Ջերմանց մխիթարութիւն

Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն ՚ի այտոցէ լինի, որ ցայլսն ելանէ, կամ ՚ի ցաւէ մի՝ որ յայլ անդամսն լինի։

Ընծայի այս ջերմս հոգւոյ կենդանութենէն։ Իսկ յառաջ զցայլսն յիշեցաք, զի ՚ի նա այլ աւելի լինի ելունդ եւ այտոց, քան ՚ի յայլ անդամս մարմնոյն. լինի ՚ի հոն այտոց ՚ի յայս պատճառաց։

Յորժամ թահրի մարդն, եւ ոտն ՚ի քարն դիպի, կամ ՚ի յոլոքն եւ ՚ի յանդամն ելունդ ելանէ, կամ այտոց լինի, կամ զարկս առնու, նա ջանայ բնութիւն որ արիւն յղարկէ անդ, ողջացուցանել զտեղին։ Եւ երբ այն արիւնն ընդ ցայլսն ելանէ, նա ՚ի ցայլսն խոլային մարմին կայ, առնու ՚ի յարենէն եւ ուռչի։ Ապա տաքնայ արիւնն ՚ի հոն՝ եւ տաքցնէ զերակսն, եւ վերանայ յիրմէն շոգի, եւ երթայ ՚ի սիրտն՝ եւ տաքցնէ զհոգի կենդանութեանն, որ ընծայէ զջերմն։ Նոյնպէս եւ ձեռքն եւ բազուկն յորժամ այտչի եւ ելունդ ելանէ կամ զարկք առնու, ուռենայ ՚ի յանթքն խոլային մարմին, եւ առնէ զջերմն, որպէս ՚ի ցայլսն ասացաք։ Ապա թէ յայլ անդամունս ելանէ ելունդ, նոյն պատճառքդ են եւ նոյն օրինակքդ, որպէս ՚ի ցայլքն եւ ՚ի յանթն ասացաք։

Բայց այս ջերմանս մաճասին երակն ահաւոր եւ սուր լինի. ահաւորութեան պատճառն ՚ի յարեան շատութենէն լինի, եւ հոգւոյ կենդանութեան զօրութիւնն. եւ սրութեան պատճառն սրտին կարիքն լինի՝ որ խաղաղեցնէ եւ անցնէ զտաքութիւնն՝ զոր ՚ի յինքն հասաւ. եւ զշոգիքն վարէ եւ հանէ յիրմէն։ Եւ երեսացն գոյնն կարմիր լինի, զի արիւնն ժխորած լինի եւ շարժած. եւ գոզին գոյնն իսպիտակ լինի, զի արեան տաքութիւնն եւ մաղձին ՚ի ցաւած յանդամն երթայ։ Ապա երբ ջերմն ՚ի վճար գայ, գտուի ՚ի մարմինն եղկ գիճութիւն. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ փատլայն արգիլած լինի ՚ի մարմինն, որ է յաւելուած։ Իսկ յառաջ ելընդին բժշկութեան պէտ առնել պատեհ է. զի ինքն լինի պատճառ ջերմանն. եւ յորժամ զպատճառն կտրեն, նա ջերմն թողու եւ ողջանայ։

Ապա թէ ասէ ոք, եթէ յամեցնէ այս պատճառնիս զօրքն, եւ ջերմն ՚ի յար մնայ, դու ընդ է՞ր անուանեցեր զսա միօրեայ ջերմն. տամք պատասխանի եւ ասեմք այսպէս, եթէ յոր օր ընծայի ցաւն, նոյն ՚ի յօրն այն լինի ջերմն. եւ ՚ի յոր օր ողջանայ ցաւն, ՚ի նոյն օրն արձակի ջերմն։

Իսկ իւր բժշկութիւն այն է, որ ՚ի բաղանիս մտէ, եւ յամէ ՚ի բաղանիսն՝ որ փատլանին ելանեն ՚ի մարմնոյն. աճռէ եւ մարձէ զմարմինն առանց ձիթերոյ, որ չիխծկէ զգաղտ շնչահանն մարմնոյն։ Ապա թէ յաւազան նստի, թող չիյամէ շատ՝ որ չշատնան գիճութիւնն իւր։ Այլ զկերակուրն թեթեւ եւ շուտահալ ուտէ, որպէս հաւձագ եւ տուռաճ եւ տէհուճ, եւ որ նման սոցա. խիստ ջրախառն գինի տուր։

Այլ ասէ մեծ իմաստասէրն Սինայի որդին, եթէ երակ առ, եւ զբնութիւնն լուծէ. եւ բժշկեա՛ զայտոցն եւ զելունդն իւր բժշկութեամբն, զոր գրած է իւր դուռն. զիւր ամենայն թպտիրն պարկեշտ արա. գինի մի՛ տար եւ ոչ ծանր կերակուր, մինչեւ վճարի ջերմն։ Բայց ՚ի վերայ ցաւցած տեղացն անճար սպեղանի դիր. հով եւ գիճային ձիթով հովցուր՝ որ անցնէ զտաքութիւնն. բայց հանց ջանա՝ որ բնիկ չի հովցնես զտեղին, որ չխափանէ զցաւն յեփելոյն, եւ իւրն հմութիւն տայ։ Այլ զճանապարհն՝ որ ընդ ինքն եւ ընդ սիրտն ՚ի մէջ կայ, հովացո խիստ, մինչեւ իւր հովութիւնն խորու եւ ներսի յատակն հասնի. եւ այդ բաւական է կամօքն Աստուծոյ։

Մահամատ Իպին Զաքարիան ասէ, թէ այս ջերմանս, որ պատճառն ՚ի յայտոցէ լինի, ջերմանայ այն հոգին՝ որ մօտ ՚ի յայտոցն լինի. եւ այն ջերմն տեղացն տաքութիւնն եւ արիւնն մինչեւ ՚ի սիրտն հասանի, եւ ՚ի սրտէն սփռի ընդ շնչաւոր երակսն յամենայն մարմինն։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ երեսացն գոյնն կարմիր լինի, եւ միճասին երակն մեծ եւ շոյտ եւ յար լինի, եւ գոզն սպիտակագոյն։

Իսկ իւր ստածումն այս է, որ երակ առնու իւր դիմացի հակառակէն. եւ ըստ հիւանդի ուժոյն՝ երկու երեք հեղ։ Եւ զհիւանդին խառնուածքն հովացուր գարեջրով եւ սրքնճուպինով, եւ քաղցր եւ թթու նռան ջրով. եւ զփրփրեմին հնտին ջուրն սրքնճուպինով համակ ՚ի բան պահէ։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, մրգաջրով եւ լիլուֆարի շարապով կակղացո. եւ հետ այսոր զայտոցն հովացո հովային դեղերով եւ օծանելով եւ ՚ի վերայ դնելով զերթ զսանտալն եւ զշաֆիմամիսան եւ գառնալեզուն եւ վարդի ջուրն եւ քաֆուրն, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա. ՚ի տաք կերակրոց եւ շատ ՚ի ժուռ գալոյ եւ ՚ի բաղանիս մտանելոյ պատրաստէ. այլ զմարմինն հանգիստ պահէ. եւ ամենեւին գինի չիխմէ։

Մատային ասէ, թէ իւր ստածումն այն է՝ որ երակ առնէ եւ գարեջուր խմէ, քաղցր եւ թթու նռան ջուր։ Ապա թէ աւուրքն ամառային լինի, ՚ի հով տեղիք նստի, եւ հով կերակուրք ուտէ, եւ հովային ըմպելիք խմէ, որպէս պզրխաթունն ճուլապով, եւ փրփրեմի հնտի կաթն սրքնճուպինով, եւ խաւարտ եւ հազար, եւ հնդիպայ ուտէ, մանաւանդ խաղողի քացախով։

Ապա թէ այտոցն պինտ լինի եւ խոցտէ զերթ նետով, ա՛ռ սանտալ եւ վարդէջուր եւ գառնալեզուի ջուր. զայս ամէնս յիրար խառնէ, հին քթան կտաւով ՚ի վերայ այտոցին պահէ, շատ օգտէ։ Եւ կերակուր դդմով մուզավարայ եւ ազոխի ջրով տուր եւ կամ նռան ջրով, եւ մաշի մուզավարայ սպաննախով, որ նշի ձիթով եփած լինի. եւ ամենեւին ՚ի բաղանիս թող չիմտէ։ Եւ ՚ի շատ ժուռ գալու պատրաստէ, մինչեւ այս ջերմս ՚ի կատար գայ եւ ողջանայ կարողութեամբն ամենազօրին Աստուծոյ։