Գիրք Դատաստանի, Ա խմբ.

Զմեծ եւ զտէրունական պատուիրանս տեսանեմք այժմ կոխան լեալ ի մարդկանէ, զի վայրապար յաճախեաց երդնուլ, եւ յայն, զոր բնաւին արգել Տէր, ասելով՝ ամենեւին մի՛ երդնուցուս։ Զի եւ հասարակաբար բանից կարգ եղեւ առնուլ յոչինչ պէտս ի գռեհս, եւ ի կապեղայս, եւ ի բանակռուութիւնս հրապարակաց, ոչ մանկանց, այլ եւ ծերոց եւ կատարելոց։ Եւ եթէ պատահի դատախազ լինել ոմանց, մինչ ի տեղի անդ դատաստանի եւ ի հրաման դատաւորի հասանել, բազում անգամ երդնուն սոսկալի աւրինակաւ։ Եւ եթէ հրամայիցէ դատաւորն ըստ իրաւանց դատաստանին երդնուլ, հակառակին, թէ յաղագս ամենայն շահից աշխարհի ոչ երդնումք, եւ այնու աւրինապահս զինքեանս ցուցանեն, այն որ սակաւ մի յառաջ առանց ուրուք հարկի բազում անգամ երդուան։ Եւ եթէ ոք յանդիմանէ, եթէ չէ աւրէն, ասեն՝ եւ զի ոչ հաւատան բանից մերոց։ Եւ զՏեառն բամբասեն զաւրէնս, եթէ ամենեւին մի՛ երդնուլ, նմանեալք կուրաց, զի տեսանելն նոցա շաւշափելն է։ Որոց ասելի է, թէ աւրէնք Տեառն ոչ յանհնարից է, ապա եթէ ոչ՝ ոչ եդեալ լինէր, քանզի կամեցաւ զմեզ բնաւին հաւատացեալս լինել, որպէս եւ յայլսն՝ կատարեալս։ Եւ եթէ ծուլութեամբ վրիպեցաք, անպարսաւ լիցի Աւրէնքն, զի նա համեմատելով առ Աւրէնսն ասաց՝ ոչ երդնուլ, զի այսպէս լրումն է Աւրինացն, ապա եթէ յանցաւոր գտանիցի՝ ոչ լնու զԱւրէնսն, այլ ընդ Աւրինաւքն է տակաւին, եւ հարկ է ապաշխարութեամբ լնուլ։ Յաղագս այնորիկ ասացաք, եթէ ոչ հրամայէ բանս մեր երդնուլ, զի եւ ի Տեառնէ ոչ հրամայեցաւ։ Բայց խրատս եւ կանոնս սահմանեմք սովորութեանց։ Իսկ եթէ ասիցեն՝ անհնարին է չերդնուլ, եւ յայտ է, զի Աբրահամու երդուաւ Աստուած, ասելով ի ձեռն հրեշտակին՝ յանձն իմ երդուայ, ասէ Տէր, եւ Աբրահամ ծառային ետ երդումն, եւ դարձեալ՝ երդուաւ Տէր Դաւթի ճշմարտութեամբ, եւ այլս այսպիսիս. եւ երդնու առաքեալն, ասելով՝ ի պարծանս ձեր երդնում, եղբարք։ Եւ թագաւորք երդնուն արդարք, նմանապէս եւ՝ իշխանք, որովք հաստատի հարկաւոր լինել երդմանն, մանաւանդ ի դատաստանի։

Եւ արդ այսոցիկ եդից զլուծումն։ Երդնուլ Աստուծոյ Աբրահամու առաքեալ ուսուցանէ, ասելով՝ ամենայն հակառակութեան մարդկան հաստատուն վճիռ երդումն է, զոր եւ կամեցեալ Աստուծոյ երկու անփոփոխելի իրաւք միջնորդել, երդմամբն եւ յանձն երդմամբն, խոստանայ զաւրհնութիւն։ Եւ է այսպէս ասացեալդ. եթէ մարդկան, մանաւանդ, թագաւորաց յանձն երդնուլ սովորութիւն է, որովք զկատարած բանին անվրէպ կնքեն, նոյնպէս եւ Աստուած զձեւս զայս էառ բանի՝ ոչ երդմամբ, այլ ցուցանելով, եթէ առ մարդկան անստելի է երդումն, նոյնպէս եւ խոստումնդ իմ անստելի է. այդպէս է եւ՝ երդուաւ Տէր Դաւթի եւ այլն։ Եւ երկրորդ՝ զի Աստուած ընդ Աւրինաւք ոչ անկանի, զմարդկան սովորութիւն առնու, որպէս ի սկզբանէ բազմաւրինակ պատճառս առին հաստատութեան բանի։ Տակաւին ըստ Աւրինաց է եւ Աբրահամուն, որպէս զջրհորն, եւ զկարկառն, եւ զբլուրն, զոր եւ Աստուած զաղեղն եդ յամպս առ Նոյիւ, ըստ որում եւ այժմ Սկիւթացիք զմտրակս առին երիվարաց։ Իսկ առաքելոյ նոյն աւրինակ է, զի ոչ ասաց՝ երդուայ, այլ՝ երդնում, եւ զի ոչ երդուաւ, միայն եցոյց զսովորութեանցն հաստատութիւն, զի առաքելոյ ի տեղի երդմանն է՝ քաւ լիցին, որ է մի՛ լիցի. եւ է ըստ Տեառն՝ այոն եւ ոչն, ըստ որում եւ ինքն այլուր ասէ՝ զի իցէ ի կողմանէ իմմէ այոն այո եւ ոչն՝ ոչ։ Եւ զի թագաւորք երդուան արդարք՝ հաստատուն ցուցանել զուխտ խաղաղութեան ընդ ինքեանս եւ ընդ աշխարհ։ Եւ այս հարկաւորաբար եղեալ, զի հաւատալիք լիցին յայդոսիկ սովորեալք մարդկան. նմանապէս եւ իշխանք՝ յիւրաքանչիւր ժամանակս։ Զի թէ Տեառն հրամանի հասարակաբար հնազանդեալ էր մարդկային ազգ, այոն այո լինել եւ ոչն՝ ոչ, այդմ ոչ կարաւտէին։ Բայց արդ, յաղագս սովորութեանց զհրաման Տեառն լուծեալք՝ արդ արդարք ապաշխարութեամբ զհրաման Տեառն լնուն, որպէս ասացաւ յառաջագոյն։ Այլ հարկաւոր լինել զերդումն՝ ցուցաւ ոչ լինել, եթէ ըստ հրամանի տեառն հաւատալիք միմեանց լինէին, եւ մանաւանդ ի դատաստանի լինի հարկաւոր։ Գիտելի է, զի եւ վեցերորդ պատճառ էր ոչ լինել դատաստան՝ վասն այդորիկ, զի մի՛ հարկ լիցի երդման։ Եւ եթէ ոք ասիցէ՝ զիա՞րդ էր հնար ոչ լինել դատաստան։ Եթէ զհրաման Տեառն ընկալեալ էաք ի ճանապարհի տալ զհաշիւն, այնմ ոչ կարաւտէաք, ընդ նմին եւ՝ ոչ երդման։ Եւ զի յայտնապէս յայդմանէ անկաք, ապաշխարութեամբ լնումք զպարտսն, յաղագս որոյ ասացաք, եթէ ապաշխարութիւնս եւ կանոնս սահմանեմք վրիպելոցն եւ խրատս։

Եւ թէ ո՞րպէս լիցի երդումն, ասելի է։ Երկու աւրինակ է երդման. մին՝ ուրացութեան եւ միւսն՝ խոստովանութեան։ Եւ ուրացութեան է, յորժամ հրաժարէ ոք՝ ի խաչ կամ յԱւետարանն զձեռն եդեալ, եւ կամ յեկեղեցի, կամ ըստ այլ աւրինակի, յորժամ այլազգիք ուրացութեան աւրինակս առաջի դնեն, կամ զլոյս շիջուցանել, եւ կամ ջուր եւ ձէթ բերանաւք փչել, եւ կամ զշան ձետոյ բուռն հարկանել, կամ խաչ ի գետնի նկարել եւ կոխել, եւ կամ ծիրս ինչ յերկրի առնել երկուս եւ ի միոջէն ի միւսն անցանել։ Զի այդ ամենայն եւ այդպիսիքդ ուրացութեան աւրինակ է, զոր չէ պարտ յանձն առնուլ, թէ եւ մահ հասանիցէ եւ բնաւին տանց քակտումն։

Իսկ խոստովանութիւն է, յորժամ իբր ի սրտագէտ ոք հաւատացեալ յԱստուած եւ զձեռն եդեալ ի խաչ եւ յԱւետարանն եւ կամ յեկեղեցի, այսպէս ասիցէ՝ գիտէ Աստուած, եւ խաչս եւ Աւետարանս վկայ է սրտիս, զի այսպէս է, որպէս ասեմ, եւ ոչ ստեմ։ Եւ կամ ասիցէ՝ փառք սոցա եւ զաւրութիւն, զի ճշմարիտ է, զոր ասեմ, եւ ոչ ստեմ։ Զի այսպիսի ասացեալքս խոստովանութիւն է. զԱստուած սրտագէտ գիտել, եւ զխաչն՝ Քրիստոսի նշան, եւ զԱւետարանն՝ Աստուծոյ բան, եւ զեկեղեցի՝ տուն Աստուծոյ։ Արդ, երդումն խոստովանութեան լիցի եւ մի՛ ուրացութեան։ Մի՛ ոք աւելի, քան զայդ, երդուիցի։ Եւ զի ոչ աւրինադրելով ասեմ, այլ խրատ տամ, որպէս բազում անգամ ասացաւ։

Ապա եթէ մի կողմ դատախազին յանհաւատից իցէ եւ հակառակիցի զուրացութեանն տալ զերդումնս, մի՛ յանձն առցէ բնաւ, թէ եւ մահ հասանէ կամ աւեր, որպէս ասացաւ, զի եւ ոչ դատաւոր նոցա աւելի հրամայէ երդնուլ ըստ իրաւանց դատաստանի, քան ի խաչ, եւ յԱւետարան, եւ յեկեղեցի խոստովանութեամբ։ Որպէս ասացաւ յառաջագոյն, մի՛ ոք խաբիցի։ Ապա եթէ երկաքանչիւրքն քրիստոնեայք իցեն եւ հակառակին միմեանց զչար եւ զուրացութեան զերդումն տալ, հալածեսցին ի սաստէ դատաւորին յատենէ անտի, մինչեւ յանձն առցեն զխոստովանութեան երդումն։ Բայց մի՛ փութով երդումն լիցի եւ կամ յաղագս սակաւ ընչից, այլ նախ դատաւորն հնարիցի առանց երդման զբանն հատանել։ Եւ եթէ չիցէ հնար, եւ երդմամբ հատանի, նախ զաւրինակ երդմանն ուսուսցէ եւ զծանրութիւն ապաշխարութեանն յայտ արասցէ, եւ ապա զերդումն հրամայիցէ։ Եւ ընչիցն չափ այսքան իցէ. որպէս թէ պակաս իցէ՝ տասն դահեկանի չափ եւ այլ նուազ, մի՛ լիցի յաղագս այնորիկ երդումն, զի ոչ վայել է եւ ոչ յաղագս ամենայն ընչից աշխարհիս երդնուլ։ Ապա եթէ հակառակին աղքատութեան աղագաւ, զկէսն գին միմեանց տացեն երդման եւ այնպէս ազատիցին, եւ դատաւորն զնոյն աւրինակ ապաշխարութեան եւ ուսման երդմանն ցուցանիցէ։ Եթէ զկէսն յանձն ոչ առնուցուն, եւ այնպէս լիցի երդումն եւ թէ ոչ՝ զապաշխարութիւն առնուն, անպարտ է դատաւորն։ Իսկ եթէ աւելի իցէ քան զտասն՝ մինչեւ ի քսան եւ յայլս եւս բազումս, նոյն աւրինակաւ՝ մի՛ լիցի փութով, այլ աւուրբք յամեցուսցէ դատաւորն, զի թերեւս զղջասցին եւ կամ միմեանց գին տալով զերծցին։ Ապա եթէ անհնար է առանց երդման լինել, որպէս անդ եւ աստ դատաւորն ցուցցէ, եւ անպարտ լիցի չառնուլ յանձն։ Եւ այդ ոչ աւրինադրելով, այլ խրատելով ասացաւ։

Եւ եթէ որո՞ց է երդումն, ասելի է։ Հասարակաբար առ ամենայն իրս դատաստանի, որոյ վկայ է, ոչ է երդումն նորա, իսկ որոյ վկայ չիցէ, հարկաւոր է երդնուլ։

Ապա եթէ ոք զոք ըմբռնէ ի դատաստան, եւ չիցէ իւր վկայ, եւ ոչ այնմ, որ ըմբռնեցաւ, իցէ վկայ, հարկաւոր է երդումն ոչ ըմբռնողին, այլ որ ըմբռնեցաւ. այլ այնմիկ, որոյ չիցէ կասկած ստութեան ըմբռնողին։ Ապա թէ կասկածանք ինչ իցէ եւ նմանութիւն ստութեան, ըմբռնողին լիցի երդումն, զի թերեւս զարհուրեալ լուծցի դատաստանն։ Ապա եթէ յանդուգն ոք է, զի որպէս զրպարտեաց՝ նոյնպէս եւ երդնու, ապա հարկ է ըմբռնելոյն երդնուլ, զի կասկած ճշմարտութեան է ի նմա։

Այլ թէ ըմբռնեն զոք ի գողութեան, կամ ի շնութեան, եւ կամ յաւազակութեան կասկածանս, եւ ըմբռնողքն չունին վկայ, երդումն է նոցա, զի այնպիսի չարագործքն չզանգիտեն երդնուլ. մի տացի նոցա երդումն։ Ապա եթէ աղաղակեն եւ զինքեանս անպարտս խոստովանին եւ զըմբռնողս՝ զրպարտողս եւ սուտս, եւ ի դէպ թուի դատաւորին եւ ատենին աղաղակ նոցա, նոցա լիցի երդումն եւ մի՛ զրպարտողացն։

Իսկ հաւատարիմ հասակ երդմնողի՝ վկային լիցի՝ քսան եւ հինգ ամն։

Հիւանդին մի՛ լիցի երդումն մինչեւ առողջասցի, զի առաջի կայ կասկած մահու, գուցէ անապաշխար ելանէ յաշխարհէ։ Մանկան մի՛ լիցի՝ յաղագս խակութեան հասակին եւ ոչ գիտելոյ զահ ու զերկիւղ դատաստանին Աստուծոյ։ Նմանապէս մի՛ լիցի եւ ծերոյ, զի ժամանակն գուցէ ոչ ներէ ապաշխարել։ Մի՛ լիցի եւ ապաշխարողի, զի մի՛ բեռն ի վերայ դիցէ մեղաց։ Եւ կանանց, որ ի հաւատս իցեն եւ յապաշխարութեան, կամ յանմաքրութեան, եւ կամ ի ծերութեան, նմանապէս եւ ի մանկութեան, եւ կամ մերձ ի ծնունդս, եւ կամ անմաքուր յետ ծննդեան, մի՛ լիցի։ Մաքսաւորի, եւ ամենայն մեղաւորի, եւ արբեցողի, մինչեւ զղջասցին, մի՛ լիցի երդումն եւ մի՛ կալցին վկայս։ Առ ի խրատ եւ ոչ յաւրինադրութիւն ասացաւ։ Ոչ յաւրինադրութիւն՝ զի եւ հրաման երդման ոչ է, բայց խրատ զկնի սովորութեանցն յաւրինադրութիւն լիցի։

Այլ եթէ յառաջագոյն ասացելոցդ, որոց անդէպ ցուցաւ երդումն, եւ իցեն եղբարք, եւ հարք, եւ որդիք, եւ կանանց՝ մայր, եւ դուստր, եւ այր, եւ եղբայր, եւ այլ եւս մերձաւոր արեան, եւ կամ բարեկամ եւ սիրելիք, եթէ հաւատարիմք իցեն, զմիմեանց բեռն բարձցեն երդմանցն, եւ ընկալցին դատաւորք զայդոսիկ։

Կրաւնաւոր քահանայ եւ մոնազն մի՛ մտցեն ի դատաստան, զի մի՛ հարկ լիցի երդման, այլ զպէտս իւրեանց ազգատոհմիւ լցցեն, որպէս այնոքիկ, որոց անդէպ ցուցաւ երդումն, եւ ընկալեալ լիցին ի դատաւորաց։ Այլ վճիռ ուղիղ ըստ հարկի, եւ վկայ, եթէ ճշմարիտք իցեն, համարձակ նոցա լիցի։ Սոյն կարգ կացցէ ի վերայ աշխարհական քահանայից։ Եւ եթէ ի տեղի երթիցեն դատաստանի, ի ձեռս թողցեն, որպէս ասացաւ, ազգատոհմին եւ ինքեանք անձանց զգոյշ կացցեն, գուցէ յիրս ինչ անկարգս անկանիցին եւ ի գայթակղութիւնս։

Եւ արդ, զապաշխարութիւն եւ զկանոնս սահմանելի է զերդմանն, զի թէպէտ յառաջագոյն սահմանեալ է եւ կանոնեալ սրբոցն, սակայն բնաւին լուծեալ է եւ յիրս դատաստանի սովորեալ լինել վայրապար։ Եւ որպէս բազում անգամ ասացաւ՝ ոչ աւրինադրեմք, եթէ արժան է երդնուլ եւ ապաշխարել, այլ զի չար սովորութեանցն դնեմք զապաշխարութիւն եւ զկանոնս, զի մի՛ բնաւին անտես լիցի մեծ աւրինադրութիւն եւ հրամանն Տեառն։ Եւ եթէ սակաւ ինչ ներելով գրեմք, ոչ առ ի լուծանել զառաջնոցն, այլ զի ներմամբն թերեւս յառաջինսն եկեսցեն։ Եւ դարձեալ՝ զի ոչ գրով աւանդեցաւ դատաստան, յաղագս այնորիկ եւ ոչ յատուկ կանոնեցաւ երդման նորա ապաշխարութիւն, թէպէտ եւ հասարակաբար ամենայն երդմանց սահմանեցաւ։ Եւ մեք ոչ եթէ կանոնեմք, զի կանոն լինի ի հանդէս ժողովոյ, այլ զդատաստանս գրով դրոշմել յաւժարեցաք, որպէս ցուցեալ է պատճառն, եւ երդմանց նորա, որ լինի սովորաբար եւ անաւրէն, կանոնս եւ ապաշխարութիւնս զյառաջագոյն սահմանեալսն դնեմք ներմամբ, ոչ զբնաւն, որպէս եւ ցուցաւ եւ այսոցիկ պատճառն։ Եւ եթէ ոչ էր գիրք դատաստանի եւ ոչ երդման նորա սահման, սակայն զհասարակաբար կանոնելոցն առաք զաւրութիւն զիջմամբ, որպէս ասացաւ։

Եւ արդ, այսպէս, եթէ կամի Տէր, սահմանեսցուք։ Եթէ ոք ճշմարտութեամբ, եւ ոչ յաղագս դոյզն ինչ իրաց, զխոստովանութեան զաւրինակ եւ ոչ զուրացութեան երդնու, երեք ամ ապաշխարութիւն եպիսկոպոսն սահմանեսցէ, զի նա է դատաւոր։ Եւ եթէ առ այլ ոք դատաստանն լիցի, որպէս ցուցեալ է, ում եւ կամիցի վարդապետաց, որ գիտակ են իրաց դատաստանին, խոստովան լիցի, եւ նա սահմանիցէ։ Ապա եթէ ստութեամբ երդնու զխոստովանութեանն՝ եւթն ամ, եւ սահմանողքն տեսցեն ի շատն եւ ի նուազն ընչիցն եւ զինչսն աղքատաց տալ հրամայիցեն։ Ապա եթէ զուրացութեան երդնու, մինչեւ ի մահ լիցի ապաշխարութիւնն ըստ կանոնաց առաջնոցն, եթէ ճշմարիտ եւ եթէ սուտ, զի աստ ոչ է ներել։ Բայց իշխանութիւն լիցի սահմանողացն՝ որպէս եւ տեսցեն, զաւգուտն արասցեն։

Իսկ եթէ կրաւնաւոր իցէ, որոց ոչ հրամայեցաւ, եթէ զխոստովանութեան եւ եթէ զուրացութեան, եթէ սուտ եւ եթէ ճշմարիտ, մինչեւ ի մահ լիցի սահմանն։ Բայց իշխանութիւն լիցի տեսանել գիտնականաց յամենայնսդ եւ այնպէս կանոնել։ Եւ քահանայիցն նոյն կարգ լիցի՝ աշխարհականաց եւ վանականաց։ Զի թէ երդումն, որ վասն ծառայից, յետ բազում ջանից, որ ոչ զժողովրդականաց յանձն առնուն այլազգիք, լուծանէ ի քահանայութեան պատուոյն, ո՞րչափ եւս աստ։ Այլ սակայն իշխան լիցին առաջնորդք ընտրել յամենայնսն, ի սուտն եւ ի ճշմարիտն, յառաւել նիւթն եւ ի նուազն, ի խոստովանութեան երդումն եւ յուրացութեանն եւ այնպէս կանոնել հաստատութեամբ անեպեր ի կամս Աստուծոյ, եւ եթէ ի ներքոյ բեմի կարգեալ, եւ եթէ յայլսն ամենայն։ Այլ այնոքիկ, որ երդնուն յաղագս այնոցիկ, որոց ոչ իցէ ի դէպ երդնուլ, եւ եթէ ընդ կրաւնաւորի եւ եթէ ընդ քահանայից, ըստ որում աւրինակի եւ իցէ, եւ ինքեանք անգէտ իցեն իմիք պատճառի, նոքա զապաշխարութիւն կրիցեն, յաղագս որոց երդուանն։ Եւ թէ որպէս վշտակից եղեն երդմանն, նոյնպէս եւ՝ ապաշխարութեանն, որչափ եւ կամիցին յաւգուտ ինքեանց գործեն եւ այնոցիկ, ընդ որոց երդուանն։ Ապա եթէ ինքեանք գիտակ իցեն իմիք պատճառի եւ յանդգնին, զապաշխարութիւնն, որպէս կամին, սահմանեսցեն առաջնորդքն, եւ ընկալեալ լիցին ի կամս Աստուծոյ։ Ապա եթէ ոք երդնուցու յարանց կամ ի կանանց, որոց ոչ իցէ պատշաճ, որպէս յառաջագոյն ցուցեալ է աւրինակն եւ ընտրութիւն նոցա, եւ զայս եւս տեսցեն իմաստուն ուղղիչք եւ որպէս կամին արասցեն, զի ոչ ժամանակն է հաճոյ ապաշխարութեան, այլ ջերմութիւն վարուցն եւ յաւժարութիւն եւ յեղանակ դարձին։ Զայդոսիկ յամենայնսն տեսցեն եւ կարճել եւ յերկարացուցանել ուսցին, եւ ընկալեալ լիցի ի կամս Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի։