Մատենագրութիւնք

ՅՈՅԺ տենչալի էր ինձ եւ փափաքելի, ոչ այլոց զիս, եւ ոչ զայլս ինձ լինել 'ի թշնամութեան. այլ յամենայն ժամ զբարեաց զհետ երթալ ըստ առաքելական հրամանին՝ առ միմեանս եւ առ ամենեսին, 'ի բոլոր սրտէ առ համօրէն մարդիկ զխաղաղութիւնն ունել խնդրելով։ Որպէս զի նովին եւ զԱստուածն սիրոյ եւ զխաղաղութեան 'ի մեզ հաւանեցուցանել հնարէաք բնակել տալ։ Բայց վասն զի զոր 'ի սկզբանն 'ի բաց հրամայեցաք դնել զսպանութեանն գործիս, վերստին այժմ աւասիկ 'ի ձեռն առնլով մարդիկ պատերազմին առ միմեանս, եւ ընդ միոյ գլխոյն Քրիստոսի անդամոց՝ բազում գլուխք եւ ցեղապետք նստեալ կացին, ապա հարկ է մեզ՝ որ զմին միայն ընտրեցաք ունել զօրագլուխ եւ վերակացու կենաց մերոց, որք ոչ միայն աստուծոյ զմեզ ասեմք, այլ եւ վասն նորա գիր հանեմք, եւ յանուն նորա խրախոյս բառնամք, յաղագս նորին ահաւասիկ եւ ատեամք զատելիս նորա. զկատարելագոյնն զնոսին ատեսցուք զատելութիւն։

Այլ եւ ասացից առ նոսա. «Մի՛ կեցջիք, փոխանակ զի սուտ խօսեցայք յանուն տեառն», ըստ մարգարէին ձայնի։ Եւ զի՞նչ ստել չարագոյն կայցէ քան զոչ խոստովանել զՔրիստոս մարմնով եկեալ. զոր մոլորեցուցիչ եւ Նեռն անուանէ մեծն Յովհաննէս։ Քանզի այնքան նրբեն եւ նուաղեցուցանեն նոքա՝ զորոց բանս է, որ վասն Քրիստոսի մարմնոյն մտածութիւնք եւ ճառք, մինչ զի առ աչս երեւութեան կարծիս արկանել մարմնացելոյ բանին, որքան 'ի զօրութենէ բանից նոցա 'ի միտ առնուլ է։ Քանզի զամենայնսն 'ի Քրիստոս ըստ մարմնոյն կիրս՝ ոչ առնուն յանձն ասել ըստ մարմնոյ եւ կամ մարմնով. զի մի՛ երկուց, ասեն, ակնարկութիւն տայցեմք բնութեանց 'ի մին Քրիստոս. այլ ինքն իսկ Բանն Աստուած էր՝ որ ընդ երկոսին անցանէր, ասեն, ընդ մարդկայինսն եւ աստուածայինսն։

Զարմանամ ընդ այսպիսի կեղակարծ եւ գայթ 'ի գայթ խոստովանութիւն. եթէ անմարմնապէս զմարմնականսն կամելի էր կրել Քրիստոսի, ընդէ՞ր եւ մարմին զգեցաւ 'ի կուսէն՝ իննամսեայ ժամանակաց յղացութեամբ, եւ ծննդեամբ յառաջ եկեալ երեւեցաւ տղայ։ «Գտանիցէք, ասէ, մանուկ պատեալ 'ի խանձարուրս, եւ եդեալ 'ի մսուրե. եւ «Եղելոյ 'ի զաւակէ Դաւթի ըստ մարմնոյն». եւ «Յորոց եւ Քրիստոս ըստ մարմնոյնե. եւ «Մեծ է խորհուրդ աստուածպաշտութեանն, որ երեւեցաւ մարմնովե. եւ «Քրիստոսի չարչարելն մարմնով» ասէ. եւ «Թէպէտ եւ մեռաւ մարմնով, այլ կենդանի է հոգւով»։ Այլ ակամայ կուրութիւն ցանկայ՝ ոչ տեսեցելոցն լինել տեսօղ, իսկ կամաւոր կուրութիւն խնդրէ՝ ոչ լինել տեսեցելոցն տեսօղ։

Այլ եւ ոչ 'ի կուսէն, ասեն, մարմնանալ, այլ 'ի կուսին. զի մի՛ արդեւք 'ի կուսէն ասելով՝ զմերս յիշեցուցեալ 'ի ներքս ածիցեն բնութիւն։ Իսկ 'ի կուսին ասացեալ՝ ինքն ապա, ասեն, Բանն Աստուած մարմնացեալ լինի յարգանգի կուսին։ Ըստ բնութեա՞ն զմարմնանալս տայք բանին, հարցանեմ զձեզ, եթէ ըստ առ ինքն զառ 'ի մէնջն միաւորելոյ։ Եթէ յիւրն ընկալաւ զայս գոյացութիւն, լուծեալ եղեւ յայնմանէ՝ յորում էրն, 'ի նանիր է եւ յոյս փրկութեան մերոյ։ Բայց կարծեմ զայլ ինչ երկնել մտաց ձերոց՝ այսպէս կեղծաւորելովդ։ Զի՞նչ արասցես եւ զհրեշտակապետին ձայն. «Որ 'ի քէն ծնանելոցդ էե ասէ, եւ ոչ թէ որ 'ի քեզ. եւ եթէ «Առաքեաց Աստուած զՈրդին Իւր, որ եղեւ 'ի կնոջէե. եւ թէ «Առաքեցաւ Աստուած յԱստուծոյ, եւ առ հոգի եւ մարմին 'ի կուսէ. եւ եթէ՝ «Քրիստոս 'ի կուսէ. կանայք, կոյսք լերուք». եւ եթէ՝ «Ծնաւ 'ի Մարիամայ սրբոյ կուսէ»։ Գիտեմ զի զայսոսիկ լսես, եւ ոչ հնազանդիս. զի եղիցիս 'ի կորուստ անհնազանդեալ որդիդ հարանց։

Ապա թէ յերկիւղէ տարակուսանաց է թերաբանելդ ձեր, զնմանսն առնէք այնոցիկ, որք 'ի սրոյն զարհուրանաց փախչելով՝ գահավէժք եղեալ մեռանին։ Ըստ նմին եւ դուք երկուցեալք յերկուցն ասել բնութեանց՝ 'ի Պանդորոսին փախուցեալ անկանիք յիմարութիւն, որ զԲանն 'ի մարմին եւ յոսկերս յեղեալ ասէր։ Զի եթէ ոչ խորհրդոյ ակամբ հայել գիտասջիք յաւետարանական ձայնն, «Բանն մարմին եղեւ» ոչ իւիք հեռանալ կարիցէք յառաջասացեալ հայհոյութենէն։

Ըստ նմին օրինակի՝ զմին ասել բնութիւն, եթէ որպէս պարտն է ասել՝ ըստ ճշմարտութեանն կարգի ոչ ասիցէք, բազում շանց հոմատեսակք եղանիցիք զհայհոյութիւնսն բարբառողաց։ Քանզի առ այս՝ ամենայն քրիստոսասիրաց լուսաւորեալ են մտաց աչք. զի ոչ է մի բնութիւն մարմնոյն եւ բանին ըստ նոյնութեան բնութեան. զի ոչ մարդկային երկոքին, եւ ոչ աստուածային։ Ոչ մարմինն յերկնից իջեալ՝ ըստ առաջին Եւտիքեայ բաջաղանացն, եւ ոչ Աստուածն Բան 'ի Մարիամայ առեալ սկիզբն, որպէս Փոտինոսի թուեցաւ ասել. այլ Բանն անեղ՝ յանեղագունէն իջեալ Հօրէ՝ մարմին ստացական յարգանդէ կուսին զգեցաւ։ Ապա ուրեմն ոչ է ըստ բնութեան նոյնութեան մի բնութիւն. զի թէ եւ ասեմք՝ մի բնութիւն Բանին մարմնացելոյ, ոչ այդպէս խելայեղ եւ ջախջախ մտածութեամբ, որպէս թէ միոյն 'ի միւսմէն 'ի բաց բարձեալ. եւ կամ լուծեալք 'ի միմեանց՝ որպէս խոնաւուտ բնութեանցն. յորմէ լինի եւ ոչ մի բնութիւն։ Այլ զոր էրն ոչ 'ի բաց թողլով, եղեւ՝ զոր ոչն էր. եւ այսպէս բարձրագունին ծանուցաւ խոնարհութիւն. մնալով 'ի բարձրութեան՝ գտաւ նոյն ինքն 'ի խոնարհութեան. որպէս սուրբն Գրիգոր ասէ. «Թէպէտ եւ վասն մեր էջ յանարգութիւն, այլ կայ յիւրում բնութեանն. որպէս եւ ինքն իսկ ասաց. Ես նոյն եմ՝ եւ ոչ փոփոխիմ»։ Յայտնի եղեւ եւ մերն մեծութիւն. ունելով զպատկեր ծառային՝ զգեցաք զպատկեր երկնաւորին։ Եւ զայս՝ ինքն փրկիչն յայտնեաց ասելով. «Ես եկի՝ զի զկեանս ունիցիք, եւ առաւել եւս ունիցիք». այս ինքն ոչ եկի զտուեալն 'ի բաց բառնալ 'ի սկզբանն զգոյացութեան շնորհ, այլ զաստուածատեսակագոյնս զիմ 'ի վերայ նորուն հաստատել։ Քանզի ոչ եկն յեղծանել ստեղծօղն զստեղծեալն յինքենէ ստեղծուած, այլ վերաստեղծել զնոյն եւ նորոգել։ Եւ այսպէս 'ի գոլոյն ոչ 'ի բաց կալով, մարդկայինն եւ աստուածայինն այնուհետեւ ասին 'ի միաւորութենէն եւ որոց ոչն էին գոյացութեան. այս է Բանն Աստուած մարդ լինելով եւ ասելով՝ մնաց եւ այնպէս Աստուած. եւ աստուածանալով մարդս եւ անուանելով ոչ երբէք զիւրն 'ի բաց կորոյս գոյացութիւն։ Որպէս երանելին Եփրեմ ասէ. «Ոչ փոփոխելով մարմինն յանմարմնութիւն, այլ ունի զինքեան զմարմինն՝ որպէս ծնաւ 'ի կուսէն. եւառաւել քան զմեզ, ըստ որում յԱստուածն Բան միաւորեցաւ»։

Արդ՝ յայտ է թէ անհասանելի միաւորութիւնն, եւ ոչ բնութեանցն այլայլութիւն առաջնորդեն մեզ զմին ասել բնութիւն մարմնացեալ Բանին։ Զսոյն եւ մեծահանճարն Կիւրեղ աւանդէ Աղեքսանդրի հայրապետ, ասելով. «Ոչ 'ի մարմնոյ բնութիւն փոխաբուսեալ Բանին, այլ եւ ոչ մարմնոյն 'ի նորայն, այլ 'ի յատկութեան ըստ բնութեան երկաքանչիւրոյ մնացելոյ եւ իմացելոյ, ըստ այժմու մեզ աւանդեցելոյ բանին՝ անճառելի եւ անասելի միաւորութիւնն՝ մի մեզ եցոյց որդւոյ բնութիւն։ Արդ 'ի յատկութեան ըստ բնութեանն ասել, զանշարժն մնալ ասէ յերկաքանչիւրսն՝ որոց էինն: Իսկ 'ի գերազանց եւ 'ի սքանչելի միաւորութենէն ոչ ինչ է արգել միութեան՝ զամենայնսն խոստովանել 'ի Քրիստոս, մի դէմ, մի անձն, եւ մի նորա բնութիւն. զի որ 'ի Հօրէ անմարմին բանն էր, 'ի Մարիամայ սրբոյ կուսէն՝ այս ինքն 'ի մարդկային բնութենէս՝ մարմին զգեցաւ. եւ զնոյն միաւորեալ ընդ իւրումն դիմի եւ բնութեան, մի դէմ, եւ մի բնութիւն ասի եւ հանդերձ մարմնովն։ Ոչ եթէ անգոյ եւ կամ առանց մըտաց եւ անձին, եւ թանց բնութեան զմերն ընկալաւ 'ի կնոջէ, այլ ըստ ամենայնի կատարեալ առնլով՝ առ իւրն միաւորեաց կատարելութիւն Բանն որ 'ի Հօրէ. եւ այսպէս ասի մի կատարեալ՝ զմի ունելով կենդանութիւն եւ զդէմ։ Ոչ 'ի միութենէն զերկաքանչիւրոցն ուրանամ զկատարելութիւն, եւ ոչ յաղագս երկաքանչիւրոցն կատարելութեան զմին հրաժարեմ ասել կատարելութիւն. միութիւն յանայլայլութեան, եւ անայլայլութիւն 'ի միութեան խոստովանելով։

Ապա ուրեմն մի բնութիւն եւ մի դէմ Քրիստոսի, եթէ պարտ է համառօտագոյնս ասել, ոչ է ըստ նոյնութեան բնութեան կամ ըստ միանձնականութեան. զի այս զերկոսին 'ի միասին գրեթէ զրկեսցէ, զԱստուած 'ի մարդն լինելոյ, եւ զմարդն յաստուածանալոյ. այլ է, որպէս բազում անգամ ասացի, ըստ անճառ միաւորութեան Բանին ընդ իւրում մարմնի։ Որպէս եւ սուրբն Գրիգոր ասէ. «Միացաւ 'ի մարմնի բնութեամբ, եւ խառնեաց զմարմինն ընդ իւր աստուածութեանն»։ Ահաւասիկ ըստ անճառելի եւ անպարիմանալի խառնմանն եւ միաւորութեանն համարձակիմք ասել մի բնութիւն Քրիստոսի, եւ ոչ ըստ այլում իմիք յեղանակի։ Զսոյն եւ երանելին Յուղիոս ասէ Հռովմայ հայրապէտ. «Որ ասէ զմարմինն առնելի առ անեղն Աստուած միաւորութեամբ աստուածային եւ երկրպագեալ, եւս զերկախումբն իբրեւ մի անառնելի Աստուած, երանեալ եղիցի»։ Առ երկոսին հաւասարապէս ունի երանութեանս բան, երկախումբ խոստովանեալ ըստ բնութեանց, եւ մի ըստ միաւորութեան։ Մի զմին ասելով՝ զբնութեանցն խցանել կամակորեսցուք զաղբեւրս, եւ մի՛ յասելոյ անտի զերկախումբն՝ պատառել կամելով զմիաւորութեանն պատմուճան. այլ բարեպաշտաբար առ երկոսինն գալ գիտացեալ, միութեամբն ճանաչել զբնութիւնսն, եւ 'ի բնութեանց անտի ելանել առ միաւորութիւնն։ Որպէս հրաշալին ասէ Յովհան Կոստանդինուպոլսի. «Միութիւն խոստովանիմ, եւ ոչ քայքայումն ինչ եւ լուծումն այսր բնութեան յայն, կամ այնր յայս. այլ միացեալ, մի լեալ»։ Արդ մի լեալ, որպէս յառաջն ասացի, ըստ միաւորութեանն գոլ ասէ զերեւելին եւ զաներեւելին, եւ ոչ ըստ համագոյութեան. զի ո՞րպէս արդեւք եղիցի՝ որք ոչն են։

Բայց սակայն եւ զայս լսեմք 'ի ձէնջ ասացեալ. «Մի բնութիւն զաստուածայինն իսկ ասեմ, զոր 'ի Հօրէ ունէր զիւր զիսկական բնութիւնն. զի ոչ ասի յարարածականացս ոք բնութիւն, քանզի արարչականն ասի միայն բնութիւն. իսկ զմարմինն՝ մարմին Քրիստոսի ասեմ, եւ ոչ բնութիւն Քրիստոսի»։ Փախչի՞ս 'ի բնութեանդ անուանէ, ընդ նմին եւ յերկուցդ ասելոյ. եւ ոչ գիտես թէ մարմին ասելով՝ յերկոսին 'ի ներքս ըմբռնիս յորոց փախչիսդ։ Արդ զնոյնս, որովք բարեպաշտելդ կարծես, հակառակ ընդդէմ քեզ եդից։ Զմարմինն՝ մարմին Բանին ասելով, եւ Բանն ասացեալ մարմին ունել, զինչ այլ ինչ թուիցիս ասել եթէ ոչ կրկին։ Եւ դարձեալ զԲանն 'ի Հօրէ ասելով, զՀօրն տացես նմա զբնութիւն. իսկ զմարմինն 'ի մարդկանէ ասելով զո՞յր ունել ասես նմա բնութիւն, եթէ ոչ զմարդկան։ Բայց կարծեմ թէ կամիք եւ ոչ մարմին Քրիստոսի ասել. զի թէ զմարմինն ճշմարտութեամբ՝ խոստովանէիք ունել Քրիստոսի, եւ զայն 'ի մարդկանէ եւ մարդկային, զնոյն եւ բնութիւն մարդկային ոչ արդեւք խղճէիք ասել։ Քանզի նոյն է մարմին մարդկային ունել Քրիստոսի, եւ բնութիւն մարդկային. եւ զի Քրիստոս առանց միաւորութեանն ոչ ասի Քրիստոս Յիսուս, այլ Աստուած Բան։ Որպէս սուրբն Բասիղիոս ասէ. «Զի թէ ասիցէ ոք զմարմինն բնութիւն Բանին, եւ զԲանն բնութիւն մարմնոյն, ամպարշտութեամբ լի է այսպէս ասացեալքն»։

Իսկ եթէ զմի եւ զնոյն Քրիստոս յերկուց խոստովանեսցիս ասել բնութեանց, այսինքն աստուածային եւ մարդկային, ընդէ՞ր զարհուրիս եւ զայրանաս, եւ այլանդակ եւ հայհոյիչ շարադրութեամբ զբարեպաշտաց պղտորես զլսելիս։ Քանզի ասես, որ 'ի Հօրէ գոյացեալ անձնն էր, նոյն անձնաւորեալ 'ի սուրբ կուսէն. եւ որ 'ի Հօրէ բնութիւնն էր, նոյն բնաւորեալ եղեւ յարգանդի կուսին։ Եւ սակայն գոհութիւն Աստուծոյ, որ յայտնէ զխորս խաւարի, եւ հանէ 'ի լոյս զստուերս մահու. զի թէպէտ եւ շատ ջանացար կուրաշաւիղ իմն արահետիւք ծածկել եւ թագուցանել զհաւաքեալ 'ի քեզ զդառնութեան մաղձ, այժմ յաստուածայնոյն բռնադաետալ յակնարկութենէ տեսչութեանն՝ 'ի վեր բղխեցեր: Արդ զիա՞րդ անձնաւորեցաւ 'ի կուսին անձն Որդւոյ. թողլո՞վ զիւր գոյութւինն՝ յայլո՞ւմ գտաւ գոյութեան, որպէս Պանդորսն ասէ, եթէ յիւրումն մնալով՝ զերեւութական միայն զձեւն զինքեամբ արկաւ, առ աչօք եւ ձեւով եւեթ ցուցեալ զմերն 'ի կուսէ, որպէս Եւտիքէսն երկրորդ յիմարաբար բարբառի՝ ասելով. «Խոստովանիմ զԲանն Աստուած յարգանդի կուսին կերպացեալ՝ տպաւորեալ, 'ի պատկեր եւ 'ի ձեւ մարդոյ եղեալ, այլ ոչ եթէ յարարածական բնութենէն ինչ յինքն խառնեաց. քան զի անխառն է աստուածութիւնն եւ անյօդ»։ Տեսանե՞ս, որպէս համաձայնք առ միմեանս գտանիք յամպարշտելդ. դու ասես, 'ի Հօրէ անձնն Որդւոյ անձնաւորեցաւ 'ի կուսին. եւ նա ասէ, ոչ ինչ խառնեաց 'ի կուսէն յանխառն աստուածութիւնն։

Եւ եթէ ոչ գոյութիւն ինչ անձնաւոր զմերս 'ի կուսէ ընդ ինքեան միաւորեաց Բանն, զիա՞րդ ինքն զինքն մարդ եւ որդի մարդոյ անուանեաց։ Զիա՞րդ եւ տղայ երեւեալ խանձարրապատեցաւ, եւ կաթնաբոյծ եղանիւր, եւ առ կատարելութիւն 'ի վեր ընթանայր աճմամբ հասակի, ըստ մեծին Աթանասի ուղղափառ դաւանութեանն. «Որքան ինքն, ասէ, հրամայեաց՝ զբնութեանն կատարելով յինքն ընկալաւ. որքան կամեցաւն, այս է՝ ծննդեան 'ի կնոջէ, աճման հասակի, ամաց թուոյ, աշխատութեան, ծարաւոյ եւ քաղցոյ, եւ քնոյ, եւ տրտմութեան, եւ մահու եւ յարութեան»։ Այսոքիկ ամենեքին՝ նմանութիւ՞նք եւ երեւո՞յթք թուիցին քեզ եղեալքն 'ի Քրիստոսէ, թէ ճշմարտութիւն։ Ապա եթէ ճշմարտութիւն, որպէս եւ է իսկ. քանզի անհնար է անսուտն Աստուծոյ ստութեամբ իւիք կեղծավորել 'ի գործս իւր. զիա՞րդ իշխես ասել զաներեւոյթ եւ զանմարմին անձնն Որդւոյ մարմնաձեւապէս անձնանալ յարգանդի կուսին, եթէ ոչ զկատարեալ մեր բնութիւնս 'ի կնոջէ յինքն ընկալեալ՝ ընդ ինքեան միաւորեաց Բանն Աստուած առաքեալ 'ի Հօրէ։

Եթէ այդպէս ասեմք՝ ասեն, երկուս լինիմք ասացեալ դէմս, եւ երկուս բնութիւնս։ Դարձեալ փախչելով 'ի սնոտի երկիւղէ, 'ի մեծագոյնն անկանիս չար։ Եթէ յերկուց ըստ բնութեան ոչ կամիս ասել զմինն, կարի յոյժ չարաչար ըստ բնութեան զմին գտանիս ասացեալ բնութիւն։ Այլ անմարմին բնութիւն աստուածային Բանին՝ զմարմնական բնութիւն 'ի կուսէն ընկալեալ, ընդ ինքեան միաւորեաց. որ է ըստ բնութեան յերկուց՝ աստուածային եւ մարդկային. իսկ ըստ միաւորութեան՝ մի։ Զի եթէ այս երկուք գեղեցկագոյն հաւատոյ ոտիւք առ ճշմարտութիւնն 'ի վեր կանգնեալ ոչ հաստատիս, առ որ եւ յենուցուս առ մինն 'ի նոցանէ՝ կաղ գտանիս առ խոստովանութիւն ճշմարտութեանն. այլ կատարեալ՝ ըստ երկաքանչիւրոցն դիտելով զերկուսն, ըստ միաւորութեան՝ մի կատարեալ, մի դէմ, եւ մի Որդի Աստուծոյ խոստովանելով. որպէս սուրբն Բասիլիոս ասէ. «Երկուց գոյացութեանց կատարեցելոց միաւորութիւն»։

Առ որ դու հակառակաբար ընդդէմ յարուցեալ՝ գրեցեր 'ի քում շարագրածութիւնս անդ, եւ ասես. որ 'ի Հօրէ բնութիւնն է՝ նոյն բնաւորեալ է 'ի սուրբ կուսէն։ Մինչ 'ի Հօրէ բնութիւն էր, զի՞նչ այլ ինչ բնութիւն յարգանդի կուսին գոյանայր։ Զմտաւ ած, յորքանեաց չարաչար հայհոյութեանց պտոյտս ընկղմիս՝ զայդ այդպէս ասելովդ։ Սուրբ հարքն 'ի Նիկիա ժողովեալքն ասացին՝ զնոյն բնութիւն Հօր վասն մերոյ փրկութեան ծնաւ մարդացեալ 'ի Մարիամայ սրբոյ կուսէն Հոգւով Սրբով։ Եւ ապա 'ի չար արկեալ թուեն զկատարելութիւն բնութեանս մերոյ. հոգի, մարմին, եւ միտս. եւ նովին մարմնով համբարձեալ յերկինս. եւ նովին մարմնով գալոց է ասացին։ Իսկ դու ասես. որ 'ի Հօրէ բնութիւնն՝ բնաւորեցաւ յարգանդի կուսին. եւ յաղագս այնր ասի մի բնութիւն։ Եթէ յարգանդի կուսին բնաւորեցաւ, ապա 'ի Հօրէ ոչ էր բնաւորեալ։ Դարձեալ՝ թէ յարգանդէ կուսին սկիզբն էառ լինել մի բնութիւն ընդ Հօր, ապա նախ քան զխոնարհելն յարգանդ կուսին՝ օտար գոյր բնութեանն Հօր։ Եւ զայդ այդպէս ղաւղակատելովդ՝ Արիոսի եղեալ գտանիս չարապաշտութեանն զուգաձայն։

Դարձեալ՝ զմի բնութիւնդ ապաքէն ընդդէմ երկուս բնութիւնս ասողացն ասես գոլ. եւ որ երկուսն ասէ բնութիւնս, զաստուածայինն ասէ եւ զմարդկայինն. դու զո՞վ ոք 'ի նոցանէ ասես՝ զմիդ ասելով, կամ ըստ որո՞ւմ յեղանակի։ Արդ այսպէս շամբուշ խորհրդով բանդագուշիս, եւ ոչ գիտես գտանել զշաւիղս աստուծոյ զդիւրինս. զի Բանն Աստուած՝ գոյութիւն հանդերձ մարդկային բնութեամբ ընկալեալ յանարատ արգանդէ կուսին՝ ընդ ինքեան միաւորեաց անճառապէս գոյութեան եւ բնութեան, ոչ զյառաջագոյն գոյացեալն. քանզի «Զգոյութիւն մարմնոյն՝ միաւորութեամբ բանին ծանեայ, ասաց ոմն 'ի սրբոցն. եւ այսպէս ասի մի դէմ, եւ մի բնութիւնե Բանին մարմնացելոյ։ Ոչ ըստ ինքեան ասի մի բնութիւն եւ առանձնաւորութիւն. քան զի զայս 'ի Հօրէ իսկ անժամանակաբար յինքեան բերէր Բանն Աստուած. այլ ըստ անճառ տնօրէնութեանն 'ի կուսէն։ Որպէս սուրբն Բասիլիոս ասէ. «Ծնեալն 'ի Մարիամայ էութիւնն 'ի նորա բնութենէն՝ ոչ էր Աստուած բնաբար, այլ միաւորութեամբ տնօրէնութեանն. վասն զի որ 'ի բնութենէ Հօր էր Աստուած՝ Բանն, 'ի բնութենէ Մարիամայ էառ զպատկեր ծառայի, եւ պտուղ որովայնի նորա գտաւ եղեալ»։ Եւ զայս նա։ Ապա ուրեմն՝ ոչ բնութիւնն աստուածային բնաւորեցաւ յարգանդի կուսին, որպէս դու դանդաչես. այլ Աստուածն Բան 'ի Հօրէ՝ զմարդկային զգեցաւ բնութիւն 'ի կնոջէ։ Որպէս եւ մեծն Աթանաս ասէ. «Վասն զի բնութիւն մարդկութեանս էր՝ որ ծնանելոցն էր, վասն այնորիկ եւ չարչարեալ զնա նշանակէ»։ Այսպէս հայրն։

Բայց դու թէ ասիցես՝ մարդ եղեալ ճշմարտապէս 'ի մարդկանէ զԲանն որ 'ի Հօրէ, ընդէ՞ր զանգիտես զմարդկայինն 'ի Քրիստոս դաւանել բնութիւն. եւ աղամողիս 'ի բանս քո, եւ յայլմէ առ այլ վազեալ անցանես տարապարտ մտածութիւնս։ Երկնչիս յերկուց ասել բնութեանց. երկիւղ մեծ գոյ, եթէ ոչ արժանապէս եւ զմին ասել Քրիստոսի բնութիւն։ Իսկ եթէ իրաւապէս եւ բարեպաշտաբար զերկոսին լսես, ոչ ինչ է արգել զմին ասելով՝ յիշել եւ զառ 'ի յերկուցն. եւ դարձեալ՝ ոչ մոռանալով զյերկուցն, խոստովանել եւ զմին։ Զի եւ սուրբ հարքն՝ բարեփառութեան հիմնացեալ հաւատով, աներկեւան եւ անտարակարծ խոհականութեամբ զէն անվթարելի զերկոսին զսոսա ընդ ինքեանս բարձեալ բերէին ըստ պիտոյիցն իրակութեան, զմի մի ոք 'ի սոցանէ շարժեալ շողացուցանէին ընդդէմ թշնամեաց ճշմարտութեանն։ Առ այնոսիկ՝ որք ըստ Եւտիքեայ, եւ կամ Յուղիանեայ չարապէս զմին իմացետլ ասէին, երկակի ասացուածով զբանիցն իւրեանց յօրինէին զառաջարկութիւն. քանզի իւրաքանչիւր ոք սոքա՝ առ միմեանս բարեփառագունին առաջնորդեսցեն մտաց։

'Ի պտղոյ անտի ծառն ճանաչի, եւ յարմատոյ անտի ասի ծաղիկն։ Հարցանե՞ս զծաղկէն, արմատոյն անուամբ նշանակեսցի. եթէ անունն 'ի միջոյ բարձցի, ապա եւ Բանն. եւ չարաբարձումն անուանն եւ բանի վերաձգեալ ածցիս. անուամբ արմատոյն, տեսութեամբ գունոյն, 'ի բուրմանէ անտի հոտոյն, եւ համոյն ճաշակաւորութեամբ։ Ըստ նմին օրինակի եւ առ փրկչական մարմինն վերաթեւեալ համբարձցիս. դաւանելով զնա տեսակին անուամբ՝ մարդ Յիսուս Քրիստոս ասելով։ 'Ի տեսութենէ անտի. «Շօշափեցէք զիս եւ տեսէք, զի ոգի մարմին եւ ոսկերս ոչ ունի, որպէս զիս տեսանէք՝ զի ունիմե։ 'Ի մարդկային կրիցն. «Որով ինքն չարչարեցաւ՝ զփորձ առեալ կարօղ է եւ փորձանաւորացն օգնական լինել»։ 'Ի մահուանէ նորա վասն մեր. «Քրիստոս մեռաւ վասն մեր ըստ գրոց»։

Ապա ուրեմն թէ միովն ոչ զգաստացար, առ այլսն մի ըստ միոջէ ընթացեալ հարցջիր. եւ հաւանեցուսցեն զքեզ համագոյ եւ համաբուն ասել զտէրունական մարմինն մարդկային բնութեանս. զի այսպէս յերկուց բնութեանց խոստովանելով, նշանակեսցես զնա մարդ միանգամայն եւ Աստուած։ Իսկ մին ըստ բնութեան զնա ասացեալ՝ որպէս եւ ասէքդ իսկ, բացարձակ անուամբն եւ եթ նշանակեալ լինի. զիա՞րդ կարասցես մարդ զնա եղեալ ասել եւ մեռանել, եւ մահուամբն զանմահութեան 'ի մեզ աղբիւրացուցանել շնորհ։ Այսորիկ աղագաւ անպատկառացոյցք սուրբ հարքն երկուց բնութեանց Քրիստոսի աստուածայնոյն եւ մարդկայնոյն լիեալք. Բնութիւնք երկու ասելով վասն զի Աստուած եւ մարդ, եւ եթէ՝ 'Ի միասին եկին բնութիւնքն, եւ եթէ՝ Հաւաստի զերկոսին ունէր զբնութիւնսն Քրիստոս. եւ եթէ՝ Կրկին է Քրիստոս. մարդ էր որ երեւէր, եւ Աստուած էր որ ոչն երեւէր. եւ որ այլ ինչ սոյնպիսիք յայլոցն ասացեալ եղեն. Ոչ եթէ զյերկուցն ասելով՝ հրաժարէին ասել զմին, եւ կամ եթէ զսորին հակառակն՝ զմին խոստովանելով յամառէին յերկուցն գալ խոստովանութիւն, այլ համարձակաբար երկոքումբքս այսոքիւք բարեփառութեան ղամպարօք փայլեալք պայծառանային, երկուս ըստ բնութեան, եւ մի ըստ միաւորութեան զՔրիստոս քարոզելով. ընդ ձեռն որոյ ցուցեալ լինէր Աստուծոյն Բանի բնութիւն անեղանելի, եւ 'ի Հօրէ. իսկ մարմնոյ նորին գոյացութիւնն 'ի կուսէ, եւ արարածական. ասելով՝ Ոչ զուգապատիւս ասեմ զաւետարանչացն ձայնս, եւ ոչ 'ի նոցունց արժանաւորութենէ ասացեալս. այլ ոմն զբարձրութիւն աստուածութեան, եւ ոմն առ նուաստութիւն մարդկութեանս զիջանելն նշանակեն. եւ թէ՝ Չարչարելի մարմնով, եւ անչարչարելի աստուածութեամբն։ Եւ համայն սա՝ որ այժմ անչարչարելի ասաց աստուածութեամբն, յայլում տեղւոջ մակաձայնէ Աստուած չարչարեալ։ Արդ ո՞րպէս զսոսա իմասցուք. միթէ մարտնչիցի՞ ինքն ընդ իւր վարդապետս, քա՛ւ լիցի. այլ զառաջինն ըստ բնութեան տրամաբանէ, իսկ զերկրորդս՝ ըստ միաւորութեանն բանի։ Ոչ յորժամ ըստ միաւորութեանն ասէ, ուրանայ զհասարակականն, եւ ոչ դարձեալ ըստ հասարակականացն ինչ ասացեալ բան՝ զմիութիւնն յերկուս բաժանէ միութիւնս. այլ յերկոսին անչարաբարոյական կամօք բարեպաշտեալ մերձենայ. զչարչարելին ըստ հասարակականին անչարչարելի 'ի միաւորութեանն խոստովանելով, եւ զանչարչարելին ըստ գոյացութեան բազմաչարչարելի ըստ միաւորութեան։

Նմանակի սմա եւ այլ սուրբ հարքն զիւրեանցն արձանացուցին խոստովանական բան։ Յորժամ ըստ բնութեան ինչ բարբառել հասանէր, համարձակապէս զերկաքանչիւրցն յիշէին զհասարակականսն. ոչ առ 'ի բաժանել զմին Որդի յերկուս որդիս, կամ յերկուս դէմս, այլ միայն յորոց էինն՝ ազդեալ նշանակէին, ասելով սրբոյն Բարսղի. Վաստակեաց յուղեւորութեանն՝ մարմնոյն եւ ջղացն յուղեգնացութենէն յաւէտ ձգեցելոց. ոչ աստուածութեանն աշխատութեամբ տաժանեալ, այլ մարմնոյն որ 'ի բնութեանն յարմարագոյն էր՝ զպատահումնն ընկալեալ։ Եւ որ այժմս ըստ մարմնոյն բնութեան զայս այսպէս մակձայնէ, այլուր ըստ միաւորութեանն առ Բանն Աստուած զայսոսիկ վերաբերէ, ասելով։ Ես զթաղումն մարմնոյն եւ զգետս նորա ասեմ Բանին. ոչ բնութեամբ աստուածութեանն, այլ միաւորութեամբ տնօրէնութեանն։ Սոյնպէս զձայնս զանձնականս, եւ զչարչարանս զանձնականս, զտրտմութիւնն եւ զզոփալն, Աստուծոյ Բանին ասեմ. ոչ բնութեամբ աստուածութեանն, այլ միաւորութեամբ տնօրէնութեանն։

Եւ այսպէս երկոքումբք այսոքիւք ուղղապաշտութեան շաւղօք առ խորհուրդ մարմնաւորութեան Բանին վերերթալ գիտացեալք սուրբ հարքն՝ համարձակէին եւ զբնութեանցն արժանաւոր բարբառել բանս, եւ զմիաւորութեան տնօրէնութեանն պատշաճագոյնս, ասելով. Քաղցեաւ ըստ մարմնոյն, ծարաւեցաւ վաստակեաց ննջեաց. եւ այնու ոչ եթէ զաստուածութիւնն ինչ թշնամանեաց, այլ վասն զմարմնոյն բնութիւն ճշմարտութեամբ յայտ առնելոյ։ Եւ եթէ Անվիշտ եւ անմահ է Բանն որ յԱստուծոյ Հօրէ. յաղագս այնր իւրացոյց իւր մարմին՝ որ վշտանալն կարէ։ Եւ եթէ Ընդ իւրում աստուածութեանն միացոյց զբնութիւնս մեր, եւ զամենայն ըստ բնութեան մարդկութեանս մերոյ առնէ եւ կատարէ միածին Որդին Աստուծոյ. այլ ըստ աստուածութեան բնութեանն անախտ եւ անկարօտ, եւ լցուցիչ եւ կատարիչ ամենայն արարածոց։

Արդ այսպէս բազմերջանիկ հարանցն անորոշաբար յիշել 'ի վերայ միոյ Քրիստոսի, ոչ առ 'ի բաժանել զմին Քրիստոս յերկուս դէմս, կամ յերկուս Որդիս, քաւ լիցի. այլ զառաւելագոյն աստուստ զամրութիւն առ ճշմարտութիւն հաւատոյն տնտեսել կամեցեալք. միանգամայն թէ եւ զչարափառացն տապաստ արկանելով խումբս, որք ընդ ձեռն մին ասելոյն Քրիստոսի բնութիւն, ուրանային զանսուտ նորա մարդեղութեանն խորհուրդ։ Զվերջինն Եւտիքէս, որ ոչ համագոյական կուսին դժոխաբանէր զմարմինն Քրիստոսի, եւ մի բնութիւն։ Զառաջինն Եւտիքէս, որ յերկնից եւ անստացական ասէր զմարմինն Քրիստոսի, եւ մի բնութիւն. զՎաղենտիանոս եւ զՄանի, որ կարծեաւք ասացին զերեւումն Քրիստոսի, եւ մի բնութիւն. զԱպողինար եւ զՍոփրոնիոս եւ զՅուղիանէ, որ կիսաբաժ եւ ոչ կատարեալ զմերս ասացին բնութիւն առեալ Բանին 'ի կուսէն, եւ մի բնութիւն. զԵւնոմիոս եւ զԱրիոս, որ զաներեւելի արարած ընդ երեւելի արարածոյ շարակարգեալ ասաց զԲանն ընդ մարմնոյն, եւ մի բնութիւն։

Ոչ հեռի 'ի սոցանէ եւ զքոյդ կարծեմ ասել, մի բնութիւն. որ առ վտանգի խոշտանգանաց՝ մարմնանալ ասես Աստուծոյն Բանի. եւ յորմէ իցէ մարմինն, զայն ուրանաս։ Օրինակ իմն, որք զթագաւորական գահոյսն պատուոյ արժանի վարկանին լինել. եւ յորմէ գահոյքն գեղեցկակերտեցան՝ զնիւթն իբրեւ զանարգ ինչ անգոսնեալ 'ի բաց մղեն. ոչ գիտելով, թէ յայնժամ պատուեալ երեւի իրն, յորժամ առ հոմատեսակն իւր ասասցի. զի թէ այնմիկ ոչ ասասցի՝ յորմէ առեալն եղեւ, ոչ ծանիցի առաւելութիւնն որում եհասն փառաց, եւ դարձեալ թէ 'ի նորին վերայ էութեանն ոչ հասցէ փառացն մեծութիւն, ոչ ասի փառաւորեալ, այլ փոփոխեալ. քանզի այլ առ այլ ասի փառքն եւ փառաւորելն, եւ ոչ առ նոյն։

Արդ կամ ե՛կ խոստովանեա՛ յառաջասացելոցն զքեզ մի ոք գոլ 'ի չարապաշտից. եւ ծանիցուք որ յոյժդ ես մարդատեաց՝ զլանալով զԱստուծոյ մարդասիրութիւնն. վասն զի նա առնլով յինքն մեծարեաց զբնութիւնս, եւ դու ոչ խոստովանելովդ վատթարես։ Զի՞ եւս ապա ընդ քեզ հարազատապէս մաքառեսցուք, որ ախորժեսդ հեթանոսաբար առ 'ի մէնջ մեկուսանալ. եւ այն զի հրաման ընկալաք՝ զհեթանոսացն ոչ կոխել ճանապարհ, եւ 'ի քաղաքս Սամարացւոց ոչ մտանել։ Ապա թէ 'ի չարաչար արմատոց անտի ոչ ես չարագոյն ընծիւղեալ շառաւիղ, խոստովանեսցիս ընդ մեզ, մանաւանդ թէ ընդ հանրական կաթողիկէ եկեղեցւոյ՝ զմի եւ զնոյն Քրիստոս Աստուած միանգամայն եւ մարդ. զի ծանիցի անբաժանելի եւ անշփոթ միութիւն մարմնացելոյ Բանին աստուծոյ։ Ընդէ՞ր լինիս իբրեւ զջուր հոսեալ ընդ զառ 'ի վայր՝ անդրէն ոչ կարացեալ դառնալ. կամ իբրեւ զկարկուտ հատեալ յամպոց՝ առ հալելն հուպ լինելով, քան թէ առ վերստին կապիլն յամպս։ Ընկա՛լ առանց խարդախութեան զգրեցեալսն, եւ ճշմարտեա՛ զոր առ 'ի Փրկչէն կատարեցան իրագործութիւնքն։ Սուտ համարեսջի՛ր լինել զքոյինդ ջաղջախ եւ սխալականդ խորհրդոց իմաստ, եւ մի՛ զաստուածայինն անսուտ գիր։ Եթէ գրովն գայթագղիցիս, գործովն հաւատասցես. զի ապացոյցք բանի գործք 'ի տեառնէն վկայեալ. «Գոնէ վասն գործոցն, ասէ, հաւատացէք»։

Մի՛ բաղդատեր զյոյժ 'ի միմեանց տարբերեալսն. քանզի անդ անմարմնաբար եւ միայն ձեւացութեամբ ներգործութիւն. իսկ աստ մարմնով եւ հանդերձ ճշմարտութեամբ։ Կերակրեցաւ առ Աբրահամու. ճաշակեաց եւ ընդ աշակերտսն. անդ յանմարմնութեան, եւ աստ 'ի մարմնաւորութեան. ուստի յայտ է՝ եթէ այն նմանութիւն գործոյ. իսկ այս գործ ճշմարտութեամբ։ Եթէ զգործս առ գործն տարեալ հաւասարեսցես, հաւասարեալ լինին եւ երեւմունքն՝ առաջինն եւ վերջինս։ Զնորին հետ երթիցէ ծնունդն, աճումնն, մահն, թաղումնն, յարութիւնն, համբառնալն, ընդ որս ինքն անցանելով ըստ նմանութեան գլխոյ՝ զբոլոր զար 'ի յեկեղեցւոյ զհետ հրաւիրեալ կոչէ զպատշաճեալ իւր անդամսն. եւ ամենայնքս մեր ըստ քեզ, ստուեր եւ երեւութիւքն առ 'ի յոյսն ակնկալութիւնք։ Աստուստ ապա եւ Մարի եւ Մարկիոն կենդանասցին՝ զկնի այնքան ամաց՝ տեսանելով զքեզ իւրեանց եղեալ զարմ։ «Կորուսանես, ասէ, մարգարէն զստութեան խօսօղսնե. եթէ կորուսանէ բանն, առաւել եւս գործն ընձեռէ կորուստ։ «Աբրահամ հայր մեր ո՞չ ապաքէն 'ի գործոց արդարացաւե, ասաց մեծն Յակոբոս. ընդէ՞ր զստութիւն, եւ ոչ զհաւատս 'ի բանս եւ 'ի գործս առփորձիս ցուցանել, կամելով լինել որդի անդրանիկ 'ի հօրէ սատանայէ։

Հի՞մ ջանաս փոփոխել զմակագրութիւն անուան, եւ դնել զայլոց ուրուք անուն, յորմէ հեռի են ասացուածքն. եւ կամ թէ յեղանակել զբանն՝ ոչ որպէս ինքն խնդրէ։ Տու՛ր զքեզ ներխորհրդումն բանի, եւ մի՛ զխորհուրդ բանին առ քեզ բռնադատեալ թիւրեսցես։ Վկայեա՛ այնոցիկ բանից, որոց Աստուածն Բան վկայեաց ընտրել, եւ մի՛ զքոյդ արդարացուցաներ՝ 'ի բազմաց կրեալ ստգտանս եւ ապաբանութիւն։ Ծանի՛ր, զո՛ ոք 'ի նոցանէ ըստ բնութեան է ասացեալ. եւ ո՛յք այնոցիկ իցեն՝ որ ըստ միաւորութեանն տրամաբանեցան։ Եւ այսպէս լուսաւորագոյն իմացուածով կարասցես 'ի միտ առնուլ զերկաքանչիւրս գրեցելոցն բանից խոհականութիւնս։

Քանզի բազում ինչ անյայտութիւն եւ տարակուսանք յաւետարանականսն գտանի ձայնս եւ յառաքելականս, առ որ եթէ խաւարազգաց ոք 'ի ներքս յառեալ նայիցի հոգւոյն ակամբ, նոյն ինքն մոլորութեան պատճառ ճշմարտութեանն նմա եղանի ասացուած։ Որպէս յիմարամիտն այն Ապողինար՝ լսելով յառաքելոյ, «Որովհետեւ մանկունք հաղորդեցին արեան եւ մարմնոյ, եւ ինքն իսկ մերձաւորութեամբ կցորդ եղեւ նոցուն». աստուստ ապա զմարդկայինն 'ի բաց կրճատել եհան 'ի մարմնոյն Քրիստոսի զբանական հոգին, ասելով. Աստուածային էր հոգիացեալ հոգեւորութեամբ։ Նոյնպէս եւ այլով իւիք բանիւ այլ ոք վրիպեալ մոլորեցաւ, յասել անդ Փրկչին. «Ոչ ոք ել յերկինս, եթ ոչ որ էջն յերկնից Որդին մարդոյ՝ որ էն յերկինսե. կարծեաց Եւտիքէս առաջին յերկնից բերեալ, եւ յաստուածային բնութենէն հայթայթեալ Քրիստոսի մարմին, եւ իբրեւ ընդ խողովակ զնոյն անցուցեալ ընդ մէջ կուսին. ոչ իմանալով՝ թէ յաղագս առ երկնայինն միաւորութեան որ յերկրէն էր՝ ասիւր այս այսպէս։ Արդ է՛ ուրեմն յաստուածային գրիցեալսն բան՝ որ ըստ բնութեանն է ասացեալ եւ իմանի, եւ է որ ըստ միաւորութեան տնօրէնութեանն։ Զի յորժամ ասէր Փրկիչն ցՓիղիպպոս, «Որ ետես զիս՝ զհայր իմ». եթէ զտեսանելս զայս՝ առ բնութեանն տեսութիւն զոր ունի Որդի զՀօր, ոչ առաջնորդեսցես մտացն աչաց, ոչ միայն թէ որդեհայրութիւն 'ի ներքս ածեալ մուծանես, այլ եւ մարմին եւս Հօր շնորհեսցես՝ որպէս եւ Որդւոյ։ Ըստ նմին եւ յորժամ ասէր, թէ «Ես եւ հայր իմ մի եմք», ոչ ըստ դիմաց եւ առանձնաւորութեան զմին ասէր գոլ, այլ ըստ բնութեան։

Առ որ դու կուրացեալ մտօք հայելով՝ ոչ գիտացեր զանազանել, այլ մեղադիր եղեալ առաջնոցն աստուածխօսութեան՝ գրեցեր եւ ասացեր, թէ Զի՞նչ պարտ է զճարտարսն Յունաց համարել, որք ասեն զԵրրորդութիւնն դիմօք եւ առանձնաւորութեամբ բաժանեալս, եւ աստուածութեամբ միաւորեալ։ Ուստի յայտ արարեր, թէ դու եւ ոչ զմի յերկոցունց յայդցանէ ոչ ընդունիս եւ այդպէս ոչ բաժանելով ըստ դիմաց՝ լինիս սաբելացի, եւ ոչ միաւորելով ըստ բնութեան՝ արիոսեան։ Եւ եթէ ոչ բաժանի ըստ դիմաց, զիա՞րդ առանձնաւորութիւնքն կարեն անշարժ մնալ. զորմեծն Գրիգոր ասէր Նազիազու, թէ՝ Զերիս գոյութիւնսն ոչ միոյ իմանալ ժողովման, կամ լուծանելոյ 'ի միմեանս, եւ կամ խառնակութեան. եւ դարձեալ, Եթէ ոչ աստուածութեամբն միաւորես, օտար ապաքէն 'ի ներքս ածես բնութիւն, եւ յանհաւասարս զզուգահաւասարն դնես գոյացութիւն։ Արդ այսպէս ընդ խաւար զճշմարտագոյնն շօշափեցեր լոյս. եւ զկուրութիւն մտաց քոց զսրբովքն արկանես հարամբք զորս ճարտարս Յունաց անուանեցեր. եւ զայս 'ի քեզ հայելով ասացեր. զի թէ դու 'ի գիտութենէ էիր եղեալ, զայլս ոչ անուանէիր գիտունս։ Իսկ մինչ ճարտարս զնոսա խոստովանեցեր, զառ 'ի նոցանէ իմաստաբար ասացեալսն ի՞բր ոչ ընդունիցիս։ Բայց իցեն ո՞վ արդեւք ճարտարքն այն Յունաց, հարցանեմ ցքեզ՝ թէ զճշմարիտն ասասցես զի թէ եւ դու կամիցիս ստել, ամբաստանականն քո բան որ զնոցանէն՝ յանուանէ մեզ զասացօղս բանիցդ այդոցիկ ցուցանէ։ Ասացեր, թէ դիմօք եւ առանձնաւորութեամբ բաժանեն, եւ աստուածութեամբն միաւորեն։ Այս 'ի սրբոց հարանցն ասացեալ եղեւ. Ոչ ծանօթութիւնքն յիւրաքանչիւր ումեքէ բարձեալ լինի, եւ ոչ առանձնաւորական նմանութիւնքն յայլում ումեք երեւեալ։ Եւ եթէ Բաժանի անբաժանաբար, եւ միաւորի որոշմամբ. ոչ զմիաւորութիւնն խառնակութիւն գործելով, եւ ոչ զբաժանումնն՝ օտարութիւն։ Եւ եթէ՝ Պարտ է զմի աստուածութիւնն պահել, եւ զերիս դէմսն խոստովանել, եւ կամ զերիս գոյացութիւնսն. եւ զիւրաքանչիւրոք հանդերձ յատկութեամբ։ Եւ եթէ՝ Ոչ անգոյք են անուանքն, կամ միոյ դիմաց. մինչ զի լինել ճոխութիւնն մեր անուամբք, այլ ոչ իրօք։

Այս են երջանիկ հարանցն աստուածաբանական դաւանութիւնքն. որովք բանիւք դու հերձուածօղս առասես զնոսա, եւ ոչ զանգիտես եւ զարհուրիս՝ զթունալից որպէս զօձի զլեզուդ քո շարժել ընդդէմ նոցա, որք արբանեակք եւ սպասաւորք եղեն Բանին աստուծոյ. անյողդողդելի հաւատով զնորայն հիմնացուցին զեկեղեցի։ Եւ զի՞նչ զարմանք են յաստուածազանիցն ոչ պատկառել քեզ արանց. որ զի եւ առ նոյն ինքն վեհագոյն բնութիւնն անամօթեցար զհայհոյութեանդ քո ձգել բան, ոչ խոստովանելով 'ի միում անեղ բնութեան զերիս դէմսն եւ զերիս առանձնաւորութիւնսն, զՀայր եւ զՈրդի եւ զսուրբ Հոգին։ Ընդ ձեռն որոյ 'ի բաց բառնալով զպատճառն՝ որով իւիք միմեանց են եւ ասին, ընդ նմին բարձեալ լինի եւ իւրաքանչիւր ուրուք նոցա գոյութիւնն. ընդ որով ապա եւ ոչ Աստուած, եւ մնալ քեզ անաստուած, որ այդպէս յանդուգնդ ես յաստուածատեսութիւնս. որ իմաստասիրեսդ եւ ասես, թ որ 'ի Հօրէ անձնն էր՝ նոյն անձնաւորեցաւ 'ի սուրբ կուսին։

Յորժամ ընդ Հօր զնա աստուածաբանէիրն, ոչ շնորհեցեր նմա զկատարելութիւն ունել դիմի. իսկ այժմ երկուցեալ՝ թէ մի՛ գուցէ խոստովանել հասցէ 'ի կուսէն, այսինքն 'ի մարդկային բնութէնէս, զկատարելագոյնն տալ նմա գոյութիւն մարդեղութեան, անձն 'ի Հօրէ զնա անուանեցեր։ Իսկ մինչ անձն ասես, ընդէ՞ր հրաժարես զնա դէմ ասել. եթէ արդեւք վարդապետեցար 'ի քում արուեստարանիդ՝ ա՛յլ գոլ զանձն, եւ ա՛յլ զդէմս. որ թէպէտ եւ է ուրեք՝ որ զանազանի 'ի զանազան տեսակսն, սակայն առ մի եւ նոյն առեալ իրականութիւն զնոյն երկոքին ակնարկեսցեն։ Քանզի զումեմնէ ասի, թէ անձն եւ եթէ դէմ. եւ այս հասարակաբար զհետ երթիցէ մարմնական եւ անմարմին տեսակացն. քանզի իւրաքանչիւր առանձնաւորեալքն 'ի տեսակին՝ դէմ անուանի. որպէս 'ի մարդկանէ Պաւղոս յատկացեալ դէմ առկոչի. իսկ յանմարմնոցն՝ Գաբրիէլ առանձնացեալ դէմ անուանի. սապէս յանեղագոյն էութենէն, Հայր կամ Որդի կամ Հոգի առանձնակի յիշեալ՝ դէմ առասի։ Եւ արտորոշեալ ճանաչի 'ի նոսա դէմն այսուիկ. Հօր ծնօղ գոլ. Որդւոյ ծնունդ. իսկ Հոգւոյ ելումն։ Եւ նոյն սա է առանձնաւորութիւն. զի որով իւիք նշանակեսցի դէմն, նոյն եւ առանձնաւորութիւն նմին եղիցի։

Արդ զիա՞րդ դու մոլորեցար՝ կամ ոչ իսկ ասել դէմ եւ առանձնաւորութիւն երեքանձնական զօրութեանն, եւ կամ թէ ասել՝ չարաչար ասել ընդ Լիբէացւոյն ելանել սուր. փոխանակ երից դիմաց եւ առանձնաւորութեան՝ մի ասել դէմ եւ առանձնաւորութիւն։ Եւ համայն հիացեալ եմ մեծապէս՝ զնորանշանդ 'ի քեզ տեսանելով ձեւացութիւն. զի այլք յահեկականացն զմի մի ինչ 'ի սատանայական ուսմանցն բարձեալ տարան շահս. իսկ դու յոյժ ագահելով՝ եւ ոչ զմի ոք անտուստ 'ի կողմանէ թողլով տենչացար. մինչ թէ զնոյն զմարգարէին առ քեզ բարբառել իրաւացի է. «Ամբարձ զաչս քո յուղղութիւն եւ տես, ուր ոչ թաթաւեցար 'ի ճանապարհս քո», եւ որ 'ի կարգին. առ ամենեսեան անամօթեալդ, եւ 'ի խոստովանականս, եւ 'ի կարգս, եւ 'ի կրօնս, առանց ամենեցուն հոլանեալ, եւ զամենեցուն 'ի տեղի արարեալ լցեր զհայհոյութեանն չափ։

Գոյ հնար թուել զխիճս հեղեղատի, եւ զաւազ ծովու, եւ զշիթս անձրեւի, եւ ոչ զստեղծեալն առ 'ի քէն նորագիւտ բանս եւ իրս։ Ընդ հակառակս ելանել աստուածայնոյն խորհեցար գրոյ. «Լցցի, ասէ, երկիր գիտութեամբ տեառն իբրեւ զջուրս բազումս՝ որ ծածկեն զծովս»։ Այսանակ եւ դու հրապուրողականդ քո բանիւք ծովացուցեր, ամենայն օր եւ ժամ եւ ամիս՝ քեզ նորաձեւութեան։ Ու՞ր տարցուք զառ 'ի քէն հասեալ 'ի մեզ աղէտս. ու՞մ պատմեսցուք զչարիսս, կամ ու՞մ գոյժ տացուք զանջատելոյդ 'ի կաթանէ, զհատուցելոյդ 'ի ստենէ. որ եդիր յերկինս զբերան քո եւ զլեզու քո ածես զերկրաւ. որ ջանասդ մերժել 'ի մէնջ զօրէնս Աստուծոյ մերոյ, եւ պատմել մեզ փոխանակ այնոցիկ այլ մոլորութիւն. որ իբրեւ զձի ընդ քիրտն մտեալ՝ ոչ կասես յընթացից քոց. եւ ոչ ասացեր՝ թէ Արդ հանգեայց. զի զայն առ ուժի գործէիր։ Որ յոյժ պինդդ ունիս զմիդ ասել բնութիւն. եւ ասելոյդ քո խորհուրդ 'ի վաղենտինեայցն եւ 'ի մանիքեցւոցն հայի աղճատանս։ Իսկ զառ 'ի յերկուց բնութեանցն ասել ոչ միայն թէ լսել ոչ կարասցես, այլ եւ վատթարագունի իմն նմանեցուցանես տարացուցի. որ է ըստ քում աստուածախօսութեանդ եւ տարացոյցն քո։ Եւ յաղագս այդր երկիւղի, թէ մի՛ գուցէ զփրկչական մարմինն 'ի մարդկայնոյս ասել հարկեսցիս բնութենէ, 'ի հանուր իսկ էակացս 'ի բաց բարձեալ տարար զանուն բնութեան, ասելով. Ոչ ասի այլ բնութիւն, բայց արարչականն եւ եթ. եւ ամենայնքս 'ի նմանէ ածանցոցեալք՝ զնա ունին միայն իւրեանց բնութիւն։ Որպէս զի ըստ քեզ՝ յերկուց մին պատկանեսցի, կամ զարարիչն թուել ընդ արարածս. որ է անաստուածութիւն. եւ կամ զաստուածութեան կարծիս բերել 'ի վերայ արարածոյս, որ է բազմաստուածութիւն. եւ նոյնպէս երկոքին անաստուածութիւն։ Այս է քո պանծալի աստուածաբանութիւնդ, մանաւանդ թէ յիմարութեանդ ցոյցք, զնիւթս զայս յաւէժակից ասել արարչական զօրութեանն. բնութիւն, եւ ոչ ստացուած նմա զսա համբաւել։

Եւ սակայն լիրբ եւ չար լինելով՝ զամպարշտութեանդ ոչ գիտացեր զյագուրդ. որպէս ասէ մարգարէն։ Յորժամ տեսանես զմարդկային ինչ ուրուք ճառեալ զՔրիստոսի կրիցն, յանդգնիս աներկիւղաբար 'ի գրեցելոց անտի՝ որ զայնն քարոզէ՝ 'ի բաց ջնջել զբանն. եւ ասես՝ Որոմնացան մշակացն է զայդ սերմանեալ։ Որ ոչ միայն է անհաւանական՝ զոր ասեսդ, այլ եւ անհաւաստի։ Յորժամ չար մշակքն 'ի վերայ բարի սերմանն որոմնացանուք լինել հանդիսանային, ամենեքին առ հասարակ եկեղեցականացն 'ի բաց բարձեալ եղեն հոգաբարձուք. անտերունչ 'ի Քրիստոսէ առ մի հաւաքեալ գաւիթ շրջէին հօտիցն բազմութիւն. ոչ ոք տեսանէր, եւ ոչ այն որ լսէր։ Արդ եթէ էին ոմանք, այլեւ յոլովք եւս կենդանիք մնացեալք, զիա՛րդ էր՝ եթ զթիւրութեանն արտահալած առնելով զաւանդիչս, զիւրեանցն 'ի ձեռս նոցա տային առ 'ի թիւրել զուղղասացութիւն։

Եւ կամ զորս 'ի մէնջից աստի Հոգին Սուրբ զարթոյց՝ լինել զկնի առաջնոյն լուսաւորիչք. զերկոսին զնոսա ասեմ սուրբս՝ զՍահակ եւ զՄաշդոց, եւ զամենեսին զընտրեալսն զարբանեակս նոցուն եւ զգործակիցս, զԵզնակ եւ զայլսն. եւ կամ որ ըստ նոցանէ, եւ ոչ հեռի 'ի նոցանէ՝ զմեծն իմաստասիրաց եւ զհռչակեալն ընդ տիեզերս զՏէր Մովսէս. որք էին միանգամայն արուեստաւորք թարգմանիչք եւ ուղղափառք։ Նոքա եւ այնքան ոչ կարացին ճանաչել զօտարոտի խառնուածն. փոխանակ անխարդախ կաթինն հրապոյրս պղտո՞րս իւրեանցայոցս արբուցին համազանց. վարձկանք եւ ոչ հովիւք լինելով՝ անփոյթ արարին զոչխարացն։ 'Ի ձե՞զ հնչեաց բանն Աստուծոյ, եւ առ ձե՞զ միայն եհաս աւետարանն։ Դո՞ւք ուրեմն հովիւն քաջ 'ի Քրիստոսէ զինքն ասացեալն. ամենեքեան՝ որ յառաջ քան զձեզն էին՝ գո՞ղք էին եւ աւազակք։

Եւ ասէք. աստուածսիրութեան միանգամայն եւ ուսումնասիրութեան ըմբռնեալ ցանկութեամբ, որոց եւ հանդիպել կարացին գրիցելոց՝ թարգմանեցին եւ բերին։

Զի՞նչ ասէք. աստուածասէրք լինելով՝ աստուածատեցութեա՞ն յանդգնէին ցուցանել գործ. եւ յուսումնասիրութենէ անտի կանխեալք՝ ելանէին առ յիմարութիւ՞նն, զդառնն քաղցր վարկանելով, եւ դնելով զխաւարն իբրեւ զլոյս. զչարն ընդ բարւոյ փոխանակել, եւ բառնալ բերել զմարգարէականն 'ի գլուխս իւրեանց վայասացութիւն։

Այսպէս սնոտիս զսնոտեօք պատէք, որպէս ասէրն Յովբ. եւ դնելով ստութիւն 'ի յոյսն ձեր՝ ընդ ստութեամբն եւ մտեալ ծածկիք ըստ Եսայայ բանին։ Լսես քաղցնուլ գրեալ յաւետարանսն զՅիսուս, եւ ղուղիս այնուհետեւ 'ի շատխօսութեանն հոսանս ասելով. Որպէս վայել է Աստուծոյ քաղցնուլ՝ զքաղցն իմանամ, եւ ոչ մարդկայնովս օրինակել ներքատակեմ զնորայն։ Զի մարդումս քաղցնուլն զապականութիւն ներգործէ, եւ նոյն ինքն քաղցն ոչ է այլ ինչ, եթէ ոչ ապականութիւն։

Այլ ես նախկին, զի եւ ոչ իւիք գիտեմ զաստուածայինն հարկաւորագունիցն ներքոյ անկեալ բռնութեան. զի թէ այս էր, հարկ էր եւ մարմին ասել գոլ զպարզն եւ զանմարմին զօրութիւնն։ Եւ սուտ լինի ըստ ձեզ 'ի կնոջէ մարդ զնա լինել գրեալն. այլ զինքեանն բերեալ երեւեցոյց մեզ յերկնից մարմին։ Ընդ ձեռն որոյ երթեալ հանդիպիս զոր միշտն խնդրես, Եւտիքեայ առասպելականին։ Օրինակ իմն, մանուկ մոլորեալ՝ ուրանօր եւ երթիցէ, զմայրն վերաձայնեալ կարդայ։

Դարձեալ զի եւ որ 'ի մեզ բնաւորականքն են՝ հոգեկանք եւ մամնականք, ոչ են ապականիչք եւ կամ ապականութիւն բնութեանս մելում։ Քանզի ապականութիւն՝ ներլինելութեանն ներհականայ. եւ ներհակքն ոչ կարեն համանգամայն 'ի միում եւ 'ի նոյն ժամանակի բաղկանալ. իսկ քաղց եւ ծարաւ եւ աշխատութիւն եւ տրտմութիւն եւ հոգք եւ երկիւղ եւ ցասումն՝ եւս եւ անգիտութիւն եւ որ սոցին նմանք, համանգամայն ընդ ներլինելութեանն բանի առեալ լինի մարդումս. ապա ուրեմն ոչ են այսոքիկ ապականութիւն. զի եթէ էր ապականութիւն, ոչ կարէր 'ի միասին ընդ գոլոյն բաղկանալ. այլ են բաղկացականք գոյացութեան։ Քանզի ասէր գոյացուցիչն մերում նախահօրն. «Յամենայն ծառոց՝ որ են 'ի դրախտիդ, ուտելով կերիցեսե։ Այս՝ ո՞չ ապաքէն ըստ բնութեանն պատշաճեալ կերակրողականին առաջի դնէր զպէտս. զի եթէ ոչ այս այսպէս, աւելորդ վարկանիմ զամենապտուղն զայն տնկագործողին տնկեալ զդրախտն. եւ 'ի նմա դնելով զմարդն՝ հրամայեալ անդուստ վայելել նմա։

Եւ դարձեալ թէ՝ «Ի պտղոյ ծառոյն որ 'ի մէջ դրախտին, մի՛ ուտիցես, զի մի՛ մեռանիցիսե։ Եթէ ոչ երկիւղին տրամադրութիւն 'ի բանականումն նորա բնաւորեալ էր յոգւոջ, զիա՞րդ զգուշացուցանէր, եւ կամ զգուշացեալ լինէր, եւ կամ մեղադրիւր յետ ոչն զգուշանալոյ։ Եւ յառաջ քան զայս գրեալ է, գործե՛լ զնա եւ պահել զփափկականն զայն դրախտ՝ զոր տնկեացն։ Առաջինն զաշխատութիւն, եւ երկրորդն զհոգալն ընդ ինքեան չարամանեալ ունի։ Իսկ զքնոյն ունակութիւն բացայայտակի 'ի գրեցելոց անտի բանից ծանեաք. «Էարկ, ասէ, Աստուած թմբրութիւն 'ի վերայ Ադամայ՝ եւ ննջեաց»։ Ոչ արտաքուստ 'ի նմա բերելով զքնոյն իրակութիւն, այլ բնաւորականին ըստ պիտոյիցն 'ի վերայ անկեալ կրից։ Իսկ զցանկութիւն՝ յորոց ցանկացաւն հրաժարեցուցեալն պտղոյ՝ իմանամ։ Եւ զոր ասէն, «Ադամայ ոչ գտաւ օգնական նմա՝» այսուիկ զտրտմութիւն նշանակէ զնախաստեղծին, զայլս 'ի կենդանեացն զուգակենակցաբար ըստ ազգի տեսանելով վայելչացեալս, յաղագս նորին տրտմէր ընդ իւրն միայն անտուն ամայութիւն եւ զրկանս։ Այլ եւ զյառաջգիտութեանն ոչ ըստ բնութեան 'ի նմա ասեմ գոլ նախատեսութիւն, այլ յաստուածային հոգւոյն ազդմանէ, որ երբեմն շարժէ, եւ երբեմն առ ինքն ամփոփեալ՝ թողացուցանէ զմտաւոր եւ զբանական հոգին. զի այսմիկ ոչ ոք յարարելոց աստի արժանացաւ հասանել գոյից. միայն արարչականին այս հետեւեսցի. որպէս եւ ինքն Եսայեաւ ասէ. «Չի՛ք այլ ոք բաց յինէն, որ գիտիցէ զվերջինսն՝ մինչչեւ եղեալ իցեն, եւ միանգամայն կատարեսցին»։

Արդ յայտ է եթէ ըստ բնութեան եւ նախ քան զյանցանելն այսոքիկ, եւ ոչ յետամտականաբար 'ի մեղացն 'ի ներքս անկեալ 'ի բնութիւնս. որպէս եւ քեզ թուեցաւ ասել։ Բայց վասն զի մի եւ նոյն անձնիշխանութիւն առաջնորդականիս՝ երկուս կողմանս հակամիտեսցի յարձակմամբ ցանկութեանն, երկատեսակ իմն սոցայն կարծեսցի գոլ տրամադրութիւն. որ մին հոգւոյն անուանի, եւ միւսն մեղաց։ «Օրէնք հոգւոյն կենաց ազատեցին զիս յօրինաց մեղացն եւ մահու՝» Պաւղոս ասէ. եւ եթէ «Տեսանեմ այլ օրէնս զինեալ հակառակ օրինաց մտացն, եւ գերեալ զիս օրինօք մեղացն որ են յանդամս իմ»։

Արդ ոչ եթէ ներքսածողականք են մեզ մահուան եւ ապականութեան քաղցն եւ տրտմութիւնն եւ այլքն ամենեքին, եւ կամ ինքեանք սոքա ապականութիւնք իցեն. այլ 'ի ձեռն առնլով արաջնորդականին, որպէս երկրագործն զսերմանսն՝ սերմանելով նոքօք առ մարմին 'ի մարմնոյ անտի հնձեսցէ զապականութիւն. եւ սերմանելով 'ի հոգին 'ի հոգւոյ անտի հնձեսցէ զկեանսն յաւիտենից։ Ոչ էր ինքն տրտմութիւնն մահ, այլ աշխարհի տրտմութիւնն ներգործէ զմահն. իսկ որ ըստ Աստուծոյ տրտմութիւնն է՝ անզղջականին հանդիպեսցի փրկութեան։ Եւ ոչ այս միայն, այլ եւ որ փոխանորդենն զնոսա հակակայքն՝ նոյնաձեւապէս իմն երբեմն առ կեանս, եւ երբեմն առ մահ պարաբերելով ածանին. քանզի ուրախութեամբ փոխանորդի տրտմութիւնն, եւ զուրախութիւնն որ չարութեամբն է շարամանեալ առ սուգ եւ տրտմութիւն՝ 'ի բաց հալածել սպառնայր մեծն Յակոբոս. «Ծաղր ձեր, ասէ, 'ի սուգ դարձցի, եւ ուրախութիւն ձեր 'ի տրտմութիւն». եւ նովին այսուիկ ուրախութեամբս՝ որ առ Աստուած, սիրովն ընդարձակեալ հոգին, յամենայն ժամ ուրախանալ հրամայի 'ի Պաւղոսէ։ Սոյնպէս եւ ուտելն որ յորկորստութենէն է դսրովի. իսկ այն որ աստուածային փառացն է լրումն՝ սեղանն, բարեբանեալ լինի, ըստ նորին իսկ առաքելոյ բանից. «Եթէ ուտիցէք, ասէ, եթէ ըմպիցէք, զամենայն 'ի փառս Աստուծոյ արասջիք»։

Արդ յայտ է յասացելոց անտի՝ եւ վասն նախաստեղծին ասել, թէ ցորքան զպատուիրանապահութեամբն թեւակոխէր, նոքումբք այսոքիւք բնաւորականօքս ընդդիմամարտուցեալ 'ի բաց յինքենէ հալածէր զմահն եւ զապականութիւն. եւ այնպէս յարատեւողագոյն գոյացութեամբ՝ անճառելեաց երթեալ հանդիպանայր կենաց։ Իսկ յորժամ առ պատուիրանազանցութիւնն 'ի վայր սողոսկեալ անկաւ, յորմէ եւ մեղացն եղեւ բողբոջ, յայնժամ ընդ լծով մահու եւ ապականութեան մտեալ հնազանդիւր։ Եւ այսպէս ոչ ստեղծիչն, եւ ոչ ստեղծեալն 'ի նմանէ, այլ ինքնակամութիւն ստեղծուածոյն եւ պատրանք բանսարկուին զմահն եւ զապականութիւնն 'ի մերումս յարադրեաց բնութեան։ Բայց սակայն դժուարաշարժ առ մեղսն յայնժամ, եւ դիւրաշարժագոյն առ բարին. որպէս եւ այժմիկ յապականացուս անկեալ կեանս՝ հակառակաւն այսոցիկ վտանգիմք, դիւրաշարժ առ մեղսն, եւ դժուարաշարժ առ առաքինութիւնն փոփոխելով։

Եւ զայս այսպէս որպէս յընթացման ըմբռնեալ բանիս՝ քոյինն սակս բանի. զի զնոյն ինքն բնաւորականս՝ ապականութիւն թարգմանեցեր. ոչ միայն որք ընդ մարմնումս են յարահիւսեալ աշխատութիւնն եւ քաղցն եւ քունն, այլ եւ որ յոգւոջն են եռատեսակ մասունք, խոհականն եւ ցանկական եւ ցասնականն. որք են ոչ այլ ինչ, այլ բնաւորականք եւ բնութիւնք մարդկային կազմածիս, հակառակամարտք զինեալք պատուիրանապահութեամբն առ մահն եւ ապականութիւն. իսկ 'ի պատուիրանազանցութենէն վահանընկէց լինելով մասն եղանին թշնամեացն։

Արդ զի երեւեցոյց բանս՝ ոչ մեղք եւ ոչ ապականութիւնք հոգեկանացն եւ մամնականացն մերոց լինել կրից, այլ որակք ոմանք, եւ որակութիւնք մարդկայնոյս պատշաճեալ գոյացութեան. զի՞նչ զարմանք են, թէ՝ եւ Փրկիչն սոքօք 'ի կենցաղավարելն ընդ մարդկան վարեցաւ, ուրանօր եւ կամեցաւ, եւ յորժամ եւ որքան. ոչ օտար յեղանակաւ եւ կամ ստուերաւ իւիք, այլ ճշմարտութեամբ. եւ զմերն իսկ առաջի արկանելով բնաւորականս՝ թուղացուցեալ մարմնոյն կրել զիւրսն։ Որպէս սուրբն Գրիգոր, ասէ, Նիւսացի. Քանզի անսուաղ ասէ զքառասուն օր մնացեալ՝ յետոյ քաղցեաւ. եւ ետ յորժամ ախորժեաց բնութեանն զիւրն կատարել։

Ապա ուրեմն ըստ օրինի մարմնոյն իւրոյ՝ զոր 'ի մէնջն ընկալաւ, զմերն կրէր կիրս. եւ ոչ ըստ աստուածութեանն, որպէս քեզ թուի ասել։ Զի եթէ ըստ աստուածութեանն հնար էր զմարդկայինսս կրել Քրիստոսի, ապա թերեւս ոչ մարմին էր զգեցեալ 'ի կուսէն 'ի մերմէ բնութենէս, այլ զնոյն զնախահարցն էր պահեալ զերեւութական տեսութիւն. որպէս առ Աբրահամաւն եկեր, եւ ընդ Յակոբայ եղեւ կռուակից. ցԱդամ եւ ցԿայէն անգիտաբար հարցանէր։ Իսկ եթէ այն նմանութիւնք եւ օրինակք էին ճշմարտութեան, իսկ այս նոյն ինքն ճշմարտութիւնն եւ ոչ օրինակ, ապա յայտ է ուրեմն, թէ ճշմարտութիւն էր եւ երեւումնն, ճշմարտութիւն էր եւ երեւեալն, ճշմարտութիւն էր եւ կրելն, ճշմարտութիւն էին եւ կիրքն։ Եւ թէպէտ եւ աստուածային զօրութիւնն կարօղ է եւ 'ի նմանութեան զճշմարտութիւնն պահել, որպէս ասաց ոմն 'ի սրբոցն մերն Գրիգորիոս, սակայն առ վերջնովս զառաջինսն յիշեցեալ զերեւմունս եւ զկիրս՝ նմանութիւն եւ օրինակ զնոսա ասելի է, եւ ոչ ճշմարտութիւն։ Իսկ ճշմարտութիւն կոչեմ զիրն, եւ ոչ զանունն միայն։ Արդ որպէս իր էր երեւելն 'ի կնոջէ, իր ուրեմն էին եւ ներգործեալքն 'ի նմանէ եւ կրիցեալքն։ Եւ որպէս զմարմին Բանին ոչ յայլմէ իմեքէ ծանեաք, այլ 'ի կուսէն, այսինքն 'ի մարդկային զանգուածոյս, նոյնպէս եւ զկիրսն մարդկայինս ըստ մեզ եւ զմերն ասեմ կրեալ Քրիստոսի, եւ ոչ ըստ աստուածայնոյ, եւ կամ զայլոյ ուրուք։ Որպէս եւ մեծն Գրիգոր ասէ Նազիազու։ Կրկին էր՝ ըստ որում վաստակեցաւն, եւ երկեաւն, եւ արտասուեացն, եւ քաղցեաւ, եւ ծարաւեցաւ օրինօք մարմնոյն։ Կրկինն ասել զԱստուած Բանն, եւ զնորայն յայտնեաց մարմին. եւ օրինօք մարմնոյն ասելն՝ ըստ մարդկութեանս, եւ ոչ ըստ աստուածութեան նշանակէ կրել զկիրսն։ Զոր դու եւ ոչ զմի զոք յայդցանէ կարես առնուլ յանձն. յաղագս որոյ զնոյն ինքն ընքեան զմարդկային կազմածս մեղս ասացեր գոլ։

Զորմէ առաւելաշնորհն Սեւերիանոս ասէր գաբաղացւոց եպիսկոպոսն 'ի տնօրէնութեան Փրկչին բանի. Անչարչարելին, ասէ, չարչարի չարչարելեաւն. ոչ ընդ այնու կարեօք եմուտ որ 'ի մեղսն տանիցին, այլ որ զհասարակաց բնութեամբս պատեալ է։ Քանզի ոգի եւ մարմին ծառայեն կարեաց՝ որ 'ի մեղսն տանին, եւ այնց կարեաց որ արտաքոյ քան զմեղսն իցեն. այսինքն քաղցնուլն եւ ծարաւելն, եւ վաստակելն եւ ննջելն՝ մամրնոյն կարիք են, այլ ոչ եթէ 'ի մեղս համարեալ իցեն. իսկ պոռնկութիւն եւ պղծութիւն եւ հակառակութիւն այն կարիք մեղաց են։ Նոյնպէս եւ ոգին ունի պատեալ զիւրեւ կարիս յարարչէ բնութեանն ընկալեալ զօգտակարսն եւ զկարեւորսն, զերկիւղն եւ զտրտմութիւնն եւ զցասումն։ Եւ եթէ լոկ առանձինն քննիցինն, կարիք կոչին. իսկ չափով եւ ըստ ժամանակի՝ օգնականութիւն են բնութեանս։ Զայս ասաց, եւ 'ի վերայ եբեր՝ ասելով. Զկարիս մարմնոյ եւ ոգւոյ՝ որ արտաքոյ քան զմեղսն իցեն, կալաւ յանձին կենարարն. քաղցեաւ ըստ մարմնոյ, ծարաւեցաւ վաստակեցաւ ննջեաց. եւ այնու ոչ եթէ զաստուածութիւնն ինչ թշնամանեաց, այլ վասն զմարմնոյն բնութիւն ճշմարտութեամբ յայտնելոյ։ Նոյնպէս եւ ըստ շնչոյն՝ երկեաւ տատամսեցաւ, տրտմեցաւ. «Տրտում է ասէ շունչ իմ մինչեւ 'ի մահ». եւ դարձեալ թէ՝ «Սկսաւ տրտմել եւ հոգալ». եւ այն չէին կարիք մեղաց, այլ բնութեան մարմնոյն ծանուցիչք։ Եւ դարձեալ ասէ։ Զի յառաջագոյն կարկեսցէ զբերանս հերձուածողացն, եւ յայտ արասցէ, թէ զայս մարմինս զգեցաւ, որ ընդ բազում կարեօքս մտանէ, որ զանգիտէս 'ի չարչարանաց, որ դողայս 'ի բռնութենէ մահու, որ խռովի եւ տրտմի ընդ վախճան կենաց։

Ահաւասիկ յայտնի բանիւ երեւեցոյց սուրբ հայրս՝ ոչ մասունս գոլ մեղաց եւ ապականութեան, որ 'ի մեզ գտանին կիրքս, այլ բնական մարմնոյ եւ ոգւոյ կարիք. առ որս կամաւ եւ ըստ կանխատեսութեան խորհրդոյ յայնոսիկ խոնարհէր Տէրն, եւ ոչ եթէ բռնազբօսութեամբ զփրկչականն զիւրեամբք ածել կարէին զմարմինն. զի այս սոսկ մարդոյ է՝ բնականացն 'ի հարկի կալ ծառայութեան կարեաց։ Իսկ Բանն Աստուած ընդ ինքեան անքակաբար զմերն միաւորեաց. յորժամ կամէր ինքն, յայնժամ ակնարկէր մարմնոյն իւրոյ յառաջ ունել զբնականսն, առ 'ի ճշմարտելոյ զբովանդակն ընդ ինքեան միաւորել զմարդկայինն զոգի եւ զմարմին։ Որպէս հրաշալին ասէ, Յոհան Կոստանդինուպօլսի. Եւ զիարդ այգուցն քաղցնոյր. յորժամ կամէր եւ թոյլ տայր, ասէ, մարմնոյն, յայնժամ զգայր իւրոց կարեացն։

Եթէ այդպէս է ասեն, ապա փոփոխելի էր Քրիստոս. երբեմն տկարանայր մարմինն՝ թոյլ տալով նմա բանին, եւ երբեմն զօրանայր՝ ընկալեալ 'ի բանէն։ Դարձեալ թիւրահաւատք առ 'ի թիւրել յանդգնեալք զհաւատս ուղիղս։ Զի՞նչ ասես եւ զմեռանելն վասն մեր զՔրիստոս. եթէ ըստ քեզ է, կամ մեռաւ եւ փոփոխեցաւ, եւ կամ թէ ոչ փոփոխեցաւ եւ մեռաւ ոչ։ Ապա եթէ եւ մեռաւ եւ ոչ փոփոխեցաւ, ըստ նմին եւ ընկալաւ զկիրսն, եւ ոչ այլայլեցաւ 'ի կրիցն. եւ որպէս 'ի մահուն զմերն ընկալաւ զմահ, այս է որոշեալ զշունչն 'ի յիւրմէ մարմնոյն, սապէս եւ 'ի կրելն՝ մերումն նոյնաձեւապէս հաւասարեաց կրից։ Որպէս սուրբն Բասիլիոս ասէ յառ գոհութեանն ճառի՝ ասելով. «Արդ որպէս ընկալաւ զքաղցնուլն Տէր՝ հաստատուն կերակուրն շնչեցեալ 'ի նմանէ, եւ զծարաւելն իրաւացոյց խոնաւութեանն ծախեցելոյ որ 'ի մարմին. եւ վաստակեաց մարմնոյն եւ ջղացն յուղեգնացութենէն ձգեցելոյ. ոչ աստուածութեանն աշխատութեամբ տաժանեցելոյ, այլ մարմնոյն. որ 'ի բնութեանն յարմարագոյն է՝ զպատահումնն ընկալաւ, նոյնպէս եւ զարտոսր իրաւացոյց, զբաւացոյց, զբնական լինել 'ի մարմնի զպատահումնն թուղացոյց»։ Այսպէս 'ի սուրբս հայրն։

Ուստի յայտ է՝ թէ հաւաստապէս բնականացն թոյլ տուեալ՝ զանցնիւրսն իրողութիւնս առ իւրն անապականապէս ազդել մարմին եւ հոգի ինքնիշխանական կամօք՝ յորժամ եւ կամեցաւն. ոչ անուանն եւ ձեւոյն եւեթ, այլ առաւել իրացն՝ որոց եւ անունն՝ յիւրաքանչիւրսն համբերեալ. եւ այսր աղագաւ զմերն ասի ընդունել կիրս։ Այլ եւ ըստ մեզ, եթէ ոչ յոյժ գայթագղեսցիս բանիւս, զապականութեանն ընդ միտ ածելով տեսակս. քանզի ես բնականացն ասեմ բուռն հարկանել զՔրիստոս. դու զանբնականսն 'ի ներքս մղես, այս է զապականութիւն եւ զայլայլութիւն։ Ոչ էր սոսկ մարդ, բայց եւ ոչ Աստուած մերկ. այլ մանաւանդ Աստուած եւ մարդ միանգամայն. էր ինչ որ ըստ մեզ, եւ էր ինչ որ ըստ մեզ՝ յինքեան ցուցանելով Տէրն. քաղցեաւ ըստ մեզ, եւ քաղցնլովն ոչ ըստ մեզ՝ առ յագեցութիւն երկնային բարութեանն զմեզ փոխաբերեաց։ Եթէ յատուկ մարդ, ոչ եւս ընդ կրելն ներգործեալ կարօղ. եւ եթէ միայն Աստուած, ոչ եւս ներգործելովն կրել գիտակ։ Բայց այժմ առ երկոսին միանգամայն բաւական լիեալ, առնլով յինքն զտկարութիւն մեր եւ ըստ մեզ, եղեաք եւ մեք զօրութեան նորա հաղորդք եւ ըստ նմա։

Անգիտացաւ, եւ նովին մարգարէաշնորհս զմեզ յարդարեաց։ Մեռաւ ըստ մեզ՝ թաղման տալով զիւրն մարմին, եւ ստուգապէս մարդկային շնչովն առ դժոխականսն ժամանեալ. յորոց միովն՝ զմահուն ընկալաք լուծումն, եւ միւսովն՝ զապականութեանն զքակտումն։ Եւ միանգամայն ասել, թէ զամենայնսն իւր ընտանեցոյց զմերսն բնականս, որովք իւրումն զմեզ ընտանեցուցանէր բնականաց։ Եւ զայս լուսաւորագոյնս մեծն Աթանաս ասէ Աղեքսանդրի. «Համբերեալ Բանին ծննդեան մարմնապէս. եւ զնորին արարածն 'ի մեղս եւ յապականութեան եւ 'ի մահու ցնդեալն՝ ինքեամբ ժողովեալ նոր պատկերաւ. վասն որոյ զմեղացն դատապարտութիւն յերկրի արար, եւ զանիծիցն բարձումն 'ի վերայ փայտին, եւ զապականութեանն քակտումն 'ի գերեզմանին, եւ զմահուն լուծումն 'ի դժոխս։ 'Ի վերայ ամենայն տեղւոյ ել, զի ամենայն մարդոյ փրկութիւն գործեսցէ, զպատկեր մերոյ կերպարանիս յինքեան ցուցանելով։ Քանզի զի՞նչ պէտք էին Աստուծոյ ծնանել 'ի կնոջէ, աճել հասակաւ եւ ամաց թուով, որ եւ զյաւիտեանսն արար. եւ կամ դարձեալ խաչին եւ գերեզմանին եւ դժոխոցն, յորս մեք անկաք. եթէ ոչ զմեզ խնդրէր՝ 'ի ձեռն մերոյ պատկերիս կենագործելով զմեզ, եւ յիւր միաբանութիւնն եւ նմանութիւն կատարեալ պատկերին կոչիցէ զմեզ»։

Զայս այսպէս ասելով աստուածազանն հօր յայտ արար, թէ ոչ մեծազօրն եւեթ իւրով զօրութեամբն եւ կամ իշխանասաստ հրամանաւն զմերն տանջեաց տանջիչս Բանն Աստուած, այս է զմեղսն եւ զապականութիւն եւ զմահ, այլ մարմնով իւրով որ 'ի մէնջ, եւ բանական հոգւովն 'ի նոսա հպեալ զյաղթութիւն ցուցանէր։ Եւ այսպէս երկրորդս Ադամ առաջնոյն գտաւ նորոգօղ զի զոր օրինակ նա վիրաւորեալ 'ի մեղացն՝ հակառակորդին ետ զինքն 'ի ծառայութիւն, սա անմեղութեամբ մերձեցեալ զմեղսն դատապարտեաց. եւ վիրաւորեցելումն 'ի վերայ բերելով զողջութիւն՝ ծառայեցուցանել զծառայեցուցիչն հրամայեաց ծառայեցելոյն։ Եւ զայս գտեալ մեր զազատութիւն 'ի տեառնէն՝ ոչ այլով իւիք օրինակաւ, այլ 'ի ծառայական կրիցն անտի, զոր կատարեաց իւրով մարմնովն հնազանդ լիեալ Հօր մահու չափ. որպէս թէ 'ի տկարութեան զօրութիւն ցուցանել, եւ 'ի խոնարհութենէն գործել ճանապարհ առ բարձրութիւնն։ Զայս եւ մեծն Գրիգոր Նազիազու ընդարձակագոյն բանիւ բարբառեալ ասէ. «Կերպարանէ զօտարին բովանդակ յինքեան զիմ բերելով հանդերձ իմովքն, զ'ինքեամբ ծախեսցէ զչարութիւնն իբրեւ զմոմ հուր, եւ կամ իբրեւ զգոլոշի արեգակն. եւ ես հաղորդեցայց նորայոցն յաղագս խառնմանն. վասն այնորիկ գործով պատուէ զհնզանդութիւնն, եւ զփորձ առնուլ զնորա 'ի չարչարելն։ Վասն զի ոչ էր բաւական սէրն, որպէս եւ ոչ մեզ, եթէ ոչ եւ գործովք կատարեալ էր մեր. քանզի գործքն ցոյցք էին սիրոյն։ Ոչ ինչ է վատթարագոյն թերեւս եւ զայն զմտաւ ածել, զի փորձէ զմեր հնազանդութիւնն՝ եւ չափէ զամենայն իւրովք չարչարանօքն՝ արուեստիւ մարդասիրութեանն, որպէս թէ ունիցի գիտել իւրովքն զմերս»։ Եւ զայս նա։

Բայց մի՛ զամեայն զմարդկական կարիսն 'ի միում չարի հարեալ ընդ մի համարիցիս. իբրու թէ նմանապէս ամենեցուն զբնաւորելն սոցա առ մեզ վարկանելով. որովք եւ ոչ ամենեքումբք այսոքիւք զփրկչականն պարտ արժան է ասել զկիրընդունակութիւնս։ Քանզի ոմանք 'ի նոցանէ բնականք ասին՝ ըստ բնութեան 'ի մեզ տրամադրեալք. որպէս քաղցն եւ ծարաւն եւ քունն եւ աշխատութիւնն, տրտմութիւնն եւ երկիւղն եւ ցասումն եւ անգիտութիւնն։ Իսկ ոմանք յետամտականք 'ի մեզ եղեն. յորոց մին 'ի նոցանէ՝ 'ի մէնջ ընկալաւ զսկզբնաւորութիւնն, այս ինքն մեղքն, որ զպատուիրանն ուսոյց արհամարհել. իսկ ոմն յարարչէն պատուհաս ընդ յանցանացն 'ի վերայ եդաւ՝ մահն։ Իսկ ապականութիւն հետեւանք ասին մահուն. ոչ 'ի մէնջ եւ ոչ յարարչէն յարեալ եղեւ 'ի բնութիւնս, այլ որս գտեալ եւ կերակուր արարեալ իւր զընդ մահուամբ անկեալսն. քանզի ներլինելիութեանն է ներհական, որպէս յառաջն ասացի, որ ապականէ զիրն, եւ գոգցես թէ յանգոյութիւն զգոյն խնդրէ ներածել։ Որով առաւել խնդայր, եւ չարաչար յուսովն զուարճանայր խաբեբայ եւ պատրիչն մերոյ նախահօր, որպէս թէ յաղթեալ նախանձելւոյն. եւ զանուանեալն 'ի բոլոր գոյացելոցս պատկեր արարչին խափանել կարացեալ, որում ոչ իցէ հնար լուծեցելոյն առ նիւթն՝ յորմէ գոյացաւ՝ վերստին միւսանգամ գոյանալ վստահանայր, եւ վասն այնորիկ անշուշտ եւ անշարժ նիւթոյն անփոյթ արարեալ՝ միայն բռնացեալ պահէր զկենդանական շունչն։ Սորին աղագաւ ոչ տուեալ թոյլ ապականութեանն առ իւրն մերձենալ մարմին՝ որ կենագործելն եկն զմեզ Բանն Աստուած, որ հանդերձեալ էր քակել զսա 'ի մեռանելն իւրում։ Օրինակի իմն՝ շինուածոց զհիմնն 'ի բաց առեալ, եւ կամ կործանումն քաղաքի եղեալ՝ 'ի տապալել զպարիսպն։ Իսկ մահուամբն թէպէտ եւ պատժեաց զմեզ՝ որ իրաւապէսն դատիւր, այլ սակայն երկեակս 'ի նմին 'ի մահուն մի ըստ միոջէ զօգտութեանն ծածկեաց զսերմանս, որք են այսոքիկ յորմէ վտանգեալ լինիմք՝ 'ի վախճան հասանել մեղացն, եւ անլուծականի կենդանութեան լինել սկիզբն։ Եւ յաղագս այսորիկ ամենայն փութով եկեալ յանձն առնոյր զսա Տէրն. զի մեղացն արասցէ լուծումն, եւ զապականութեանն խափանեսցէ զյափշտակութիւն. զի եւ յարութեամբն կոչեսցէ զմեզ առ վերին կեանսն։

Բայց կամիմ սակաւուք եւս ձգտել՝ որ յաղագս ապականութեան իցէ բանս. զի եւ արժան իսկ է զառաւելազանցս զայս չար մարդկայինս ազին՝ յոլովագունիւք հրապարակել բանիւք. զի գիտասցէ խոհեմագոյնն, թէ որպիսի՞ պատուով յիսկզբանն յԱստուծոյ ստեղծաւ բնութիւնս. եւ յորպիսի՞ եւ յո՞րքանս յինքնակամութենէն սայթաքեալ եկն յանարգութիւն. եւ կամ զիա՞րդ եղեւ փոյթ արարչին մերոյ սակս մերոյն փրկութեան մարդ լինել, եւ արեամբ խաչին իւրոյ ազատել զմեզ միանգամայն 'ի մեղաց եւ յապականութենէ, եւ 'ի ծառայութենէ բանսարկուին բռնութեան։ Արդ է ապականութիւն բոլոր իրի քակտութեան պատճառ՝ այլայլութեամբ 'ի վերայ հասեալ. քանզի բոլորն 'ի մասանց բաղկանայ. եւ զբաղկացեալն ընկալաւ, նոյնպէս եւ զարտոսր իրաւացոյց, զբաւացոյց, զբնական լինել 'ի մարմնի զպատահումննի մասանց քակտէ ապականութիւն, զայլայլութիւնն 'ի գործ արկանելով։ Օրինակ իմն. որպէս թէ առաջի կայցէ բանիս՝ տունկ ինչ 'ի տնկագործողէն իւրմէ խլեալ. առ որ մերձեցեալ ապականութեան՝ փախուցանէ 'ի նմանէ՝ նախկին հրաման տուեալ այլայլութեան, զբնականն որ 'ի նմա որակութիւնս. եւ փոխանակ այնոցիկ զանվայելչագոյնսն 'ի ներքս ածէ զորպիսութիւնս. եւ ոչ տայ թոյլ մնալ նմա յայլայլութեանն յայնմիկ, այլ 'ի վայր քարշեալ՝ անցնիւրցն մատուցանէ զնա յորոց բաղկացաւն տարերց. զոր ապա կարողութիւն է միայն ամենազօր ձեռինն՝ միւսանգամ զքայքայեալն նիւթ առ նոյն հաւաքելով հաստատել տեսակ։

Արդ երիս եցոյց մեզ բանս զկործանմանն մերոյ տեղիս. զառաջինն մեր իսկ գտեալ եւ անձին մատուցեալ զմեղսն. եւ զերկրորդն որ դատէրն զմեզ զպատուհասն 'ի վերայ ընկէց Աստուած զմահն։ Իսկ զվերջինս՝ հետեւանս ասացաք լինել մահուն զապականութիւն. մանաւանդ թէ յաղթանակ հակառակորդին գտեալ զսա խաբեութեանն իւրոյ հանդիսի։ Զի թէպէտ եւ ասաց ստեղծիչն հողածնիցելոյն, «Հող էիր եւ 'ի հող դարձցիս», ոչ հրաման տալով, այլ առ որ ինչ երթալոցն էր զկնի մահուն, մակձայնելով զայն ասէր։ Զոր օրինակ՝ քար ինչ 'ի բարձուստ ուստէք հոլովեալ, որ մօտն կայցէ ասասցէ, երթալ ունիս՝ մինչեւ ուրանօր արժանն իցէ երթալ։

Արդ են ծայրքն պարզաբար ասացեալ չար՝ եւ անուամբ եւ իրօք. իսկ մէջն ոչ պարզաբար եւ ոչ նոյնպէս, այլ 'ի միմեանց ընկալեալ, եւ շարամանեալ ընդ միմեանս։ Քանզի որ ասի մահն, նոյն եւ քուն ասի. եւ որ կենացն է վախճան, սկիզբն է կենաց։ Եւ ծայրիցն՝ մարդն եղեւ գտօղ, եւ բանսարկուն. ոմն զմեղսն, եւ ոմն զապականութիւնն բնութեանս առթելով։ Եւ յաղագս այսորիկ եղեալն վասն մեր մարդ՝ եւ անուանեալն երկրորդ Ադամ մեղս ոչ արար. «Վասն զի ոչ գտաւ նենգութիւն 'ի բերան նորա. եւ ոչ մարմին նորա ետես զապականութիւն». զի զոր ոչ իւր ինքեան եդեալ 'ի բնութեանս, եւ ոչ հպեալ 'ի նոսա։ Քանզի աւելորդ եւ վայրապար վարկանէր՝ յորոց ազատելն զմեզ խորհեցեալ՝ զնոյնս ինքեան մատուցանել. իսկ 'ի պատուհասէ անտի ոչ հրաժարէր։ Զոր օրինակ բժիշկն արբուցանել զդեղն հիւանդին հանդերձեալ՝ արասցէ իւրով ճաշակմամբն հաւատալի. զի ոչ էր մեղք եւ ոչ ապականութիւն պատուհասն, այլ որ զնոսա 'ի բնութենէս հալէր եւ 'ի բաց ջնջէր՝ որպէս յոսկւոյ անտի հուր զժանգն։ Եւ զայս կամաւորապէս կրել կարողութիւն է միայն Քրիստոսի, եւ որք 'ի նմանէ զօրացեալք՝ զորդեգրութեանն արժանաւորեցան ընդունել փառս. «Կցորդ լինելով չարչարանացն՝ եղեն եւ փառացն նորա հաղորդք». որպէս ասէ Առաքեալ։ «Քանզի զոր սիրէ Տէր՝ խրատէ, տանջէ զամենայն որդի՝ զոր ընդունիե։ Եւ սոյն սա՝ թէպէտ «Առ ժամանակն ոչ ուրախութեան թուի, այլ յետոյ պտուղ խաղաղութեան նովաւ կրթելոցն հատուցանէ յարդարութիւն»։