Ջերմանց մխիթարութիւն

Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն վասն սլին ջերմանն, որ է թոքոյն խոցնալն եւ մաշիլն։

Հոռոմն եփթեսիստ անուանէ, եւ տաճիկն սլ կոչէ. այլ գիտացի՛ր որ սլին ջերմն նման է դկին ջերմանն. բայց սլին ջերմանն հազ լինի, զի իջանէ խլտն, որ է նիւթն, ՚ի գլխոյն ՚ի կուրծքն եւ ՚ի թոքսն, նոյնպէս եւ յամենայն մարմնոյն՝ ՚ի ձեռն հազալոյն՝ արկնուի նիւթս. զի հազալն յաղթէ մարմնոյն, եւ շարժէ եւ բերէ ՚ի կուրծքն եւ ՚ի թոքսն, եւ արգիլէ զհիւանդն ՚ի քուն լինելոյ եւ ՚ի հանկիստ կալոյ։

Յոհանն ասէ, եթէ իւր պատճառն ՚ի սուր գիճութեներոյ լինի՝ որ ՚ի թոքքն իջանէ, կամ ՚ի կուրծքն ժողովի, եւ խոցացնէ զտեղիքն՝ ուր հաւաքի, եւ զշարաւն ընդ ամենայն կուրծքն ցրուէ, եւ կամ ՚ի կէս կրծոցն լինի։ Եւ երբ թոքքն խոցնայ, իւր նշանն այն է՝ որ մարմինն նիհարանայ, եւ կակուղ տաքութիւն լինի զերդ հալեւմաշին, եւ եղենկունքն ծռին, եւ ոտներն ուռչին, վասն այնոր որ գիջութիւնքն հալեցան. եւ հազալով ընդ խռչակն կուգայ հոտած, եւ մէջ ընդ մէջ արիւն. եւ կրծոցն խոցնալուն նշանն այն է՝ որ տաքութիւն այլ շատ լինի, եւ շունչն կարճ լինի, եւ կուրծքն ցաւի, եւ հազն չոր լինի։

Փօլօս ասէ, եթէ այս հիւանդութիւնս հետ բրսիմին լինի, եւ հետ զուգամին, կամ հետ շատ նուզլայի, որ ՚ի գլխոյն իջանէ, կամ հետ յերկարօրեայ հազի, կամ յետ շատ արեան ձգելոյ, որ զթոքսն կամ զկուրծսն խոցացուցեալ լինի. եւ ՚ի կերակրոյ միտքն փակեալ լինի։ Այլ ստածումն այս հիւանդութեանս դիժար լինի. զի յորժամ թոքսն խոցանայ, չողջանայ իւրովի. զի հանապազ ՚ի շնչոյն յառն եւ ՚ի տուրն կայ եւ շարժի, եւ զերդ զդարբնի փուքսն զհով զօդն առնու եւ ՚ի սիրտն ուղարկէ, եւ զտաք օդն առնու ՚ի սրտէն եւ ՚ի դուրս ուղարկէ։ Ապա թէ ժամ մի թոքին շարժելն դադարի, նոյն պահն սիրտն այրի, եւ ՚ի յայնր յայրելոյն ՚ի տաքութենէն՝ մարդն մեռանի. ապա ՚ի յառաջ քան զայն՝ որ այս հիւանդութիւնս զօրանայ, պարտ է ստածել եւ բժշկել։

Վասն ստածման եւ բժշկութեան սլին ջերմանն։

Արդ պարտ է ՚ի յայս ջերմանս ՚ի ստածումն եւ ՚ի բժշկութիւնն, որ քննես աղէկ եւ գիտենաս որ չլինի ՚ի հետն այլ ցեղ ջերմն ՚ի բորբոսային ջերմերոյն։ Ապա թէ ուժն կարող լինի, ժամանակն եւ ժամն ՚ի պատեհ լինի, իւր առաջին ստածումն այն է՝ որ ՚ի բասիլիկէն երակ առնուս ՚ի յայն դեհն, ուր զցաւն իմանայ հիւանդն։ Ապա թէ չիմանայ ցաւ ուրեք, զերակն ՚ի ձախոյ ձեռն առ, վասն այնոր՝ որ աջոյ դեհ չվատուժի։ Ապա թէ տարիքն եւ ժամանակն հիւանդին եւ ժամն տարւոյն չօգնեն երակ առնելոյն, դու ապիկիս առ ՚ի թիկնամէջքն ՚ի վերի դեհն. եւ հա՛ն արիւն ըստ ուժոյն, եթէ երակ առնուս, եւ եթէ ապիկիք։

Ապա թէ ստամոքսն վատուժ լինի, կամ սիրտն խափական լինի , որ է սրտին դողալն եւ թափթափիլն եւ տրոփելն, ապա զապիկիքն ՚ի յոլոքին ՚ի դրուցի դեհն դիր, եւ յառաջ շատ քաշել տուր, եւ ապա տուր կտրել եւ արիւն հանել։ Ապա յետ երակ առնելոյն օր մի կամ երկու օր հարիրայ տուր այս նշանօքս։

Հարիրայ գարւոյ, որ օգտէ սլին։

Ա՛ռ գարի կորկոտ փերճոկած, եւ չոր բակլայ փերճոկած, եւ սակաւ մի քիթրէ, եւ սերկեւիլի հատիճ կտուած, եւ նշի ձէթ կամ քաղցր դդմի ձէթ, եւ խեցգետին՝ որ է խեչիփար, այն նշանօքն՝ զոր այլ յառաջդ ասացաք. զայս զամէնս հաւաքէ, եւ հարիրայ արա, զերդ իւր ռասմն է, եւ տուր. օգտակար է թէ Աստուած կամի։

Ապա թէ հիւանդն ՚ի բերանն չորութիւն իմանայ, կամ ՚ի կուրծքն խոշորութիւն եւ խռչոտել լինի, տո՛ւր զպզրկատունին զլուապն, կամ զթեփին ջուրն, կամ գառնալեզուի ջուր հում եւ առանց եփելոյ՝ նուկի մի ընդ երկու դրամ դդմի ձէթ, կամ դրամ մի ղարփուզի կտի ձէթ, կամ երկու դրամ մանուշակի ձէթ։ Եւ իրիկունն տուր խմելոյ զայս դեղս։ Ա՛ռ պզրկատուն եւ տաճիկ կռէզ եւ հայ կաւ, եւ սերկեւլի լուղապով խառնեալ. այլ զհայ կաւն վասն այնոր տանք, որ զգիճութեներն՝ որ ՚ի կուրծքն ժողոված՝ ցամաքեցնէ. եւ շատ օգուտ է։

Ապա թէ հիւանդն՝ է որ ՚ի կրծոցն արիւն թքանէ, տուր զայս կուրսս՝ որ այժմ գրեմք, որ օգտէ օգնականութեամբն Աստուծոյ՝ սլին, որ արիւն թքանէ։

Ղուրսի քահրուպայ, որ օգտէ սլին՝ որ արիւն թքանէ։

Ա՛ռ հոռոմ մատնեհար կաւ երեք դրամ. քահրիպայ վեց դրամ. տապաշիր, եւ քիթրէ, եւ նշաստակ հինգ հինգ դրամ. տաճիկ կռէզ, եւ մրտենւոյ պտուղ, եւ մարուխի քամուքս եօթն եօթն դրամ. եւ փերփերանի հունդ տասն դրամ. զայս զամէնս աղա եւ մշէ, եւ շաղվէ դալար վարդի ջրով. ապա թէ չգտանես վարդ, գառնալեզուի ջրով, կամ պզրկատունի ջրով, եւ կուրսեր արա զամէն մէկ դրամ մի, եւ ՚ի շքի չորացո. եւ տո՛ւր յամէն օր կուրս մի աղցած եւ մաղած քաղցր կօդայի ջրով։ Եւ կերակուր փերփերան տուր եփած, եւ փերճոկած ոսբն դդմով, եւ մաշ փերճոկած եւ աղընծած, եւ իւր ըմպելիքն կտրտած դդում, եւ կօդայ առանց կեղեւելոյ։ Եւ զայս դեղս յար ՚ի բերանն պահէ։ Ա՛ռ տաճիկ կռէզ եւ հայ կաւ եւ կերակուր դալար ձուկն տուր, զոր ՚ի քարքռուտ տեղաց եւ ՚ի խիստ գնայուն ջրէ որսան. այս ձուկն նոյնպէս եւ դկին տիրոջն օգտակար է։

Ապա թէ կարիք է որ ուժվորցնես զմարմինն, եւ իւր ջերմն չլինի ուժով, ապա տուռայճ տուր, եւ հաւու ձագ, եւ կաքվու ձագ, եւ տահուճ, եւ ուլու ոտներ եւ արտալայնի՝ դդմով եփած եւ տանւոյ խուպազով, եւ վլիտօն եւ սպանախ եւ թախտ եփած մաշով, եւ գառին ոտներ եփած փերճոկած գարւով։

Ապա թէ ժամանակն ՚ի պատեհի լինի, իւր աղէկ ստածումն այն է՝ որ իշու կաթն տաս, զերդ որ այլ ՚ի յառաջդ ասացաք վասն դկին, կամ տուր մաքւոյ կաթն ջրով եփած այս նշանօքս։ Ա՛ռ մաքեաց կաթն կէս լիտր՝ ՚ի պահն որ կթեն. եւ արկ ջուր ՚ի վերայ մի լիտր, եւ եփէ ցուր ջուրն հատնի եւ կաթն մնայ. ապա տուր որ խմէ կում կում։ Յետ այս դեղիս՝ ա՛ռ բակլայի ալուր երեք նուկի, եւ շէկ չամիչ ՚ի հատճէն հանած եւ նշի ձիթով եփած՝ երկու նուկի, եւ սպիտակ գազպէն ջրով տրորած. զայս զամէնս կաթումն ՚ի բան պահէ։ Եւ զայս հապս գիշերն եւ ցերեկն ներքեւ լեզուին պահէ, զի օգտակար է սլին։

Հապի սուալ, որ օգտէ սլին։

Ա՛ռ փերփերանի հունդ հինգ դրամ. տաճիկ կռէզ եւ քիթրայ երեք երեք դրամ. կօդայի հունդ կտված չորս դրամ. զայս զամէնս աղա եւ մաղէ, եւ շաղվէ սերկեւիլի կտին լուապովն, եւ մանր եւ տափակ հապեր արա. եւ յար ներքեւ լեզուին պահէ։

Ապա թէ խօխն ՚ի կրծոցն դժար գայ, եւ դժար թքանէ, դու տուր զուփայի մտպուխն, եւ իւր նշանն այս է։

Մատպուխ զուփայի, որ օգտէ սլին։

Ա՛ռ յունապ քսան հատ, եւ սպոտան յիսուն հատ. սպիտակ թուզ եօթն հատ. փառիս աւուշան՝ որ է ձարխոտ՝ եօթն դրամ. մարուխի տակ կեղեւած տասն դրամ. զուփայ հինգ դրամ. զայս ամէն ՚ի յաման մի արկ, եւ հինգ լիտր ջուր արկ ՚ի վերայ, եւ եփէ ցուր մնայ երկու լիտր։ Ապա առ իւրմէն չորս նուկի. եւ սնուցած մանուշակ տասն դրամ. եւ քաղցր նշի ձէթ երեք դրամ. զայս զամէնս յիրար խառնէ եւ տուր որ խմէ։

Այլ պարտ է գիտենալ զդկին տէրն եւ զսլին՝ յանկարծ ժամ մի ուրդի՝ որ կապի փորն, հանց որ կարիք լինիս ՚ի կակղցնել. ապա տուր զայս մատպուխս։

Մատպուխ լուծող՝ սլին ջերման։

Նշանք մտբուխի որ կակղցնէ զդկին եւ զսլին տիրոջն բնութիւնն։ Ա՛ռ խիարշամպէ ՚ի կտէն ընտրած հինգ դրամ. եւ չոր մանուշակ վեց դրամ. եւ շէկ չամիչ ՚ի հատճէն հանած տասն դրամ. եւ յունապ տասն հատ. զայս զամէնս եփէ հինգ լիտր ջրով, մինչեւ մնայ կէս լիտր։ Ապա քամէ եւ արկ ՚ի ներքս տասն դրամ թառընկպին, եւ աճըռէ, եւ այլուվայր քամէ, եւ տուր որ խմէ զերդ այլ մտպուխի ռասմ է։ Ապա թէ չկակղնայ այտով, զայս հուկնայս արա՝ այս նշանօքս։

Հուկնայ՝ ջերման սլին օգտակար։

Ա՛ռ սպիտակ գարի փերճոկած եւ ձարձատ արարած, եւ չոր մանուշակ, եւ սպոտան, եւ յունապ մի մի ափ. սպիտակ տուղտ ՚ի կտաւի ծրարած հինգ դրամ. զայս զամէնս ՚ի պտուկ մի արկ եւ եփէ այնչաք, մինչ որ մնայ մի լիտր. ապա քամէ եւ արկ ՚ի ներք կարմիր շաքար տասն դրամ. եւ հուկնայ արա զերդ իւր ռասմն է. օգտէ Աստուծով։

Էհանայ բժշկապետն ասէ, եթէ այս ջերմն՝ որ հետ թոքին խոցնալոյն լինի, եւ իւր պատճառն ՚ի սուր գիճութեներոյ լինի, որ ՚ի ներքս ՚ի թոքսն հաւաքին եւ կամ ՚ի կուրծքն, եւ հազալովն եւ ՚ի վեր բերելովն խոցցընէ, ՚ի շարաւ եւ ՚ի յարիւն դարձուցանէ, եւ տկարացուցանէ զհիւանդն զերդ հալեւմաշ ջերմն, վասն այդ պատճառանացդ յիշեցաք եւ շարեցաք ընդ հալեւմաշ ջերմանն։

Եւ իւր նշանն այս է, որ երբ թոքքն խոցնայ, հիւանդին մարմինն նիհարանայ, եւ հանապազ կակուղ տաքութիւն լինի, եւ հազալով ընդ խռչակն ելանէ այլ շարաւ եւ այլ արիւն, եւ փրփրային խօխ արունով, եւ շունչն կարճանայ, եւ կուրծքն ցաւի, եւ ժամ ժամ չոր հազայ։ Եւ իւր չողջանալոյն պատճառն այն է, որ թոքքն տուն է շնչոյն, ՚ի յառ եւ ՚ի տուրն ՚ի շարժելոյ չունի դադար, եւ ամենեւին չունի հանկիստ՝ որ դեղն դադար առնու եւ գործէ յինքն, եփէ եւ ողջացուցանէ. եւ վասն այդր պատճառանացդ ստածումն դժար ընդունի։ Եւ մէկ այլ պատճառ այն է, որ թոքն պալղամին տուն է եւ դադար եւ տեղի, եւ հանապազ յինքն գիճութիւն հաւաքած լինի. եւ ամենայն խոց՝ որ ոչ չորանայ, չողջանայ, եւ զթոքսն ոչ ինչ դիմօք չորացնել չէ հնար։ Եւ այլ որ դեղն ՚ի յինքն չէ ՚ի հասանել, զի ճանապարհն յերկար է. ապա վասն այդ պատճառանացդ այս հիւանդութիւնս դիժար ողջանայ։

Եւ երբ հետ թոքոյն խոցնալոյն ջերմ լինի, այլ դիժար է խիստ. զի այս երկու հիւանդութիւնս հակառակ են միմեանց. զի ջերմանն ամենայն ինչ հով եւ գէճ պիտի, որ հանդարտի եւ պակասի. եւ խոցն՝ որ ՚ի թոքսն լինի՝ ամենայն ինչ տաք եւ չոր պիտի, որ ցամաքեցուցանէ եւ ողջանայ. եւ վասն այդ պատճառանացդ ստածումն եւ բժշկութիւն դիժար լինի. ապա պատեհ է յառաջ զջերմն ստածել եւ բժշկել։ Ապա թէ այս հիւանդութիւնս սկիզբն լինի, իւր ստածումն այն է, որ ՚ի բասիլիկէն երակ առնու ՚ի յայն կողմն՝ ուր զցաւն իմանայ. ապա թէ զկեփալին զերակն առնու, որ զգլուխն սրբէ՝ պատեհ է. ապա թէ ուժն զօրաւոր լինի, այս մտպուխովս զբնութիւնն կակղցո։

Մատպուխ, որ օգտէ սլին։

Ա՛ռ խիարշանպէ, եւ մանուշակ, եւ յունապ, եւ չամիչ ՚ի հատճէն հանած, եւ սպոտան, եւ թառնճպին. զայս զամէնս հաւաքէ, եւ ջրով եփէ. պարզէ, եւ սնուցած մանուշակով քաղցրացո. եւ յամէն օր սակաւ սակաւ խմել տուր։ Ապա թէ ՚ի կուրծքն չորութիւն լինի, գառնալեզուի ջուր տուր մանուշակի ձիթով եւ դդմի ձիթով. եւ ՚ի քուն լինելոյ ժամն պզրկատուն, եւ տաճիկ կռէզ, եւ հայ հող՝ սերկեւլին հատճին լուղապովն խմել տուր. եւ զուփայի շարապն օգտէ։

Սպեղանիք կրծոց ցաւու։

Ապա թէ խոցն եւ ցաւն ՚ի կուրծսն լինի, այլ անահ եւ հեշտ է քան զթոքին. եւ իւր ստածումն այն է՝ որ սպեղանիք ՚ի բանի պահես, որ զհիւանդութեան զգլուխքն հալելով արձակէ, զերդ գարէալուր եւ չոր թուզ, աղաւնւոյ ծիրտ եւ բօրակ՝ զոր նիտրօն ասեն. զայս զամէնս աղա եւ մաղէ, եւ ջրով եփէ, եւ ՚ի վերայ կրծոցն դիր. օգտէ Աստուծով։

Փօլօս ասէ ՚ի նոյն պատճառքդ եւ ՚ի նոյն նշանքդ, եթէ թոքին խոցնալն հետ բրսամ հիւանդութեան լինի, որ է շաւսայ, եւ կամ հետ շատ զուգամի եւ նուզլայի՝ որ ՚ի գլխոյն ՚ի վայր իջանէ, եւ կամ հետ երկարօրեայ հազի լինի, եւ կամ ՚ի շատ վերաբերութեան արեան՝ որ ընդ խռչակն գայ, որ զթոքսն կամ զխռչակսն խոց առնէ։ Եւ իւր նշանն այն է՝ որ ջերմն ՚ի յար լինի, եւ մարմինն նիհարանայ, եւ եղենկունքն ծռին վասն գիճութեանցն հալելոյն, եւ ՚ի ժամ հազալոյն շարաւ հոտած բերէ ընդ խռչակն, եւ ՚ի յոտներն այտոց ընկնի, եւ կերակրին միտքն փակին, եւ ողջնութիւն դժար ընդունի. զի երբ թոքն խոցնայ, ամենեւին չողջանայ. զի հանապազ ՚ի շնչոյն առնելն եւ ՚ի տալն դադար չունի, զերդ զդարբնի փուքսն զհովն ՚ի յինքն քաշէ, եւ ՚ի սիրտն ղրկէ, եւ զտաք օդն ՚ի սրտէն առնէ՝ եւ ՚ի դուրս արձակէ. ապա թէ ժամ մի դադար առնէ, որ չշարժի, ՚ի նոյն ժամն սիրտն այրի, եւ ՚ի ձեռն այրելուն եւ տաքութեան՝ սրտին մարդն մեռանի։

Ապա ՚ի յառաջ քան զայն որ այս տաքութիւնս զօրանայ, ստածել պիտի եւ բժշկել, տալ զերդ որ իշուն կաթն, եւ զխիչիփարն ՚ի ճանկներոյն յիստկած, եւ ՚ի յեղերդական ջուրն օր մի եւ գիշեր մի թրջած պահած. եւ յետ այնոր անուշ ջրով եւ գարւով եփէ, եւ կիսայեղկ խմելոյ տուր, օգտակար է։ Եւ երբ այս հիւանդութիւնս հաստատի եւ ՚ի լման յերեւան գայ, եւ ամենեւին չիթողու զբնութիւնն՝ որ լուծանի, զի հիւանդն տկարանայ, եւ իւր բանն դիժար լինի։

Ապա թէ ջերմն ուժով լինի, ձուի դեղնուց եւ կովուց կաթն տուր եւ այծու կաթն՝ ընդ գարեջուր խառնեալ, եւ թաժայ ձուկն կերակրի խորովեալ, եւ ուլի ոտներ, եւ բակլայի ջուր նշի կաթում, եւ հաւու ձագ փերճկած գարւով. այս ամէնս օգտակար է։ Եւ ամէն օր երկու հեղ ՚ի յաւազանն մտնէ. եւ երբ ելանէ, զանձն օծանէ դդմի ձիթով եւ մանուշակի ձիթով, որ գիճութիւնն եւ կակղութիւն ՚ի յանդամսն հասուցանէ. ապա թէ բնութիւնն կակղնայ, զայս դեղս տուր։

Ղուռս, որ օգտէ սլին ջերմանն։

Ա՛ռ տաճիկ կռէզ, եւ տապաշիր, եւ հայ կաւ, եւ սերկեւիլի կուտ մի մի դրամ. փարսի աւուշան՝ որ է ձարխոտ, եւ քիթրէ, եւ նշաստակ, եւ փրփրեմի հունդ կէս կէս դրամ. զայս զամէնս աղա եւ մաղէ, եւ պզրկատունի լուղապով կուրս արա, զմէն մէկ երկու դրամ. եւ ՚ի շուքն չորացո, եւ տուր յամէն օր մին մին, ընդ խաշխաշի շարապ խառնեալ։ Եւ երբ ջերմն զօրաւոր լինի, գարեջուր տուր, եւ երբ խաղաղի ջերմն՝ կաթն տուր։

Ապա թէ ՚ի կաթէն տաքութիւն լինի, գարեջուր տուր՝ որ ջերմն հանդարտի, եւ այլուայր կաթն տուր. եւ նոյն նշանօքդ ժամ մի զկաթն եւ ժամ մի զգարեջուրն տուր. եւ զբնութիւնն ՚ի լուծանելոյ պահէ։ Եւ աղէկ քան զամենայն դեղ կաթն է նորա, եւ ՚ի կաթներտ՝ կնկան կաթն շատ օգուտ է, ապա իշոյ կաթն, ապա ըղտոյ կաթն։ Ապա թէ զհացն կաթամբն ուտէ, այդ բաւական եւ օգտակար է, թէ Աստուած կամի։

Կատարեցաւ նախագիտութիւն եւ ստածումն վասն հալեւմաշ ջերմերոյն. նոյնպէս եւ զթոքոյն մաշելով ջերմն, զոր հոռոմն՝ փթիոս անուանէ, եւ տաճիկն սլ։ Արդ սկիզբն առնեմք օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ ասեմք զբորբոսային ջերմերն, եւ զիւրեանց պատճառնին, եւ զնշաննին, եւ զստածումն բժշկութեան ուրիշ ուրիշ, օգնութեամբն Աստուծոյ։