ԳԼՈՒԽ V
ԽԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆ. — ՀԱՅ ՄԵԼԻՔՆԵՐ, ՀԱՅ ԳԻՒՂԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔ. — ՄԵԼԻՔՆԵՐԻ ԵՒ ԳԻՒՂԱՑԻՆԵՐԻ ՓՈԽ-ՅԱՐԱԲԵՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ. — ՔԱՂԱՔԻ ՀԱՅՈՒԹԻՒՆԸ

Մենք մի անգամ արդէն ակնարկել ենք, որ խանութիւններում մահալների կառավարիչ նշանակելու խնդրում դեր էր խաղում եւ ազգագրական տարրը։ Առհասարակ ընդունուած կանոն էր հայաբնակ գաւառակների վարչական գործը յանձնել հայերին։ Իսկ հայ գիւղերում բոլոր ստորին վարչական պաշտօնեաները հայերից էին լինում բաղկացած։ Մահալների հայ կառավարիչներին մելիք պատուանունն էր տրւում, թէեւ քիչ չէին նաեւ մելիքներ, որոնց իրաւասութիւնները մի գիւղի սահմաններից չէին անցնում. դրանք պարզ տանուտէրներ էին։ Այսպէս մելիքներն երկու կարգի էին։ Առաջին կարգի մելիքները իրենց ծագման եւ տոհմի հնութեան մասին մեծ համոզում ունէին։ Այս աչքով էր նայում նրանց վրայ եւ ժողովուրդը։ Նրանց մելիքութիւնը ճանաչուած էր պարսկական արքունիքից եւ շահերի տուած հրովարտակներով։ Այդ կարգի մելիքներ էին, օրինակ, Ղարաբաղի հինգ գաւառակների — Դիզակի, Վարանդայի, Խաչէնի, Ջրաբերդի եւ Գիւլստանի — ժառանգական հայ կառավարիչները։ Նրանք՝ այդ երկրների ժառանգական իշխաններ համարելով իրենց՝ միշտ պայքարում էին Ղարաբաղի խանի դէմ, չէին կամենում իրենց եւ պարսկական արքունիքի միջեւ տեսնել նրա իշխանական կապը։ Նրանց մէջ այնքան էր արմատացած իրենց եթէ ոչ անկախութեան, գոնէ կիսանկախութեան զգացումը, որ տասնեակ տարիներ չէին թողնում խաների գերիշխանութեան տապալման խորհուրդը։ Այդ մտքով էլ նրանք անդադար դիմումներ էին անում Ռուսաստանին, հպատակութիւն էին առաջարկում, օգնութիւն խնդրում։ XVIII դարի վերջում մենք տեսնում ենք, որ նրանցից մէկը, Ջրաբերդի մելիք Մեջլումը, այլեւս երես է դարձրել Ռուսաստանից եւ սրա դաշնակից վրաց արքայ Հերակլից ու գործում է նոյն իսկ պարսկական աջակցութեամբ, որ՝ տապալելով պարսկական արքունիքի տհաճութիւնը գրգռած Ղարաբաղի խանին՝ վերադարձնէ մելիքներին նրանց հին արտօնութիւնները, այսինքն ազատութիւն ժողովրդին կառավարելու առանց խանի միջամտութեան եւ իրաւունք՝ պարսկական արքունիքի հետ ուղղակի յարաբերութեան մէջ մտնելու [1] ։ Մեզ շահագրգռող ժամանակաշրջանում, այսինքն XIX դարի սկզբում, այս մելիքներն այլեւս քաղաքական լայն ծրագիրներն չէին սնուցանում իրենց սրտում։ Նրանք խոնարհուել էին խաների առաջ եւ նրանց պաշտօնեաների շարքումն էին դասւում։ Դրա պարզ ապացոյցը մենք տեսնում ենք մի կալուածային խնդրից, որ ծագել էր XIX դ. քսանական թուականներին։ Բանը նրա մէջն է, որ Գիւլստանի մելիքական տոհմի (Մելիք-Բէգլարեանների) մէջ հարց էր ծագել բաժանելու մելիքների վարչութեան տակ գտնուող քսան գիւղեր։ Բաժին պահանջող տոհմի անդամները վերադարձել էին Հնդկաստանից, Պարսկաստանից եւ Վրաստանից, ուր առաջ նրանք գաղթած էին։ Նրանք դիմել էին Կովկասի ժամանակակից կուսակալ Երմոլովին եւ նրա աջակցութիւնը խնդրել, իսկ վերջինս առաջարկել էր դատաւորի պաշտօն վերցնել Ներսէս Աշտարակեցուն։ Գործն այսպիսի ընթացք էր ընդունել արդէն, երբ միջամտում է Ղարաբաղի Մեհտի-Ղուլի խանը եւ որոշ պատճառաբանութիւններով պահանջում դադարեցնել բաժանման ողջ գործը։ Խանը գտնում էր, որ յիշուած քսան գիւղերը Մելիք-Բէգլարեանների սեփականութիւնը չեն, ուստի եւ այդ տոհմի անդամներն իրաւունք չունեն բաժանման խնդիր յարուցանելու։ Նա պաշտպանում էր այն տեսակէտը, որ գիւղերը իր կողմից յանձնուած են մելիքին միայն որոշ հասոյթով կառավարելու համար, որ Մելիք-Բէգլարեանների տոհմն իրաւունք ունի իր մէջ բաժանելու միմիայն շարժական կայքն եւ փողը եւ որ, վերջապէս, գիւղերը յանձնուած է կառավարելու Վրաստանից վերադարձած եւ խանի առաջ զղջացած մելիք Փրիդոնին։ Պիտի աւելացնել, որ խանը բողոքում էր ոչ միայն հողերի սեփականացման գաղափարի, այլ եւ ճորտատիրական այն ձգտումների դէմ, որ ունէին եւ իրենց հետ Վրաստանից ներմուծել էին յիշեալ տոհմի անդամները [2] ։ Կրկնում ենք, առաջին կարգի մելիքները XIX դարի սկզբում այլեւս ոչնչով չէին զանազանւում խանական մնացած պաշտօնեաներից եւ ռուսական իշխանութեան կողմից նրանց արտօնութիւնները ճանաչւում էին այն չափով, որ չափով դա վկայուած էր խաների կողմից։ Աւելին, այնքան էր նսեմացած նրանց քաղաքական կշիռը, որ իրենք, մելիքները, անվերջ դիմումներ էին անում Լազարեան տոհմին եւ նրանց միջնորդութիւնը հայցում կալուածք, պաշտօն կամ պատիւ ստանալու համար։

Երկրորդ կարգի մելիքները, որոնց մենք պարզ տանուտէրներ անուանեցինք, չունէին առաջինների տոհմական հնութեան բարեմասնութիւնը։ Նրանց չէր ճանաչում եւ պարսկական արքունիքը։ Դրանք ժողովրդի առաջ եւ նրա միջից առաջացած ականաւոր անհատներ էին, նորելուկ իշխանաւորներ, որոնց եօթը պորտը յայտնի էր ամենին։ Այդ կարգի մելիքներն իրենց կոչումը ստացել էին խաներից, որ շատ էլ յարգ ունեցող մեծութիւններ չէին համարւում։ Ժողովրդի աչքում ոչ միայն մեծ յարգ չունէր կոչում տուող մեծաւորը, այլ եւ այդ կոչումն աւելի էր կորցնում իր հմայքը, երբ նա ստացւում էր ստորութեամբ եւ հաճոյակատարութեամբ, իսկ երկրորդ կարգի մելիքները գլխաւորապէս այդ ուղիով էին հասնում իրենց դիրքին։ Արդէն ասացինք, որ մելիքական եւ խանական իշխանութիւնների մէջ, մանաւանդ Ղարաբաղում, երկար ժամանակ պայքար էր մղւում գերիշխանութեան խնդրի շուրջը։ Այդ պայքարի ընթացքում խաները կուսակիցներ էին փնտրում հէնց հայ ժողովրդի ծոցում եւ յաճախ էր պատահում, որ նրանք յաջողութիւն էին գտնում։ Խաների ձեռքին գործիք դարձող անհատներն էլ նրանցից մեծարւում էին մելիքական տիտղոսով։

Առաջին եւ երկրորդ կարգի մելիքների երեւելիութիւնը սակայն այլեւս պատմական շահագրգռութիւն ունէր XIX դարի սկզբում, որովհետեւ այդ ժամանակ երկրի ճանաչուած տէրերը խաներն էին։ Աւելին։ Խանական իրաւունքով բարձրացած մելիքները, որպէս հաւատարիմներ, աւելի էին ընդունուած, քան թէ հին տոհմերի շառաւիղները։

Մելիքները հայ գաւառներն ու գիւղերը կառավարում էին նոյն կարգ ու կանոնով, որ տիրում էր խանութիւնների մնացած վայրերում, սակայն մի տարբերութեամբ։ Այդ տարբերութիւնը կայանում էր այն հանգամանքի մէջ, որ հայ գաւառի եւ գիւղի իշխանաւորն ու հպատակն այնուամենայնիւ երկրորդական ճանաչուած ժողովրդի ներկայացուցիչներ էին։ Դա մի հանգամանք էր, որ իշխանաւորին եւ հպատակին ամուր զօդում էր իրար հետ։ Շահերի ներքին հակամարտութիւնն այստեղ տեղի էր տալիս արտաքին ճնշման եւ հալածանքի առաջ։ Իշխանաւորն իր հպատակի մէջ էր փնտրում այն զօրութիւնը, որ կարող էր աջակից լինել նրան՝ պաշտպանելու բռնաւորի առաջ սեփական արժանապատւութիւնը։ Հպատակն էլ իր իշխանաւորից էր սպասում ցուցմունք եւ ղեկավարութիւն ամուր պահպանելու իր ներքին ինքնօրինութիւնը եւ առանձնայատկութիւնները։ Ասածիս ապացոյց է ծառայում այն հանգամանքը, որ խաների ձեռքից հալածուող գաղթական մելիքների հետ գաղթում էին եւ նրանց ժողովուրդները։ Ժողովրդի համար միեւնոյն էր, թէ հալածական մելիքն ուր է ուղղում իր քայլերը. Վրաստան, թէ՞ Ղարաբաղի խանութիւնից Գանձակի խանութիւնը, Շեքի՞, Շիրուա՞ն, թէ՞ Կովկասեան լեռների ռուսական գիծը։ Հոծ բազմութիւններով, հազարաւոր ընտանիքներով նա դուրս էր գալիս իր ծննդավայրից, շատերին մահի տալիս ճանապարհին, շատերին էլ գերի տալիս գիշատիչ լեզգիների եւ այլ թափառականների ձեռքը, բայց այնուամենայնիւ մի որեւէ հեռաւոր վրացական Բոլնիսում նորից պըտըտւում իր մելիքի շուրջը։ Անկարելի է այդ երեւոյթը բացատրել նրանով, թէ մելիքութիւնն ինքնին մի ոյժ էր, որ կարող էր ամբողջ ժողովուրդներ տեղահան անել։ Ո՛չ։ Մելիքներն ոյժով չէին տիրանում ժողովրդի համակրանքին. ժողովուրդը նրանց ոյժից չէր ակնածում եւ հետեւում նրանց այդ ոյժի պատճառով, այլ կար այն պարզ իրողութիւնը, որ հայ մելիքի ձեռքի տակ աւելի ապահովութիւն եւ կարգ կար, քան թէ խանական թուրք պաշտօնեայի։ Այդ հանգամանքը մեզ ստիպում է աւելի երկարօրէն եւ շօշափելի կերպով պարզաբանել մելիքների եւ ժողովրդի փոխ-յարաբերութիւնը, իսկ մինչեւ այդ մեզ անհրաժեշտ է ծանօթանալ հայ գիւղական համայնքի որպիսութեան հետ, որովհետեւ համայնքն էր այն պատուանդանը, որի վրայ խարսխւում էր մելիքների իշխանութիւնը։

Հայ գիւղական համայքն իրենից ներկայացնում էր մի տնտեսական եւ վարչական միաւոր։ Նրա տնտեսութեան հիմքը երկրագործութիւնն էր։ Ուրեմն հողի նկատմամբ այստեղ պիտի որոշ եւ ընդունուած վերաբերմունք լինէր։ Եթէ ասենք, որ հողը համարւում էր համայնական սեփականութիւն եւ միայն այդքանը, — ապա անորոշ կը մնայ այն հանգամանքը, թէ ինչպէս էր կանոնաւորւում համայնքի շրջանակներում հողից օգտուելը։ Այստեղ պիտի ասել, որ հայ գիւղերում ամենուրեք միեւնոյն կարգը չէր պահպանւում։ Որոշ ընդունուած եւ սրբագործուած կանոն իշխում էր միայն այն վայրերում, ուր ժողովուրդը նստակեաց ապրում էր երկար ժամանակներից ի վեր եւ ուր հողի միատեսակութիւն կար եւ յարաբերական սակաւութիւն։ Խանութիւնների ժամանակ երկիրն առհասարակ բնակեցուած էր խիստ նօսր, հայութիւնն էլ իրեն բնակավայր էր ընտրել սարերի լանջերն ու հովիտները, անտառներով ծածկուած անկիւնները, մի խօսքով այնպիսի վայրեր, որոնց բնական ամրութիւններն ու անմատչելիութիւնը խիստ կարեւոր հանգամանք էր ապահովութեան համար։ Այսպիսի վայրերում գետինը միատեսակ կերպարանք եւ յարմարութիւններ չունի։ Եթէ հնարաւոր է հեշտութեամբ համայնքով միւս համայնքից սահմանագծուել, ապա չափազանց դժուար է միեւնոյն համայնքի մէջ իրագործել ընդհանուր սեփականութիւն համարուած տեղերի արդարացի եւ կանոնաւոր ստորաբաժնումը։ Դա այն պատճառով, որ հողն արդիւնաւորելու համար նախ եւ առաջ պահանջւում էր մաքրել մացառներից, ծառերից, քարերից, ճանապարհներ անցկացնել ազատ երթեւեկութեան համար եւ այլն։ Իսկ դա կատարւում էր համայնքի անդամների ջոկ-ջոկ ջանքերով։ Գիւղական համայնքն իր հերթին բաժանւում էր ընտանեկան համայնքների, որոնք իրենց անդամների քանակով եւ բանուորական ոյժով տարբեր մեծութիւններ էին պահանջների տարբեր քանակով։ Այստեղ արդէն բանուորական ոյժի գործադրութեան տարբեր քանակը նոր հասկացողութիւն էր մտցնում համայնական կեանքի մէջ. հարկա՛ւ, գետինը նրանն էր, ով իր ջանքերով այն պատրաստել էր մշակման համար։ Այսպիսով բանուորական ոյժի տարբեր քանակի եւ որակի կիրառումը գալիս էր զանազանութիւն մտցնելու հողատիրական (օգտուելու իմաստով) իրաւունքի մէջ։ Իսկ այնտեղ, ուր բնութիւնը մնում էր նախնական տեսքի մէջ, ուր նա արօտատեղի էր, անտառ, ջուր՝ մատչելի եւ հարկաւոր բոլորի համար, այնտեղ նա համայնական էր եւ բաց բոլորի առաջ։ Բայց հայաբնակ անկիւնները միայն խորդ ու բորդ վայրեր չէին։ Կային եւ շատ տեղեր, ուր գետինը միատեսակ մակերեւոյթ եւ յատկութիւն ունէր։ Նա միայն սպասում էր մշակողի եւ մաքրման ու դիւրացման տեսակէտից որեւէ նախնական աշխատանքի պահանջ չէր դնում։ Այստեղ ահա իշխում էր համայնական հաստատուն կանոնը, համփայ-չարեքի սովորութիւնը։ Ի՞նչ էր ներկայացնում իրենից համփայ-չարեքը։

Ամեն մի համայնք բաղկացած է որոշ թիւ համփաներից, երեք-պճեղներից, կիսաններից եւ պճեղներից։ Հինօրեայ սովորոյթ էր հողաբաժիններն որոշել հինգ կարգի. համփայական կամ մի ամբողջ միաւոր, երեք-պճեղական կամ ուչ-չարեքական (երեք-չորորդական), կիսան կամ եարըմ-համփայական (այսինքն համփայական բաժնի կէսը կազմող), պճեղական կամ չարեքական (չորորդական բաժին ունեցող) եւ կէս-պճեղական կամ եարըմ-չարեքական (կէս-չորորդական)։ Այդ տարբեր տարածութիւն ունեցող հողաբաժիններն էլ համապատասխան կոչումներ էին տալիս իրենց տէրերին. համփայ, երեք-պճեղ, կիսան, պճեղ, կէս-պճեղ։ Վերջին կարգի հողաբաժիները տրւում էին կամ երկանդամ ընդանիքներին կամ թէ մենաւորներին եւ բացի այդ նրանք ծառայում էին, որպէս հողաբաժնութեան հաւասարացնող չափ։ Հողերի այս չափերով բաժանումը նաեւ հիմք եւ ուղեցոյց էր ծառայում հարկերի, կոռ ու բեգառի կանոնաւոր բաշխման համար. համփան աւելի էր հարկ տալիս եւ բնական ծառայութիւններ կատարում, քան թէ նրանից մի աստիճանով ցածր երեք-պճեղը։ Համփայ-չարեքային հողաբաժնութեան, հարկաբաշխութեան սիստեմը քմահաճոյքի արգասիք չէր եւ ամեն մի համայնական չէր կարող ըստ ցանկութեան մի աստիճանից միւս աստիճանը բարձրանալ։ Սիստեմը խարսխւում էր ընտանիքի իրական շնչերի քանակի վրայ. համփան նա էր, որի ընտանիքը բաղկացած էր 16 հոգուց, երեք-պճեղն արդէն ունէր — 12 շնչանոց ընտանիք, կիսանը — 8, պճեղը — 4, իսկ կէս-պճեղը — 2։ Հաւանօրէն զոյգ թուերի այդ չափերն ընդունուած էին նրա համար, որ գիւղացին աւելի հեշտ կարող էր թուաբանական գործողութիւններ կատարել զոյգ թուերի վրայ, քան թէ կենտ։ Բայց ընտանիքները միշտ էլ նման զոյգ թիւ անդամներից չեն բաղկանում։ Ահա այդպիսի դէպքում դեր էր խաղում կէս-պճեղնոց հողաբաժինը։ Նա գալիս էր, որպէս կոտորակ, վերականգնելու հաւասարութիւնը։ Իսկ եթէ, դիցուք, որեւէ ընտանիք բաղկացած էր լինում 7 հոգուց, ուրեմն իր կազմի մէջ չէր ունենում մի շունչ եւս, որ հաւասարուի կիսանին, ապա այդպիսի դէպքում համայնքը այդ ընտանիքին աւելացնում էր մի գոյութիւն չունեցող շունչ եւ նրան հաւասարեցնում կիսանին։ Դա ի հարկէ, կիրառւում էր այն վայրերում, ուր հողն ու ջուրն առատ էին եւ լի ու լի բաւարարում էին բոլորին։ Իսկ այնտեղ, ուր մի թիզ հողը, մի կաթիլ ջուրը բարձր արժէք ունէր եւ դրանց զիջումն որեւէ համայնականի կարող էր վնասով անդրադառնալ միւսի կացութեան վրայ, — այդտեղ համայնքը հրապարակ էր գալիս որպէս ընկերակցութիւնների կազմակերպող։ Համայնքը ստիպում էր իր անդամներին յարաքաշութեա ն մէջ մտնել եւ այդպիսով կազմել համփայ-չարեքային սիստեմի պահանջած միաւորները։ Դա չափազանց նպատակայարմար միջոց էր վտիտ, նուազ բանուորական ոյժ եւ արտադրողական միջոցներ ունեցող ընտանիքներից կազմելու ամբողջացած տնտեսական միաւորներ։ Մի եզով, մի կտոր հողով գիւղացին հարկաւ անկարող էր ոչ ժամանակին հերկել գետինը, ոչ էլ ցանել ու բուսցնել զանազան տեսակ բերքեր։ Բայ այդպիսի գիւղացիների միութիւնը հնարաւորութիւն ունէր անելու ե՛ւ մէկը ե՛ւ միւսը։ Ուրեմն, յարաքաշութիւնը կէս-պճեղ կոտորակի հետ միանգամայն յաջող կերպով լուծում էին համայնականների հողի շուրջը ծագած պահանջներն ու տարաձայնութիւնները։ Համփայ-չարեքային սիստեմը թէ տնտեսական եւ թէ վարչական նպատակներով ճանաչում էր նաեւ համայնքի տասնակների ստորաբաժանումը։ Տասնակի մէջ մտնում էին հաւասար չափով համփաներ, երեք-պճեղներ, կիսաններ եւ այլն։ Դա արւում էր համայնական հողաբաժանութեան, հարկաւ, եւ ջրաբաշխութեան գործը դիւրացնելու համար։ Համայնքը սկզբում այդ բոլորը (հող, հարկ, ջուր) բաժանում էր ըստ տասնակների, որոնք յաճախ բաղկացած էին լինում ազգակից ծուխերից, ապա թողնում էր, որ տասնակն ինքն արդէն նոր ստորաբաժանումներ կատարէ իր մէջ։ Դա էլ համայնակեցութեան տեսակէտից չափազանց նպատակայարմար միջոց էր։ Գիւղական մեծ համայնքը բարդութեան շնորհիւ անկարող էր գիւղացիներից պահանջուող բնական ծառայութիւնների, զանազան տուրքերի, ջրից օգտուելու հերթերի եւ նման բաների ցուցակներ պահել։ Այդ պատճառով նա հեշտացնում էր իր գործը. մի քանի տասնակների վրայ բաժանելով ամեն բան՝ թողնում էր, որ այդ փոքրի՛կ միութիւնները, յաճախ մօտ ազգական, բարի դրացի, խնամի եւ հարեւան, իրենք կարգադրեն եւ կատարեն պահանջւող գործը [3] ։ Եւ տեսէք, թէ դրանից ինչ գործնական օգուտ էր ստացւում. եթէ այսօր ջուրը կապելու, գիշերապահութիւն անելու կամ որեւէ ծառայութեան գնալու հերթը Վարդանինն է, իսկ սա հիւանդ է, ապա սրան կարեկցելով եւ չանաչելով փոխարինում է նրա մերձաւոր Գրիգորը եւ ընդհակառակը։ Էլ չեն սպասում, որ գիւղը իրարանցման մէջ ընկնի, հարց ու փորձ կատարուի, գզիր ու տանուտէր ոտքի կանգնեն, ցուցակներ քրքրեն, որ Վարդանին մի փոխանորդ գտնեն։ Գիւղական համայնքի անդամներն անջատուած եւ մեկուսացած չեն ապրում, մի նեղ հորիզոնի տակ նրանք ճանաչում են որոշ փոխադարձ պարտականութիւններ եւ այստեղ ամեն մի անհատ իր բախտին չի թողնուած։ Այստեղից էլ բղխում է այն, որ հարկի, կոռի եւ բեգեառի համար պատասխանատու է ճանաչւում ոչ թէ անհատը, այլ նրա տոհմը, նրա տասնակը։

Հասկгնալի պիտի համարել, որ բնատնտեսական շրջանում ապրող եւ համփայ-չարեքի միջոցով իր հողային յարաբերութիւնները կանոնաւորող մի ժողովուրդ չէր կարող ունենալ մի արտադրելակերպ, ուր բաժանուած լինէր գիւղատնտեսութիւնը արդիւնագործութիւնից։

Հայ գիւղական համայնքը մի փակ տնտեսական ամբողջացած միաւոր էր, որի անդամների ջանքերովն էին ստացւում այն բոլոր բարիքները, լինի դա սնունդ թէ հագուստ, որոնք անհրաժեշտութիւն էին կազմում գոյութեան համար։ Անտարակոյս, հայ գիւղական համայնքը ճանաչում էր եւ պարապմունքների որոշ մասնագիտացում, բայց դա այն չափով, որ չափով նրա անդամները կարիք էին զգում արհեստի եւ մտաւորի օգնութեամբ մի բուսական կեանք թեթեւ կերպով խոհական դարձնելու։ Հայ գիւղն իր քահանան ունէր, որ թէ հոգեւոր հայր էր, թէ գրբաց եւ չարի առաջն առնող, ապա նա ունէր իր սափրիչը, որ միեւնոյն ժամանակ նրա բժիշկն էր ու վիրաբոյժը, նա դարձեալ դարբնի տէր էր եւ դրանով էլ փակւում էր շերտաւորուած մասնագէտների ցուցակը։ Մնացած արհեստներին, լաւ թէ վատ, հմուտ էին թէ գիւղացին եւ թէ նրա կինը։ Նրանք մի չափով հիւսն էին, որմնադիր, ջուլհակ եւ այդպիսով ապրում էին իրենք իրենցով, գոհ իրենց հանդ ու դաշտի, իրենց անասունների տուած բերքերով։ Աշխարհից կտրուած, աշխարհին անծանօթ այդ մարդիկ՝ իրենք հետաքրքիր չէին դրսի անցուդարձերին եւ գոհ կը լինէին, որ դրսի աշխարհն էլ, գլխաւորապէս իշխանութիւնը, մոռանար նրանց գոյութեան մասին եւ իր թաթը չմեկնէր մառանին ու ախոռին։

Այս տնտեսակարգի մէջ ապրող հայ գիւղացին, անտարակոյս, կարիք չէր զգում վարչական եւ դատաստանական բարդ կազմակերպութեան։ Հարեւանների մէջ ծագած թեթեւ անհամաձայնութիւնները կարող էին քննել եւ լուծել գիւղի յարգուած ծերերը, իսկ տան յարկի տակ պատահած տարաձայնութիւնների առիթով դատավճիռ էր արձակում տան գլուխը։ XIX դ. քառասնական թուականներին Անդրկովկասում ճանապարհորդած բարոն Հակստհաուզէնը հետեւեալ վկայութիւնն է տալիս հայ ընտանեկան կազմի մասին. «Հայոց ազգի նահապետական կեանքը երեւում է ժողովրդի փոքր հասարակութեան, այսինքն՝ գերդաստանի մէջ։ Ինձ յայտնի չէ մի ազգ, որի մէջ գերդաստանական կապերը մօտ լինէին եւ ամուր, ինչպէս հայերի մէջ։ Մինչդեռ կենդանի են գերդաստանի գլուխները, հայրը եւ մայրը, նրա բոլոր անդամները ապրում են միասին, չբաժանելով կալուածները եւ միանգամայն հնազանդ մեծին։ Շատ անգամ ութսուն տարեկան նահապետը ունի երեք սերունդ, չորս կամ հինգ ամուսնացած որդիներ՝ յիսուն-վաթսուն տարեկան, թոռն երեսուն տարեկան եւ նրա որդիները։ Չկայ բաժանումն, ոչ ոք չէ աշխատում իր համար, աշխատանքն ու շահը ամբողջ գերդաստանի օգտին է։ Կան տներ, ուր ընտանիքը բաղկանում է քառասուն-յիսուն մարդից։ Մինչեւ անգամ եղբայրները յօժարութեամբ չեն բաժանւում. սովորաբար ծնողների մահից յետոյ մեծ եղբայրը ստանում է հօր իրաւունքները։ Բաժանումն սկսւում է միայն թոռների մէջ [4] ։ Գիւղական ընտանեկան համայնքի այս ամրութիւնը եւ ինքնամփոփ գոյութիւնը, ինչպէս նկատեցինք, կարիք չէր զգում ունենալու բարդ վարչական եւ դատաստանական կազմակերպութիւններ։ Եւ գզիր ու տանուտէր էլ ընտրելիս նա չէր առաջնորդւում այն մտքով, թէ դրանք կարեւոր անհրաժեշտութիւն են իր ներքին կեանքի համար, ո՛չ. այլ որ նրանք անհրաժեշտ էին դրսի աշխարհի հետ յարաբերութիւն պահպանելու համար, այսինքն իշխանութեան ներկայացուցչին ընդունելու եւ ճամբելու, հարկ ժողովելու, ծառայութեան դուրս բերելու եւ այլն։ Տանուտէրն ու գզիրն իրենց անձի վրայ բեւեռում էին ամբողջ համայնքի գարշանքն ու ատելութիւնը։ Հակստհաուզէնն Աբովեանից ստացած մի գրութիւնից հետեւեալ տողերն է քաղում գիւղական գզիրի մասին. «Հայոց իւրաքանչիւր գիւղում ընտրւում է մի այսպիսի գիւղական պաշտօնակատար։ Նա պարտաւոր է միշտ մեծաւորի մօտ լինել, նրա հրամանները ստանալու եւ կատարելու համար։ Մեծ գիւղերում նրանք երկուսն են լինում։ Նրանք ազատ են հարկատւութիւնից եւ փոքր ինչ պարէն են ստանում բերքերով, սակայն պաշտօնավարելու մէջ անկախ են միանգամայն եւ խրտուիլակ դարձած ողջ գիւղի համար. ամեն մարդ փախչում է նրանցից եւ թագնւում, որովհետեւ գիտէ, որ նրա երեւալը կապ ունի պահանջի եւ պատժի հետ։ Միայն ցածր կարգի մարդիկ էին համաձայնւում ընդունել այս պաշտօնը»։ Հաւանական պիտի համարել, որ տանուտէրն ու գզիրն այս նկարագրի պաշտօնեաներ էին այն շրջաններում, որոնց կառավարիչները ծագումով տարբերւում էին տեղական ժողովրդից կամ թէ այդ դիրքին էին հասել քսութիւնների ճանապարհով։ Այնտեղ, ուր կառավարում էր տոհմական մելիքը, որ անդադրում տենչում էր ազատուել խանի աներես պահանջներից եւ այդ պատճառով միշտ ձգտում էր հաշտ լինել ժողովրդի հետ եւ ապահոված ունենալ նրա համակրութիւնը եւ աջակցութիւնը, — այնտեղ անկարելի բան էր, որ նա իր ստորադրեալներով այնպիսի գործելակերպ ցոյց տար, որ ժողովուրդը փախչէր նրան տեսնելիս։ Մենք դժբախտաբար ժամանակակիցների վկայութիւններ չունենք մելիքների եւ նրանց ստորադրեալ ժողովրդի փոխ-յարաբերութիւնների մասին։ Որ նրանք սոսկ խանական պաշտօնեաներ չէին, դա պարզ է։ Պարզ է հէնց նրանից, որ նրանք անդադար քաղաքականութեամբ էին զբաղւում եւ ջանում էին թօթափել խաների լուծը։ Այս հանգամանքը, կրկնում ենք, այլ կերպ պիտի դասաւորէր նրանց եւ ժողովրդի փոխ-յարաբերութիւնները։ Դրանք պէտք է լինէին մեծ չափով մտերմական եւ թեթեւ։ Ճիշտ է, այդ մասին մենք չունենք, ինչպէս ասացինք, ժամանակակիցների վկայութիւնը, բայց մեզ միանգամայն հաւանական են թւում այն տեղեկութիւնները, որ մելիքների եւ ժողովրդի փոխադարձ վերաբերմունքի մասին հաւաքել է հայ ազգագրող պ. Եր. Լալայեանը [5] ։

Մելիքների իշխանութիւնն ըստ պ. Եր. Լալայեանի տարածւում էր ժողովրդի ոչ միայն մարմնաւոր, այլ եւ հոգեւոր գործերի վրայ. նրանք էին պսակի թոյլտւութիւն տալիս կամ ամուսնութիւն լուծում, նրանց բարեհաճութեամբ էին քահանաներ ձեռնադրւում։ Չորս կարգի էր նրանց մարմնաւոր իշխանութեան գործառնութիւնը. 1) հարկ հաւաքել, 2) զինուոր առնել, 3) դատ կտրել եւ 4) կարգ պահպանել։ Դրանք այն իրաւունքներն են, որ ունէին նաեւ խանական միրբոլիւքները կամ նայիբները։ Սակայն մելիքներն իրենց զինուորական ոյժը, որ ժողովրդական միլիցիա էր, լոկ խանական բանակի համար չէին պատրաստում, այլ եւ յաճախ խանական ոտնձգութիւնների դէմ։ Մելիքներին ստորադրեալ իշխանութիւնը մեզ արդէն ծանօթ տանուտէրն ու գզիրն էին։ Նրանք կամ ընտրւում էին ժողովրդից եւ հաստատւում մելիքից կամ թէ վերջինս իր իշխանութեամբ էր նշանակում նրանց։ Տանուտէրի եւ գզիրի պարտականութիւններն էին. կարգ պահպանել, մանր դատեր տեսնել, հարկ գանձել եւ զինուոր հաւաքելով՝ նրանց առաջնորդել մելիքի մօտ։ Տանուտէրն իր ծառայութիւնների փոխարէն բանւորական օգնութիւն էր ստանում ժողովրդից։

Հետաքրքրքական է մելիքների դատական իշխանութեան չափն ու եղանակը։ Այդ իշխանութիւնը գործադրում էր կամ ինքը մելիքը կամ տանուտէրը։ Վերջինիս, ինչպէս ասացինք, յատկացրուած էր քննելու եւ դատելու մանր գործերը։ Տանուտէրի դատից դժգոհ մնացողը բողոքով դիմում էր մելիքին, որի դատավճիռը վերջնականն էր արդէն։ Ինքը մելիքը քննում էր ծանր յանցանքները։ Թէեւ նրա վճիռը վերջնական էր համարւում, բայց սակաւ չէր պատահում, որ չբաւարարուած կողմը՝ թշնամանալով նրան՝ փնտրէր մի ուրիշ մելիքի հովանաւորութիւն կամ թէ հայցէր խաների արդարադատութիւնը։ Հարկաւ այդպիսի անձը թողնում էր իր բնակատեղին եւ այլեւս մելիքի թշնամին էր։

Դատին անմիջապէս հետեւում էր վճռի գործադրութինը՝ գզիրի կամ մելիքի դռան ծառայողի ձեռքով։ «Վճիռն արձանագրուած չէր յանձնւում ծառային, այլ միայն մի թղթի վրայ խփուած մելիքի կնիքը եւ կամ նրա համարիչը։ Վճռի էութիւնը բերանացի բացատրում էին ծառային, նա էլ՝ դատապարտուածին եւ իբր հաստատութիւն իր ասածին՝ ցոյց էր տալիս մելիքի կնիքը կամ համարիչը»։

Դատաստանական օրէնքներ չկային։ Դրանց փոխարինում էր սովորութային իրաւունքը կամ մելիքի բարեհայեցողութիւնը։ Դատավարութիւն մելիքը տեսնում էր ամեն տեղ. տանը, փողոցում, առհասարակ ուր որ նրան հանդիպէին եւ դատ խնդրէին։ Առաւելապէս ընդունուած էր դատեր տեսնել կիւրակիները, երբ ժողովուրդը ազատւում էր աշխատանքներից։ Արդարն ու մեղաւորը ջոկելու գլխաւոր միջոցը համարւում էր երդումը։ Պատիժներից ամենասովորականը եւ ամենագործածականը ծեծն էր եւ տուգանքը։ Վերջինս մելիքի օգտին էր։ Հարկաւ, ստացուածքային պահանջը լրիւ բաւարւում էր մեղաւորի կողմից [6] ։

Ամենահետաքրքրականը եւ մելիքների իսկական նկարագրի բացատրութիւնը մենք գտնում ենք այն առտնին յարաբերութիւնների մէջ, որ կային մելիքի եւ գիւղացիների մէջ։ Մելիքի խոհանոցից ճաշ էր ստանում ամեն մի գանգատի եկած գիւղացի եւ պատահական հիւր։ Գանգատաւորը չէր կարող գալ մելիքի տունը եւ վերադառնալ առանց ճաշելու։ Մելիքին ամեն տեղ ընդունում էին ոտքի կանգնելով. նա բոլորին էլ «երեխայք» էր անուանում, անգամ ծերերին։ Նա, որպէս մելիք, ամենի հայրն էր համարւում։ Մելիքը մասնակից էր ժողովրդի ուրախութեանն ու տխրութեանը։ «Հարսանիքի ժամանակ հարսնքատէրը դաւուլ զուռնով գալիս էր մելիքի դուռը, մի ոչխար կամ գառ, 2-3 հատ հաց, մի շիշ գինի նուէր բերում եւ խնդրում ներկայ գտնուել հարսանիքին։

Մելիքը դրամ էր նուիրում հաց բերողին, որ հացթուխի կողմից էր լինում։ Յետոյ դաւուլ-զուռնի առաջնորդութեամբ գնում էին հարսնատուն, ուր բոլոր հանդիսականները վեր էին կենում եւ թագւորը գալիս համբուրում էր մելիքի ձեռքը։ Պարզ է, որ առաջին տեղը, առաջին բաժինը, առաջին բաժակը սրան էր պատկանում։

Ոչ միայն առաջին բաժակը նրա կենացն էին խմում, այլ եւ բոլոր միւս կենացների ժամանակ կրկնում էին «Մելիքի մին օրը հազար» դարձուածքը։

Երբ նորապսակները պատրաստւում էին հարսի տնից փեսայի տուն գնալ, նախ եւ առաջ դաւուլ-զուռնի առաջնորդութեամբ գնում էին մելիքի տունը եւ դռան առաջ կանգնում։ Մելիքը հանդիսաւոր կերպով դուրս էր գալիս, մակարները ուրախութեան աղաղակ էին արձակում, նորապսակները համբուրում էին մելիքի ձեռքը եւ սա մի «խալաթ» (նուէր) էր տալիս նրանց։

Նաւասարդին բոլոր ժողովուրդը խնձոր, ընկոյզ, գինի առած՝ գալիս էր շնորհաւորելու մելիքի նոր տարին եւ հիւրասիրւում մելիքից ճաշով։ Նոյնն էր լինում եւ միւս տօներին, բայց աւելի պարզ կերպով։   

Ինչպէս որ մելիքը մասնակից էր ժողովրդի ուրախութեան եւ տխրութեան՝ այնպէս էլ ժողովուրդը բաժանում էր մելիքի ուրախութիւնն ու տխրութիւնը։ Երբ մելիքը պսակում էր իր որդուն կամ աղջկան՝ ամբողջ ժողովուրդը եօթն օր եօթ գիշեր քէֆ էր անում եւ բազմաթիւ ոչխարներ ու գառներ նուէր բերում»։

Մելիքի մահը սուգ էր բոլորի համար։ Նրա մահուան քառասունքը տալուց յետոյ ժառանգը հրաւէր էր անում եւ շնորհաւորանքներ ընդունում իր նոր պարտաւորութիւնների շէմքին։

Մելիքները առհասարակ խնամիանում էին իրար հետ, բայց պատահում էր, որ գիւղացու աղջիկ էլ էին ուզում կամ աղջիկ տալիս։ Ժողովուրդն առհասարակ չէր խրախուսում այդ, նոյնիսկ վատասերում էր համարում։ Մելիքը նրա աչքին այնքան էր յարգի, որքան քաջի, լաւ զինուորի եւ կռուողի հռչակ ունէր։ Մելիքներից շատ քչերն էին գրագէտ լինում։

Մելիքների առտնին կեանքի այս նկարագրից մենք տեսնում ենք, որ նրանք ժողովրդի համար պարզ նահապետներ էին։ Ինքը ժողովուրդն էր ձգտում նրանց մէջ տեսնել որոշ հեղինակութիւն։ Դրան ապացոյց այն երեւոյթը, որ նա խէթ աչքով էր նայում մելիքի եւ հասարակ գիւղացու բարեկամութեան։ Որքան էլ նախնական կենցաղի տէր լինէր հայ գիւղական համայնքը, այնուամենայնիւ՝ ներքին որոշ կարգապահութեան եւ դրսի թշնամիների դէմ առաջնորդ ունենալու համար՝ նրան անհրաժեշտ էր որոշ հեղինակաւոր եւ մերձաւոր իշխանութիւն։ Մելիքները նրա խորհրդատուն եւ զինուորական առաջնորդներն էին։ Նրանք աւելի էին հմայք ունենում, երբ բարեկամ էին լինում դիրք եւ զօրութիւն ունեցող հարեւան մելիքներին։ Չէ՞ որ այդպիսով հմայքն ապահովութիւն էր դառնում։ Ցեղապետների այդ մտերմութիւնը միանգամայն անհրաժեշտ էր այդ յեղյեղուկ եւ վտանգալից ժամանակներում. դա իրօրինակ ռազմական մի դաշնակցութիւն էր։ Հասկանալի է ուրեմն, թէ ինչու էր ժողովուրդը դժգոհում, երբ մելիքը ամուսնութեամբ չէր նպաստում ապահովութեան, մի բան, որ անկարող էր տալ հասարակ գիւղացին։

Հարկա՛ւ, մելիքը, որ մտահոգում էր ժողովրդի ապահովութեան մասին, որ վարում էր նրա կարգապահական եւ դատական գործերը, չէր կարող անել այդ բոլորը, եթէ նա միանգամայն ազատ չըլինէր տնտեսական հոգսերից։ Ժողովուրդն էլ՝ հոգալով նրա նիւթական պահանջները՝ գիտէր, որ ինքը մի պորտաբոյծ արարած չէր կերակրում, այլ հասարակութեան մի պիտանի անդամ։ Մելիքի նիւթական պահանջները մեծ չէին կարող լինել այդ ժամանակաշրջանում։ Ճոխ կեանքը հասկացւում էր լաւ սնունդ, մի բան, որ բնական բերքերով լիուլի կարող էր բաւարարել գիւղացի ժողովուրդը։ Եւ եթէ անգամ մելիքն ագահ լինէր, աւելի պահանջէր ժողովրդից, — դա աննպատակ մի բան կը լինէր, որովհետեւ հարկն ու տուրքը ըստ մեծի մասին ստացւում էին բերքերով, որոնք հնչուն դրամի չէին վերածւում, ապա ուրեմն եւ պիտի մնային ու փթէին մելիքի մառաններում։ Յետոյ ի նկատի ունենալով, որ մելիքը ժողովրդի հետ մտերմական յարաբերութիւնների մէջ էր, պիտի ընդունել, որ նրա մառանի աւելցուկը աղէտի ժամանակ նորից վերադարձւում էր ժողովրդին։ Այդ հանգամանքն ինքնին բաւական էր, որ ժողովուրդը չըդժգոհէր մելիքի պահանջների դէմ. նա տալիս էր, բայց գիտէր, որ պիտի նաեւ ստանայ կարիքի ժամանակ։ Հարկի ու տուրքի տեսակների ու չափերի վրայ մենք այստեղ չենք անդրադառնում, որովհետեւ այդ մասին խօսք լինելու է յետագայում, խանութիւնների մէջ տիրող հարկային սիստեմի մասին ընհանրապէս խօսելիս։

Եւ այսպէս, այժմ մենք ծանօթ ենք այն վարչական ու դատական կարգերի հետ, որոնց մէջ ապրում էր խանութիւնների գիւղական հայ ժողովուրդը։ Սակայն հայերն ապրում էին նաեւ քաղաքներում, ուստի եւ պահանջւում է իմանալ, թէ ինչ վարչական-դատական տարբերութիւն էր մտցնում քաղաքը նրանց կեանքի մէջ։

Անտարակոյս սխալ կը լինի ենթադրել, թէ խանական քաղաքները —   Գանձակը, Նուխին, Շուշին, Շամախին, Երեւանն ու Նախիջեւանը — խիստ տարբերւում էին մեծ գիւղերից։ Նրանք նախ եւ առաջ ռազմական եւ ապահովութեան տեսակէտից պարիսպներով եւ այլ միջոցներով ամրացրած վարչական կենտրոնատեղիներ էին։ Այդ քաղաքների բնակիչներն ըստ մեծի մասին նոյն պարապմունքն ունէին, ինչ որ եւ գիւղացիները։ Նրանք նոյն երկրագործներն էին, նոյն այգեպաններն ու անասնապահները։ Քաղաքների բնակչութեան միայն մի աննշան մասն էր կտրուած հողից եւ զբաղուած վաճառականութեամբ ու արհեստներով։ Եւ եթէ տարբերութիւն կար վարչական եւ դատական տեսակէտից, — դա կայանում էր նրա մէջ, որ վաճառական եւ արհեստաւոր խաւերը ճանաչւում էին առանձին-առանձին համայնքներ, նախ հարկատւութեան, ապա նրանց ներքին ինքնավարութեան տեսակէտներից։ Մի անգամ արդէն ասել ենք, որ քաղաքային բնակչութիւնը վարչականի կողմից ենթարկւում էր ոստիկանապետներին, որ դարղա էր կոչւում Գանձակում եւ Երեւանում, զալաբէկ — Շամախիում եւ այլն։ Ոստիկանապետի ստորադրեալ պաշտօնեաներն էին հարիւրապետներն ու տասնապետները (իւզբաշի եւ չաւուշ), որոնք զանազան թաղերում հսկում էին կարգապահութեան եւ ապահովութեան վրայ։ Սակայն նրանք չէին խառնւում վաճառական եւ արհեստաւոր բնակիչների դատական եւ հարկատուային գործերին։ Այստեղ էր ահա գլխաւոր տարբերութիւնը, որ կար գիւղացու եւ քաղաքացու մէջ։

Քաղաքացի վաճառականը եւ արհեստաւորը կազմակերպուած էին համքարութիւնների մէջ։ Նրանք ունէին իրանց յատուկ գլխաւորները. ընդհանուր համքարական կառավարիչ (մելիք), առանձին համքարական գլուխ (ուստաբաշի), նրա օգնականները (աղսախկալ), գանձապահ եւ սուրհանդակ (իգիթ-բաշի)։ Իրենց վէճերն ու տարաձայնութիւնները նրանք կարող էին վերջացնել առանց դիմելու խանական վարչութեան, լոկ իրենց պաշտպանների աջակցութամբ եւ միջամտութեամբ։ Խանական իշխանութիւնը՝ պատասխանատուութեան եւ հարկի տեսակէտից՝ վաճառական եւ արհեստաւոր անհատներ չէր ճանաչում, այլ նրանց միութիւնները՝ յանձին ընդհանուր կամ առանձին համքարական գլուխների [7] ։