Ջերմանց մխիթարութիւն

Պատմութիւն նախագիտութեան վասն պալղամին ջերմերոյն։

Ընծայի ջերմ ՚ի պալղամէն, յորժամ բորբոսն օտար տաքութիւն ընծայեցնէ, զոր չէ բնութեամբ. եւ բորբոսիլն պալղամին կամ ցներքսէ ՚ի յերակսն լինի, եւ կամ ՚ի դուրս յերակացն, զեդ ստամոքսն, եւ քովքն, եւ այլ դարտակ տեղեստան յերակացն, որ կան ՚ի մարմինն։ Բայց երբ պալղամն ՚ի ներս ՚ի յերակսն բորբոսի, չհանդիպի հիւանդին ցրտանալ եւ դողալ, զի ցներքսէ երակացն արգիլած լինի, եւ չհասանի դուրս յանդամունսն ՚ի մարմնոյն, որ ցրտացնէ եւ դողացնէ։

Եւ այլ պատեհ է որ գիտենաս, այս ջերմս՝ որ ՚ի պալղամէն ընծայի, որ երեք պատճառանօք ճանաչի, զերդ որ այլ բորբոսային ջերմերն, որ երեք պատճառանօք ճանաչին։ Մէկ պատճառն այն իրւին են՝ որ բնութեամբ լինին, որ հիւանդին խառնուածքն հով եւ գէճ լինին. զի պալղամն յաղթեալ լինի իւր խառնուածոցն. եւ տարօքն տղայ լինի, կամ ալեւոր։ Տղայոցն շատ հանդիպի, զի շատ կերակրին եւ յաճախ. եւ ալեւորացն վասն այնոր հանդիպի, որ պալղամն շատ լինի ՚ի մարմինն, եւ բնական տաքութիւնն սակաւ. եւ ժամն ձմեռն. օդին խառնուածքն եւ երկրին օդն հով լինի եւ գիճային։ Եւ երկրորդ պատճառն այն իրւին լինի, որ չեն բնութեամբ. զերդ որ հիւանդն իւր ողջնութեան շատակեր լինի եւ շատախում եւ որկրամոլ. եւ զմարմինն շատ ՚ի հանկիստ պահէ, եւ ՚ի բաղանիս մտելն՝ շատ հետ կերակրին լինի եւ ՚ի կշտելեց։ Եւ երրորդ պատճառն այն իրւին լինին, որ օտար եւ ՚ի դուրս են ՚ի բնութենէն. զերդ որ հիւանդին ցաւի ստամոքացն բերանն, եւ լեզուն քան զչաքն աւելի գէճ լինի, եւ կշտերն փուք առնու, եւ երեսացն գոյնն փոխի։

Եւ այլ նշաննին եւ պատահմունքն երեւենան, եւ ծարաւն քիչ լինի. ձեռսն եւ ոտսն խիստ հովանան. եւ այդ հովութիւնդ ժամ մի մնայ, եւ ՚ի նուպային ժամն երբ շօշափես զմարմինն՝ չերեւենայ տաքութիւն ընդ առաջքն, մինչեւ տաքնայ տեղին՝ զոր բռնել ունիս, եւ արձականայ գաղտ շնչահանքն, պարկեշտանայ եւ նօսրանայ պալղամին նիւթն, բարձրանայ եւ յերեւան գայ տաքութիւնն, եւ հետ այն տաքութեանն գիճութիւն լինի. եւ իւր պատճառն պալղամն լինի։ Եւ հետ այն գիճութեանն սրութիւն լինի. եւ այն սրութեան պատճառն պալղամին բորբոսիլն լինի. եւ քիրտն չլինի. եւ որ լինի՝ պակաս լինի. եւ պատճառն պալղամն լինի, որ հաստ է։ Եւ իւր նոպայն յերկար քաշէ, եւ մնայ տաքութիւն ՚ի մարմինն ցրւի մինչեւ ՚ի մէկայլ նոպային սկիզբն։ Եւ մաճասին երակն փոքր լինի քան զերկու օր ընդ մէջ ջերմանն, եւ փոփոխական, եւ այլ ՚ի յար լինի. իւր փոքրութեան պատճառն պալղամն լինի, որ իւր հովութեամբն տկարացոյց զուժն եւ հալեաց. եւ իւր շատութեամբն նեղէ զոյժն, եւ փոփոխէ զմաճասին զերակն. եւ ՚ի յար լինելոյն պատճառն այն է, որ զմեծ մաճասին գործն կատարէ դէպ ՚ի սիրտն։

Եւ իւր գոզն հաղ մի նուսր լինի եւ սպիտակ եւ ղորկուտ, եւ հաղ մի թանձր լինի եւ պղտոր եւ կարմիր։ Նօսրութեան պատճառն ՚ի խցկելոյն լինի. եւ խցկելն՝ պալղամին հաստութիւնն եւ ղորկութիւնն լինի. եւ սպիտակութեան պատճառն պալղամին խառնածքն լինի՝ որ հով է։ Եւ թանձրութեան եւ պղտորութեան պատճառն այն է, որ բնութիւնն՝ զհաստ եւ ղորկուտ պալղամն, որ զխցկումն արար, յուլանց տայ եւ հանէ ընդ գոզն. եւ կարմրութեան պատճառն այն պալղամն լինի՝ որ խցկեաց. յորժամ յամէ, բորբոսի եւ տաքնայ, եւ այն տաքութեամբն կարմրէ զգոզն։ Ապա երբ այս նշաննոյս շատն երեւենայ կամ ամէնն, նա յիստակ պալղամի ջերմ կոչի, որ նուպայն ամէն օր լինի, մանաւանդ ՚ի յայն ժամն՝ որ այս ջերմս շատ հանդիպի մարդկան։

Այլ պատեհ է որ գիտենաս՝ որ երբ այս ջերմս ՚ի յայն պալղամէն լինի, որ ՚ի հալած ապիկի նման է, եւ բորբոսի, նա իւր նոպային սկիզբն փշանայ եւ սռսռայ մարմինն։ Ապա թէ ՚ի թթու պալղամին բորբոսելոյն լինի, նա իւր նոպային սկիզբն հովանայ միայն եւ ցրտանայ։ Ապա թէ ՚ի քաղցր պալղամին բորբոսելոյն լինի, նա իւր նոպային սկիզբն ոչ ինչ լինի այդ ամենէտ զոր ասացաք։ Եւ այլ պատեհ է որ գիտենաս զդողալն ՚ի յամենայն ջերմերդ՝ թէ ո՛ր տեղաց սկսանի։ Զի կանանցն սկսանի դողն յողնշարէն. եւ արանցն ՚ի ձեռացն եւ ՚ի ոտիցն առնէ սկիզբն. զի կանանց բնութիւնն հով է՝ եւ առաւել ողնշարքն, զի ոսկերքն եւ ջիղքն շատ են. նոյնպէս եւ արանցն ՚ի ձեռսն եւ ՚ի ոտսն միսն պակաս է, եւ ոսկր եւ ջիղն շատ։