։ Քանզի միջասահման իմն երեկորինս է ժամ տուընջեան եւ գիշերոյ. տիւն մինչեւ 'ի նա յանգեալ, դադարումն ընդունի. իսկ գիշերն 'ի նմանէ յառաջ հաւեալ, զիւրն աճեցուցանէ սահման։ Սակս որոյ եւ երկոցունց մասնաւորաբար եւ հարազատասցի սա, այս ինքն տուընջեան եւ գիշերոյ, եւ օտարացեալ գտցի։ Այսորիկ ազագաւ ընտրեցին ոմանք զայս դնել երեկորեացդ այդոցիկ, եւ զայս ինչ եւ զայս բառնալ. իսկ այլք զառ 'ի նոցանէ թողեալսն բերել, եւ զբերեալսն 'ի բաց տանել։

Ժ. ԲԱՅՑ արժան է ոչ միայն քրիստոսեան պատարագաւն եւ կերակրափոխութեամբ եւ անաշխատ հանգըստեամբ պատուել զօրս զայս, այլ եւ զբոլոր նախադասեալն սմա պարտ է աղօթիւք յուղարկել զգիշեր։ Քանզի գիշերս այս, որ առ միաշաբաթիս լուսանայ, եղեւ յարուցողին զմեզ Քրիստոսի յարութեան ժամանակ։ Վասն որոյ լինելոց է եւ համաշխարհականն 'ի նմին գիշերի յարութիւն։ Իսկ եթէ ո՞վ ոք 'ի բազմացն իցէ կամ գիշերն այն, կամ գիշերոյն այնորիկ ժամ, յորում զմեզն է հանդերձեալ նորոգել Քրիստոս, այս ծածկեալ է յամենեցունց. զի եւ Քրիստոսին ոչ բացայայտեալ եղեւ յարութեանն ժամ։ Եւ յաղագս այսորիկ յերեկորեայ շաբաթուն մինչեւ 'ի լուսանալ միաշաբաթուն սպասել եւ ակն ունել արժան է, զյաւիտենականն զգենուլ կենդանութիւն, լուծեալք 'ի կապանաց աստի մահու։ Զայս եւ Տէրն զմեզ յաւետարանի անդ զգուշացուցանելով ասէր. «Արթուն կացէք, զի ոչ գիտէք յորում ժամու Տէրն ձեր գայցէ. յերեկորեա՞յ, թէ 'ի մէջ գիշերի, թէ 'ի հաւախօսի, եւ թէ յառաւօտինե։ Զսկիզբն եւ զվախճանն 'ի ներքս ածելով, զբովանդակ զնորայն նշանակէ մասունս լինել արթնութեանն։ Եւ զի մի՛ զարթնութիւնն ընդ կենցաղականաց իրիք թուիցի չարախառնել ասացեալ զբօսանաց, յարէ առ նոյն ասելով. «Արթո՛ւն կացէք, եւ աղօթս արարէքե։ Եւ ցուցանէ երկոցունցս այսոցիկ հանդիպել շահաւորութեանց, որք հսկմամբ եւ աղօթիւք զբոլորագիշերս զայս մեծարել բաղձացան. 'ի վտանգիցն ապրել, եւ անճառելեացն հասանել պարգեւաց. «Արժանի լինիցիք, ասէ, զերծանել 'ի նեղութեանց անտի՝ որ գալոցն է, եւ կալ առաջի որդւոյ մարդոյ»։

Իսկ զորս 'ի միջի անդ յիշէ իսկզբանն եւ կատարածի, այս ինքն զմիջագիշերն եւ զհաւախօսն, զայս գտանեմք յասացելոց աստի յայտնել միտս։ Կարճեալ արգելու զնոսա, որք միանգամ զերեկոյս զայս կամ քնոյ՝ կամ արբեցութեան մասն վիճակեալ հանիցեն։ Զի երեկանիրհասէրն զմիջագիշերն հրաւիրէ լինել իւր արթնութեան ժամանակ. իսկ այն՝ որ զգիշերոյն սկիզբն ընտրեաց առնել արբեցութեանն սկիզբն, հարկաւորաբար այնպիսին հանգուցանիցէ քնով զաւելորդն իւր տքնութիւն 'ի հասարակ գիշերի. իսկ զանզգայ քնոյն թմբրութիւն՝ հաւուն յանձնեսցէ ձայնի, յինքենէ 'ի բաց փարատել։ Այլ այն որպէս զիարդ եւ իցէ, ըստ երկաքանչիւրոցն իմացեալ դատողութեանց՝ զմի եւ զնոյն յայտնէ զճշմարտութեան իրակութիւն։ Այս ինքն զերկնային զուարթնոցն բերել զնմանութիւն, յաստուածայնում յայսմիկ գիշերի հսկել, եւ անընդհատաբար առ Աստուած յերկինս 'ի վեր առաքել զփառաբանութիւն յերեկորեայ, եւ մինչ 'ի ծագելն արեգական։ Այլ եւ հանդերձ յոտանաւորութեամբ առանց ծունր կրկնելոյ կատարել զասացեալսս, ըստ նորին իսկ տեառն հրամանի. «Եղիցին, ասէ, գօտիք ձեր պնդեալ ընդ մէջ, եւ ճրագունք լուցեալք. եւ դուք նմանեալք մարդկան՝ որ ակն ունիցին տեառն իւրեանց, թէ ե՞րբ դառնայցէ 'ի հարսանեաց. զի յորժամ գայցէ եւ բախիցէ, վաղվաղակի բանայցեն նմա։ Երանի՜ իցէ ծառայիցն այնոցիկ, զորս եկեալ Տէրն գտանիցէ արթուն»։

Այլ եւ զօրինադրեալս մեզ զայս ինքեամբ յանձն էառ կատարել Քրիստոս, յորժամ ելեալ 'ի լեառն զգիշերն ամենայն 'ի գլուխ զաղօթսն հանէր։ Թուի թէ 'ի սմին իսկ 'ի գիշերիս յայսմիկ յօրինակ մեզ վարդապետելով զայս առնէր. վասն զի ոչ ասի յաղօթելն՝ թէ եդ ծունր, որպէս 'ի մատնութեանն գիշերի գրեալ է, թէ «Անկաւ 'ի վերայ երեսաց իւրոց, եդ ծունր եւ կայր յաղօթսե։ Եւ անդ զկնի հրամայելոյն, թէ «Հսկեցէ՛ք եւ աղօթս արարէքե, եւ զքնոյն հրաման 'ի ներքս ածեալ յաւելոյր. «Ննջեցէ՛ք այսուհետեւ, ասէ, եւ հանգերուք». զոր եւ յետ այնորիկ ասէր. «Օ՜ն արի՛ք գնասցուք աստի». . . . (). . թեան, եւ 'ի սպառելն նորա, ընդ նմին եւ նա անցեալ 'ի բաց գնայ մղեղեալ եւ լուծեալ։ Եւ սակայն եւթնպատիկ սպառնայ ջեռուցանել, թերեւս զի կիզուլ կարասցէ զեւթնեակսն՝ որ 'ի մեզ հոգեկան շնորհքն, եւ խափանել զհանգստական Հոգւոյն խորհուրդ, որ եւթներեակ եւ յիսներեակ աւուրբք եւ ամօք զաշխատութիւնն 'ի բնութենէս լուծանէ։ Յաղագս որոյ պարտ է մեծաւ զգուշութեամբ այսմիկ տանել հոգ, զի մի՛ ըստ բանիցն սպառնալեաց՝ եւ զգործոցն ընդունիցիմք զփորձ. յորժամ ոչ զոգեկանն՝ որ յառաքինութենէն է՝ պինդ պահիցեմք զազատութիւն, անփոյթ առնելով զառ 'ի մեղացն պարգեւեալ մեզ հանգիստ։ Ընդ ձեռն որոյ եւթնպատիկ, որ իրաւապէսն դատի, զմարմնականն 'ի ծոցս մեր հատուցանէ տանջանս. գերելով եւ 'ի հնոց արկանելով չարաչար, եւ կիզանող ախտիցն մատնեալ բաբեղոնական աներեւոյթ գոռոզին։

Եւ յաղագս այսորիկ օր ըստ օրէ յամենայն աւուր յառաւօտինսն, հրեշտակային իմն գոգցես թէ ազդմամբ՝ 'ի թառամեցուցանօղ քնոյն ընդոստուցեալք, զնոյն զերից մանկանցն 'ի բերան առնլով նուագեմք զօրհնութիւն, հանդերձ խոստովանութեամբ եւ գոհաբանութեամբ ասելով. «Օրհնեալ ես Տէր Աստուած հարցն մերոցե։ Հարս՝ ըստ հաւատոյն որ առ Աստուած՝ զվախճանեալսն անուանելով. եւ վասն զի վերստին զառաջին զիշխանական պատիւն յարմարագոյն է զգենուլ այնմիկ՝ որ զղջմանն հրով զինքն հալել գիտիցէ եւ որպէս երկնային ցօղով՝ արտասուացն թորմամբ լոգանալ եւ մաքրել։ Յաղագս այնորիկ ապա եւ հանրականացդ համարձակի հրաման տալով երկնայնոց եւ երկրայնոց արարածոց 'ի փառաբանութիւն կանխել Արարչին, ասելով, «Օրհնեցէ՛ք ամենայն գործք Տեառն զՏէր»։ Քանզի զոր մանկունքն յայնժամ 'ի փրկութենէ անձանցն ծանուցեալք առ իւրեանս զՓրկիչն, իբր առ երկին 'ի հնոցն վերաձայնեալ կոչէին զարարածս յօրհներգութիւն նմա, ըստ նմին եւ մեք՝ իբր անդամք մարմնոյ նորա 'ի վերայ մեր եւ 'ի մեզ բերելով զգլուխն, մեծագոչ հնչմամբ աղաղակեմք 'ի յընդհանուր ամենայն արարածոցս տեսակս, ասելով. «Օրհնեցէ՛ք ամենայն գործք Տեառն զՏէրե։ Որպէս թէ ազատացեալք մեք 'ի ծառայութենէ մեղացն զղջմանն հրով, ազատութեանն մերում հաղորդք լինելով, եւ բոլոր գոյացելոցն տեսակք՝ հարկաւորին ամենայն իրօք ընդ մեզ եւ նոքա գոհացօղք եւ բարեբանիչք լինել այնմիկ, որ ազատէն զամենեսեան։

Արդ այս որպէս զիարդ եւ իցէ. զայս մեզ ուսուցանէ, թէ պարտ է մեղուցելոցն՝ նախկին արդարանալ ապաշխարութեամբ, եւ ապա իշխել եւ հրաման տալ արարածոց։ Յառաջագոյն ասել, «Մեղաք անօրինեցաքե. եւ ապա ասել «Օրհնեցէ՛ք ամենայն գործք Տեառն զՏէր»։ Դարձեալ թէ «Ողորմեա՛ ինձ Աստուած ըստ մեծի ողորմութեան քում. ըստ բազում գթութեան քում քաւեա՛ զանօրէնութիւնս իմ»։ Եւ ապա համարձակել եւ վերաձայնել, թէ «Օրհնեցէ՛ք զՏէր յերկնից, օրհնեցէ՛ք զնա 'ի բարձանց»։ Եւ եթէ ընդէ՞ր երկիցս անգամ զնոյնս բարբառի. յաղագս վերջացելոցն 'ի նախաժամանողացն. զի զորս ծուղութիւնն զրկեաց յառաջնումն, յերկարելովն վայելեսցեն յերկրորդումն։ Եւ այս յաղագս Հարցինն եւ Գործոցն, Ողորմեցին եւ Տէր յերկնեցոյն։

Իսկ ապա յետ այսորիկ զհրեշտակայինն ձայն միաբանաբար նուագել. որպէս թէ ապաշխարութեամբ զինքն մաքրեալ, եւ երկնային յօրինուածով հաստատեալ երգաբանէ։ Եւ այն՝ որ յառաջագոյն զայս ամենեցուն հասարակապէս հրամայէր օրհնել զԱստուած, այժմ թողլով զզգալիսս եւ զնիւթեղէնսս, վերաթեւեալ ելանէ յանմարմնականացն դադարս. եւ ընդ նոսա զխաղաղասիրելն առ միմեանս եւ զզուգաբնակն լինել երգակցէ, ասելով. «Փառք 'ի բարձունս Աստուծոյ, եւ յերկիր խաղաղութիւն, 'ի մարդիկ հաճութիւն»։ Եւ վասն զի հանեալ կարգեաց զինքն մտօք ընդ զուարթնոցն պարակցութիւնս, ապա ըստ նոցա իմն կարգին ձեւանալով, սկսանի այնուհետեւ աստիճանաւոր պատուովք զնախապատուելին բարեպաշտել. յառաջ մատուցանելով նախկին զփսաղտն, եւ զկնի նորա հետեւեալ ըստ կարգի սարկաւագն. յետոյ ապա իբրեւ զվեհագոյն՝ գերաստիճանեալն 'ի նոցանէ եպիսկոպոսն։ Որպէս թէ 'ի ստորուստ 'ի հրեշտակական դասուէ առ երիս երիս դասս անմարմնոցն զմի մի կշռեալ յեկեղեցականացն, վերոտնելով առ սակաւ սակաւ երթալ հաւանել մինչեւ 'ի թագաւորական գահոյսն. ուրանօր սրովբէիցն եւ քրովբէիցն ճոխացեալ պարէ բազմութիւն։ Յաղագս որոյ եւ զերեքսրբեանն խառն ընդ նոսա միաբանական ձայնիւ սկսանի նուագել։ Եւ այսպէս ապա զԱրեւագալոյն ըստ դասուց վերաձայնելով զսաղմոս կատարեն։

Արդ են թանց սորա առաւօտին ասացեալ սաղմոսքն թուով վեց. զուգաքանակ առ 'ի մեզ տպաւորեալ զգայարանացս։ Զերկուսն ապաշխարութեան եւ աղօթից, սակս ի ողբաձայնեալ հոգեկան մասինն՝ որ ընդ աղախնացելոցն որ 'ի մեզ դաշնաւորեցաւ հեշտութեամբ ճաշակելեաց եւ հոտոտելեաց։ Իսկ չորքն 'ի նոցանէ՝ պարզաբար առ 'ի նուագերգութիւնսն առեալք. որպէս թէ 'ի քառից աստի գեղեցկաձայնեալ 'ի տեսանելեաց եւ 'ի լսելեաց, 'ի խօսարանաց եւ 'ի շօշափելեաց։ Քանզի երկուքս 'ի սոցանէ իմաստասէրք անուանին. իսկ զմինս՝ արբանեակ բանի եւ սպասաւոր խոհականութեան կոչէր Հերակղիտոս, զլեզու։ Իսկ ձեռք առ հնարագիտութիւնսն հպելով, արարչականք անուանին. բայց առաւելագոյն 'ի պէտս օգնականութեան ներկազմեալք եւ յարառոցեալք։ Զի զոր լեզուով ազդմամբ՝ լսելեաց մատուցանէ զբանն, զնոյն սա տարրաբար տեսանելեաց առաջի դնէ։ Եւ պարտ է ուսումնասիրացն եւ խոհականագունիցն՝ նուագարանօք քնարահարու լինել երաժշտական հոգւոյն. այլ եւ զբոլոր գոյացելոցն հնչեցուցանել ձայնից տեսակս։ Եւ այս մինչեւ ցայս վայր։

ԺԵ. ՅԱՂԱԳՍ ԵՐԵԿՈՐԻՆ ՊԱՇՏԱՄԱՆՆ

ԻՍԿ երեկորին աղօթիցն հաւաքումն այսպիսաբար յինքեան ունելով զեկուցանէ մեզ միտս։ Վասն զի 'ի զանազան տուընջենային տաժանմանց անտի աշխատեալ եւ խոնջեալ լինի մարդկայինս կազմած, եւ խնդրէ անդուստ իբր 'ի ծանրակիր ինչ բեռանց զերծանել, եւ գիշերային անկողնացն պատրաստութեամբս հանգչել եւ զօրանալ։ Նախկին՝ մատուցեալ ասէ ցԱստուած. «Խոնարհեցո՛ Տէր զունկն քո եւ լո՛ւր ինձ, զի աղքատ եւ տնանկ եմ եսե։ Հայեաց Տէր, ասէ, յաղքատութիւն եւ 'ի տնանկութիւն բնութեանս, թէ զորպիսի՛ս եւ զորքանս զբօսանաց եւ զբաղմանց սաստկութիւն յայգուէ մինչեւ յերեկոյ միալուծ ձգեալ բերեմ։ Եւ վասն զի պատճառ այնոցիկ զպատրանս բանսարկուն սատանայի գիտէ. «Աստուած, ասէ, անօրէնք յարեան 'ի վերայ իմ. եւ ժողովք հզօրաց խնդրեցին զանձն իմ»։ Եւ ցուցանէ՝ թէ 'ի պատուիրանապահութենէն իմմէ զչարեալ, եկն 'ի խարդախել եւ 'ի խաբել զիս. «Խորհեցան խափանել, ասէ, զգնացս իմ. թաքուցին ամբարտաւանք որոգայթ ինձ։ Լարս ձգեցին որոգայթ ոտից իմոց. շուրջ զշաւղօք իմովք եդին ինձ գայթակղութիւն»։

Ապա զմտաւ ածեալ՝ թէ եւ ոչ մի ինչ իրօք զորոգայթս զայս փշրել կարիցեմ, եթէ ոչ այնուիկ՝ որով գթասիրեալ երկնային Հօրն, փրկանաւորեաց զմեզ արեամբ միածնին իւրոյ, զնոյն եւ մատուցեալ յիշեցուցանէ. զոր յընդերեկս աւուրն ուրբաթու զանապական մարմինն իւր 'ի հաճոյս Հօրն Որդին միածին պատարագեաց։ «Ուղղեսցին, ասէ, աղօթք իմ որպէս խունկ առաջի քո. համբարձումն ձեռաց իմոց պատարագ երեկորի»։ Այսուիկ ուրախարար զոհագործութեամբ ապրեցուսցես զիս յորոգայթէ յայսմանէ, որ թագուցաւ ինձ 'ի գայթագղութենէ գործողին զանօրէնութիւն։ Եւ վասն զի զիտէ, թէ ներկայ ամանակիս գիշերային հանգիստս՝ զապականութեանս ոչ կարէ յինէն մերկանալ զբռնութիւն, եթէ ոչ վերջնումն այնմիկ ապականահալած եւ մահալուծօղ գիշերին երթեալ հանդիպանամ, զսոյն եւ ընդունել հայցէ 'ի նմանէ, 'ի յանգումն ածելով զերեկորին զկարգեալ սաղմոսսն. «Հանցես, ասէ, 'ի բանտէ զանձն իմ, եւ գոհանամ զանուանէ քումմէ»։ Բանտ՝ զկեանս աշխարհիս անուանէ. եւ հանելն 'ի սմանէ՝ առ հանդերձեալ աշխարհին կեանս զելանելն ասէ. վասն որոյ եւ 'ի վերայ բերէ, թէ «Ինձ համբերեն արդարք՝ մինչեւ հատուսցես ինձ»։ Թէ եւ վասն իմ ոչ փութացուցանես հատուցանել զխոստացեալ քո զարքայութիւնն, զարդարոցն ընդ միտ ածցես զյապաղումն. զի եւ նոքա մեզ մնան ընդունել զաւետիսն։

Զկնի որոյ ապա զճրագացն նուագեն զկցուրդ, որպէս թէ 'ի տասներորդ ժամէ աւուրն սկիզբն արարեալ աղօթիցն, արեգականն լուսով մինչեւ ցայնժամ լինին պայծառացեալ. իսկ ապա զերկրորդն՝ որ աղօտաճաճանչն է՝ 'ի ներքս ածելով լոյս, մանաւանդ թէ փոխանակ զգալի լուսոյն՝ ճառագայթիւք զսրտին խնդրեն լուսաւորել զաչս։ Եւ վասն զի ընդ ձեռն բանից՝ յանմարմնականացն մտօք սլացեալ ելանեն 'ի բնակութիւնս, ընդ նմին եւ բարեձեւանալ ցանկասիրեն։ Նահապետական նախագահութեամբ ձեռնարկեն զնախապատուելին պատուել. եւ զոր ինչ արարին յառաւօտին աղօթսն, զնոյն կարգ եւ աստ յառաջ առնլով, 'ի սաղմոսողոգէն եւ 'ի հրեշտակական դասուէն սկսեալ՝ տանին յանգել յեպիսկոպոսսն եւ 'ի քրովբէական դասն. ընդ որս եւ զերեքսրբեանն զուգաձայնեալ՝ երգակցեն զսրբասացութիւն։ Եւ այսպէս զհանգստեանն նուագելով զսաղմոս, արձակեն։

Արդ չորք են ընդ ամենայն երեկոյին աղօթից սաղմոսք, առանց հանգըստեան սաղմոսին. թերեւս ըստ չորից տարերացդ, որ 'ի նիւթականումս մեր գտանի մարմնի։ Զի զվեցն, որով իմանալի հոգին միջնորդէ ըստ զգայարանացն, յառաւօտին աղօթիցն յիշեցաք սաղմոսս. եւ չորք եւ վեց գումարին 'ի տասն, որ է առաջին կատարեալ թիւ 'ի միակէն սկսեալ, եւ կատարելագունից թուոց սկիզբն. եւ զուգաթիւ 'ի ձեռն Մովսիսի տէրունեան աւանդեալ օրինացն։ Այլ եւ բնականագոյնք, որովք զուգիւք ներգործել բնաւորեաց առաջնորդականն որ 'ի մեզ միտք. աչօք, ականջօք, ռնգամբք, բերանով եւ ձեռօք։ Բայց եւ բանական մակացութեանն սովաւ բովանդակին հնարք։ Քանզի մի ըստ միոջէ համօրէն տասն թուով սահմանեցին զսեռականագոյն զէակացն սեռս։ Է եւ եռանգիւնի, 'ի միակէն առ չորսն վերանալով. ա. բ. գ. դ. բաղկացուցանէ զտասն։ Եւ այս մեզ յաղագս թուոյ քառակի եւ միակի, որովք առաւօտին եւ երեկորին աղօթք ասացեալ եղեն։

ԺԶ. ԲԱՅՑ արդ այսոցիկ այսքան բաւական լիցի, սակաւս ինչ 'ի բազմաց նշանակելով, յոլովիցն 'ի գիտութիւն ածել կամեցեալ։ Վասն զի եւ չէ իսկ առաջիկայս մեզ զստեղծեալն հակաճառութեամբ տարօրէն սովորութիւն, այլ կանոնական սահմանադրութեամբ ըստ իւրաքանչիւր գլխոց՝ զհիմնացեալ զանկարգութիւնն քակել եւ 'ի բաց հանել յեկեղեցւոյ Աստուծոյ, եւ փոխանակ նոցա զբարեվայելուչսն եւ զօգտակարագոյնսն 'ի տեղւոջն արձանացուցանել։

ԺԷ. ԱՐԴ որովհետեւ 'ի միասին հրաւիրեալ գումարեաց զմեզ աստուածային տեսչութեանն հրաման, որք միանգամ հաղորդք եմք միմեանց առ Աստուած խոստովանութեամբն, այլ եւ սիրով առ իրեարս եռացեալք, ոչ ինչ արգելու զառաջի արկեալսս 'ի գլուխ բերել մեզ հոգեւորական ջան։ Քանզի եւ զայս 'ի մէնջ պահանջէ՝ որ հաւատացն 'ի մեզ զվերակացութեանս այսորիկ շնորհ. շուրջ գալով միշտ, տեսանել հոգաբարձութեամբ զհօտ Քրիստոսի, զոր պատուական արեամբն իւրով փրկեալս ազատեաց. եւ յամենայն հարուածոց բանսարկուին բժշկեալ, առողջս եւ անարատս ինքեան յօրինեաց մարմին, զբոլորեցուն զանուանս գրելով 'ի դպրութեան կենաց։ Զի մի՛ գուցէ, որ առ մահն զմեզ ածէ, 'ի վերայ եկեալ ծուղութեանն քուն՝ յափշտակել համարձակութիւն տայ զհօտս հանդերձ հովուաւն աներեւոյթն գազանի. որ յամենայն ժամ շուրջ գայ, եւ խնդրէ կլանել՝ զորս եթուքն. եւ գտանիցիմք եղեալ պարտականք արեան անձանց եւ յանձնեցելոցս։ Այլ պարտ եւ արժան է հանապազօր վարդապետական մեր բանիւն ամրացուցանել զառողջսն, եւ վիրաւորեցելոցն զբարեգործութեանն հրաման տալով 'ի վերայ բերել սպեղանիս. որպէս զի հնար լիցի ամենայն անձին Երրորդութեանն երկրպագուաց ժառանգել զերկնից արքայութիւնն 'ի Քրիստոս Յիսուս 'ի Տէր մեր, որում փառք յաւիտեանս. ամէն։