Ջերմանց մխիթարութիւն

Պատմութիւն նախագիտութեան վասն չորից ժամանակացն, որով յառաջագէտ լինի բժիշկն զմահուն եւ զկենացն յամենայն ցեղ հիւանդութիւնք։

Զի ամենայն ցեղ հիւանդութիւն՝ թէ սուր լինի, թէ յերկարօրեայ, չորս ժամանակս ունին, եւ չորս սահմանս։ Իսկ պարտ է բժշկին անճարակ՝ որ գիտենայ զչորս ժամանակսն ՚ի յամենայն ցեղ հիւանդութիւնս, զի իւրովն լինի յառաջագիտութիւն կենացն եւ մահուն։ Նոյնպէսն եւ իւրովն գիտենայ զհիւանդութիւնն՝ որ սուր լինի, եւ զայն՝ որ յերկարօրեայ. եւ զնիւթին զեփիլն, եւ զչեփելն, որ է գլուխքն եւ նիւթն հիւանդութեան։

Արդ առաջին ժամանակն այն է՝ որ սկիզբն լինի հիւանդութեան եւ առաջք. եւ իւր սահմանն այն է՝ որ հիւանդութեան ահոկն ՚ի բնութեան ՚ի գործն հասանի. եւ բնութեանն դեռ լինի սկսել զհիւանդութեանն զգլուխքն ՚ի յեփել։

Այլ ասէ Մասրճուայն բժշկապետն, եթէ առաջին ժամանակն ընդ երեք բաժանի։ Եւ իւր առաջին բաժինն այն է, որ դեռ նշան եւ պատահումն չլինի երեւեցել առ հիւանդն, եւ հիւանդն չզգայ եւ չիմանայ ոչ ինչ իրք զկատարելն։ Եւ երկրորդ բաժինն մինչեւ յերեք օրն լինի. եւ այս բաժինս անտիճելով եւ կողոմելով չգայ ըղորդ. զի դեռ հիւանդութիւնն զինքն ՚ի լման չլինի ցցուցել։ Իսկ երրորդ բաժինն այն է, որ հիւանդն իւր մարմինն զգայ եւ իմանայ՝ որ փոխեցաւ ՚ի յայլ իրք։ Ապա անուանեցին առաջին ժամանակս՝ սկիզբն եւ առաջքն հիւանդութեանն. զի իւր գործոյն առին եւ իւր զանունն։

Իսկ երկրորդ ժամանակ հիւանդութեանն այն է՝ որ հիւանդութիւնն սկսանի յաւելնալն։ Եւ իւր սահմանն այն է, որ հիւանդութիւնն հետէն զօրանայ եւ աճէ, եւ բնութեանն զօրութիւնն հետէն վատուժի եւ պակասի. եւ ուզէ՝ որ եփէ զհիւանդութիւնն եւ արձակէ, բայց տկարանայ եւ ձանձրանայ, եւ չիկարէ ՚ի լման եփել, զի հետէն աճի հիւանդութիւնն։ Այլ իւր սկիզբնէն ՚ի վեր բնութիւնն առաջք այրնէ՝ եփել զհիւանդութիւնն, բայց հիւանդութիւնն հետէն զօրանայ եւ աճէ, եւ հիւանդին ուժն հետէն պակասի. մինչեւ գայ երրորդ ժամանակն, որ կատարի ՚ի լման։ Ապա անուանեցին զայս ժամանակս ՚ի յաւելն. զի իւր գործոյն առին եւ իւր զանունն։

Իսկ երրորդ ժամանակն հիւանդութեանն այն է, որ հիւանդութիւն միացեալ դադարի, եւ այլ չաճէ, եւ նշաննին ՚ի յերեւան գան, որ բնութիւնն հիւանդութեանն յաղթեալ լինի, կամ հիւանդութիւնն բնութեանն։ Իսկ յայս ՚ի ժամանակս ՚ի լման եփի հիւանդութիւնն, զի դադարի միացեղ՝ եւ այլ չաւելնայ. եւ ՚ի հոս ցուցանէ բնութիւնն՝ զոր ինչ լինել կամի։ Ապա անուանեցին զայս ժամանակս ՚ի լման եւ կատարելութեան ժամանակ. զի իւր գործոյն առին եւ զիւր զանունն։

Իսկ չորրորդ ժամանակ հիւանդութեան այն է, որ հիւանդութիւնն ՚ի պակասիլ առնու. զի բնութիւնն հետէն եփէ եւ հալէ, եւ սակաւ սակաւ արձակէ ՚ի մարմնոյն։ Եւ իւր սահմանն այն է, որ հիւանդութիւնն հետէն պակասի, եւ հիւանդին մարմինն հետէն թեթեւութիւնն եւ դուրութիւն լինի։ Եւ սկսանի այս ժամանակս երբ կատարի հիւանդութիւնն, եւ երթայ մինչեւ ՚ի վճարն. որ բնութիւնն հիւանդութեանն յաղթէ ՚ի լման, եւ հիւանդն ՚ի հիւանդութենէն բարով ՚ի դուրս գայ։ Ապա անուանեցին զայս ժամանակս ՚ի պակասն. զի իւր գործոյն առին եւ զիւր զանունն։

Եւ այլ պարտ է գիտենալ, որ իւրեանցն չաքսն ըստ հիւանդութեանն զօրութեանն լինի, եւ ըստ նոպային որպիսութեանն յառաջմէ մինչեւ ՚ի վճարն։ Իսկ բժշկին պարտ է քննել եւ իմանալ զհիւանդութեանցն զչորս ժամանակսն. զի անճարակ բժշկին կարիք ունի նոցա գիտութիւնն վասն երկու պատճառանացն. մէկն՝ որ յառաջագէտ լինի զկենացն եւ զմահուն, զերդ որ այլ ՚ի յառաջդ ասացաք. եւ մէկայլն՝ որ գիտենայ զսուրն եւ զերկարօրեայ հիւանդութիւնքն։ Զի հիւանդն աւելի ՚ի կատարեալ ժամանակն մեռանի. զի երրորդ եւ կատարեալ ժամանակն զօրաւոր է քան զայլ երեք ժամանակսն։ Եւ այլ լինի որ հիւանդն ՚ի յաւելնալոյ եւ ՚ի յերկրորդ ժամանակն մեռանի. բայց ՚ի պակասելոյ եւ ՚ի չորրորդ ժամանակն չմեռանի հիւանդն. զատել՝ թէ այլ նոր հիւանդութիւնն գայ յերեւան. եւ կամ իւր թպտիրն իրք մի թոյլ եւ ղալատ լինի. եւ այն ղալատն կամ հիւանդէն լինի, եւ կամ ՚ի բժշկէն, եւ կամ ՚ի հիւանդին ՚ի ծառայեականացն։

Իսկ ղալատն որ ՚ի հիւանդէն լինի այն է, որ չլսեր ՚ի բժշկէն, այլ զիւր կամսն այրնէ՝ կերակրելով եւ ըմպելով, եւ այլ ամենայն այրնելօք հակառակ գայ բժշկին, նա նոր նիւթն ընծայէ, եւ նոր հիւանդութիւն կրկնէ ՚ի վերայ հիւանդին։ Իսկ ղալատն որ ՚ի բժշկէն լինի՝ այն է, որ ՚ի բժշկելն եւ ՚ի ստածելն թոյլ եւ ղալատ թպտիրն լինի, զերդ ահոկոյ եւ վնասակար իրք լինի տվել հիւանդին. նոյնպէսն զհիւանդութիւնն նորէ եւ կրկնէ ՚ի վերայ հիւանդին։ Եւ կամ իրք ասեն՝ որ հիւանդին դժար թուի, կամ ՚ի սիրտ հանեն, կամ վախցնեն զհիւանդն, կամ հանց մարդ մտէ ՚ի վերայ՝ զոր ատէ հիւանդն։ Այս ամենայն պատճառնիս եւ իւրեանց նմանիքն զհիւանդութիւնն կրկնեն եւ նորեն ՚ի վերայ հիւանդին։ Յորժամ հիւանդութիւնն կրկնէ եւ նորէ, շատք մեռանին ՚ի հիւանդաց. մանաւանդ երբ հիւանդութիւնն դժար լինի եւ ծանր, եւ հիւանդին զօրութիւնն տկար լինի եւ վատուժ։

Ապա թէ հիւանդութիւնն թեթեւ լինի եւ հեշտ, եւ հիւանդին ուժն զօրաւոր, նա իւր ողջնութիւնն եւ բարին ՚ի հիւանդութեանն ՚ի կատարեալ եւ ՚ի երրորդ ժամանակն լինի։ Ապա թէ հիւանդին զօրութիւնն տկար լինի եւ վատուժ, պատեհ է բժշկին զայն կերակուրն տայ՝ զոր ուժ տան հիւանդին. զի ուժովն կարէ զհիւանդութիւնն ՚ի ծար տանել։ Ապա թէ հիւանդութիւնն մահաբեր լինի, նա բժիշկն յառաջ քան զկատարելութեան ժամանակն գիտաց այրնէ եւ ասէ զմահուն։ Նոյնպէսն եթէ հիւանդին զօրութիւնն վատուժ լինի եւ տկար, եւ հիւանդութիւնն զօրաւոր եւ ուժով, նա բժիշկն յառաջ քան զկատարելութեան ժամանակն ասէ զմահուն՝ ըստ հիւանդութեանն եւ ըստ ուժոյն որպիսութեանն։

Այլ հիւանդին ՚ի հիւանդութեանն ՚ի թպտիրն այսպէս պիտի որ լինի։ Յորժամ հիւանդութիւնն երրորդ ժամանակն եւ կատարեալ սահմանն հասանի, պարտ է հիւանդին պարկեշտ կերակուր տալ. զի թէ կերակուրն հաստ լինի, նա բնութիւնն յայն հաստ կերակրոյն յեփելն զբաղի, եւ հիւանդութեան եփելոյն խափանի եւ ՚ի զատ կենայ։ Ապա թէ գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն յերկար կամի քաշել, պատեհ է որ զկերակուրն հաստ տայ, որ հիւանդին ուժն չգլորի եւ կորնչի. զի հիւանդութիւնն ուժովն կարեն մինչեւ ՚ի կատարելութեանն սահմանն եւ ՚ի վճարն ՚ի ծարս տանել։

Այլ ասէ Գաղիանոս վասն երեք ժամանակացն, որ են յաւելնալն, եւ ՚ի լման կատարիլն, եւ ՚ի պակասիլ հիւանդութեանն, եթէ զայս երեք ժամանակս ցուցանեն երեք իրք. մէկն՝ հիւանդութեան բնութիւնն եւ երկրորդ՝ պատահմունքն, որ զկնի հիւանդութեանն լինին. եւ երրորդն՝ պատահմունքն նիւթին, որ զհիւանդութիւնն արար՝ եփելն եւ չեփիլն լինի, որ է նիւթն։ Իսկ հիւանդութեանն բնութիւնն այն է, որ բժիշկն տեսանէ յայն իրուին, որ հիւանդութեանն ժողովելն ՚ի նոցանէ լինի. եւ այն իրուին՝ պատահմունքն առանձինն են բնութեանն, որ է իւրական, զոր խասիաթ ասեն, զերդ ՚ի ջերմերն՝ հազն, եւ շնչոյն նեղնալն։ Եւ երբ տեսանէ բժիշկն՝ որ այս պատահմունքս ՚ի հիւանդութեանն սկիզբն են, եւ չեն ՚ի պակասել եւ ոչ ՚ի յաւելնալն, ապա գիտենայ՝ որ հիւանդութիւնն դեռ ՚ի յառաջին ժամանակն է եւ ՚ի սկիզբն։

Ապա թէ տեսանէ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն հետէն յաւելնայ, ՚ի հիւանդին մարմինն ծանրութիւն անկանի, եւ հիւանդին զօրութիւնն հետէն պակասի, գիտենայ որ հիւանդութիւնն ՚ի յաւելնալոյ, եւ ՚ի յերկրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ տեսանէ բժիշկն, որ պատահմունքն իւրեանց զօրութիւնն ՚ի լման կատարի, եւ միացեղ դադարի, գիտենայ որ հիւանդութիւնն ՚ի լման եւ ՚ի կատարելութեան սահմանն եւ ՚ի յերրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ ՚ի յայն որպիսութենէն՝ զինչ որ լինի՝ ՚ի պակասիլն առնու, եւ հիւանդն յիւր մարմինն հետէն թեթեւութիւն եւ դուրութիւն իմանայ, գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն ՚ի չորրորդ եւ ՚ի պակասելոյ ժամանակն հասաւ, եւ ՚ի պակասելն էառ։

Իսկ այն պատահմունքն՝ որ զկնի հիւանդութեանցն լինին, զերդ որ ոմանց ՚ի ջերմերն գլխացաւութիւն հանդիպի, եւ ոմանց խելքն աւերի, եւ ոմանց տքնութիւն հանդիպի, եւ ոմանց ՚ի լեզուն սեւութիւն անկանի, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա. իսկ յորժամ տեսանէ բժիշկն՝ որ այս պատահմունքս իւրեանց զօրութիւնն յաւելնան, ապա գիտենայ՝ որ հիւանդութիւնն յաւելնալոյ եւ ՚ի յերկրորդ ժամանակն լինի։ Իսկ յորժամ տեսանէ՝ որ այս պատահմունքս ամենայն իւրեանց զօրութիւնն ՚ի լման հասանին, միացեղ դադարեն, եւ այլ չաւելնան, ապա գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն ՚ի լման եւ ՚ի կատարելութեան ժամանակն հասաւ, որ է երրորդն։ Իսկ յորժամ տեսանէ բժիշկն՝ որ այս պատահմունքս ՚ի պակասելն առնուն, եւ հիւանդութիւնն դէմս ՚ի յաղէկն դնէ, ապա գիտենայ որ հիւանդութիւնն ՚ի պակասելոյ եւ ՚ի չորրորդ ժամանակն հասաւ, եւ ՚ի պակասելն էառ։

Ապա այն նշաննին՝ որ հիւանդութեանն եփելոյն եւ չեփելոյն լինի, այս են։ Յորժամ տեսանէ բժիշկն ՚ի կարուրայն, կամ ՚ի ձեռնալուայն, կամ ՚ի պալղամն՝ որ ՚ի կրծոցն հազալով գայ, որ եփելոյն նշաննին չունին եւ չերեւնան բնով, ապա գիտենայ բժիշկն՝ որ դեռ հիւանդութեանն սկիզբն է եւ յառաջին ժամանակն։ Իսկ յորժամ յեփելոյ նշաննոյն իրք մի սակաւ երեւնայ, գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն յերկրորդ եւ յաւելնալոյն ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ եփելոյն նշաննին աղէկ եւ ՚ի լման երեւնան, գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն ՚ի յերրորդ եւ ՚ի կատարեալ ժամանակն հասաւ, եւ ՚ի պակասիլն կամի սկսանիլ։ Իսկ իւր պակասելոյն նշաննին այն է՝ որ հիւանդն յիւր մարմինն թեթեւութիւն իմանայ. ապա գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն ՚ի չորրորդ ժամանակն հասաւ, որ է ՚ի պակասիլ հիւանդութեանն։

Ապա թէ հիւանդութիւնն ՚ի նոպայով ջերմերոյն լինի, պարտ է բժշկին՝ որ զայն նշաննին, եւ զպատահմունքդ՝ զոր այլ ՚ի յառաջդ ասացաք, ՚ի նոպային ժամանակն յուզէ եւ տեսանէ։ Նոյնպէս եւ զյաւելնալոյն զչափսն, եւ զեփելոյն. նոյնպէս եւ զյերկարութիւնն ջերմանն, եւ զկարճութիւն, եւ զթեթեւութիւն հիւանդութեանն հիւանդին, եւ զծանրութիւն. զայս զամենեսեան տեսանէ բժիշկն ուրիշ ուրիշ, եւ ՚ի վերայ հասանէ գիտութեամբ։ Յորժամ տեսանէ զջերմն, որ իւր նոպայն այլ ՚ի յառաջ եւ այլ շուտ գայ քան զանցեալ նոպայն, գիտենայ որ ջերմն ՚ի յերկրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ տեսանէ՝ որ ջերմանն նոպայն այլ ՚ի յետ եւ այլ յուշ գայ քան զանցեալ նոպայն, գիտենայ որ ջերմն ՚ի յետին չորրորդ ժամանակն հասաւ, որ է ՚ի պակասիլն։ Ապա թէ տեսանէ բժիշկն՝ որ ջերմանն նոպայն օր մի քանի միացեղ դադարի, որ ոչ այլ ՚ի յետ գայ եւ ոչ ՚ի յառաջ՝ քան զանցեալ նոպայն, ոչ այլ աւելի եւ ոչ պակաս քաշէ, գիտենայ որ ջերմն ՚ի կատարելութեան եւ յերրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ տեսանէ՝ որ հիւանդին մարմինն թեթեւութիւն եւ դուրութիւն եւ հանգիստ յաւելնայ, գիտենայ որ ջերմն ՚ի չորրորդ ժամանակն հասաւ եւ ՚ի յետին սահմանն։

Եւ այլ տեսանէ զջերմանն նոպայն, եթէ յերկար քաշէ քան զանցեալ նոպայն, գիտենայ բժիշկն՝ որ ջերմն յաւելնալոյ եւ ՚ի յերկրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ ջերմանն նոպայն այլ կարճ քաշէ քան զանցեալ նոպայն, գիտենայ որ ջերմն ՚ի պակասելոյ եւ ՚ի չորրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ տեսանէ զջերմանն ժամանակն՝ որ անցաւ, որ սակաւ լինի, եւ ՚ի հիւանդին մարմինն չլինի թեթեւութիւն, գիտենայ զջերմն՝ որ ՚ի յերկրորդ ժամանակն է եւ ՚ի յաւելն։ Ապա թէ տեսանէ՝ որ նոպային ժամանակն, եւ այն ժամանակն՝ որ անցանի նոպայն, եւ հաւասար լինին, եւ հիւանդին մարմինն սակաւ թեթեւութիւն եւ հանգիստ լինի, գիտենայ որ ջերմն ՚ի յերրորդ եւ ՚ի կատարեալ ժամանակն հասաւ։

Եւ այլ զայս գիտենալ պարտ է՝ որ ժամանակացն չափսն ըստ հիւանդութեան յերկարութեանն եւ ըստ կարճութեանն հետեւին։ Իսկ ՚ի սուր հիւանդութիւնսն՝ չորս ժամանակսն կարճ լինին. զի սուր հիւանդութեանն նիւթն, որ է խլտն, պարկեշտ լինի, նա տաքութիւնն զօրաւոր լինի. վասն այդ պատճառանացդ շուտ եփի նիւթն, եւ շուտ արձակի հիւանդութիւնն։ Ապա այն հիւանդութիւնքն՝ որ յերկարօրեայ լինին, ըստ նմին եւ նոցա չորս ժամանակսն յերկար քաշեն. զի յերկարօրեայ հիւանդութեանցն նիւթն հաստ լինի, եւ տաքութիւնն վատուժ. վասն այդ պատճառանացդ յուշ եփի, եւ յերկար քաշէ։ Նոյնպէս եւ վասն այդ պատճառանացդ լինի՝ որ հիւանդութիւնքն ՚ի յամարան աւուրքն շուտ արձակին, եւ չքաշեն յերկար. զի օդոյն տաքութիւնն բնութեանն օգնական լինի, եփէ եւ պարկեշտցնէ զնիւթն զայն՝ որ զտաքութիւնն արար։ Իսկ սուր հիւանդութիւնքն երբ ձմեռան աւուրքն ուրդին, յերկար քաշեն, եւ չարձակի շուտ. զի օդոյն հովութիւնն զտաքութեանն գլուխքն հով պահէ. վասն այդ պատճառանացդ իւր եփելն յերկար քաշէ, եւ հիւանդութիւնն յուշ արձակի։ Այլ վկայէ այտոր չորեքօրեայ ջերմն, որ է տետռատէոսն, որ ՚ի յամռան եղանակն՝ եւ ՚ի տաք աւուրքն իւր նոպային ժամանակն կարճ լինի. իսկ ՚ի յաշնան եղանակն՝ եւ ՚ի ձմեռան, եւ ՚ի հով աւուրքն, իւր նոպային ժամանակն այլ յերկար քաշէ։

Այլ ասէ Գաղիանոս, եթէ նշաննին՝ որ ցուցանեն զսուր հիւանդութիւնքն եւ զերկարօրեայ, երկու իրք են. մէկն այն է՝ որ բժիշկն յառաջագէտ լինի զայն իրուին՝ որ հիւանդութիւնն եւ ողջնութիւնն իւրովն լինի. եւ մէկայլն այն է, որ գիտենայ զհիւանդին զկերակրոյն զչափսն։ Իսկ այն իրուին եւ պատճառն՝ որ ողջնութիւնն իւրովն լինի՝ ՚ի սուր հիւանդութիւնքն բուրհանն է. իսկ ՚ի յայն հիւանդութիւնքն՝ որ յերկարօրեայ լինի, իւր ողջնութեան պատճառն եփիլն է խլտին, եւ արձակիլն։ Ապա պարտ է՝ բժիշկն յառաջագէտ լինի եւ ասէ ՚ի սուր հիւանդութիւնքն զկենացն, յորժամ բուրհանն աղէկ լինի. նոյնպէս եւ զմահուն ասէ, յորժամ բուրհանն գէշ լինի։ Ապա ՚ի յայն հիւանդութիւնքն՝ որ յերկարօրեայ են, ասէ զհիւանդին զերծանիլն եւ զապրիլն, յորժամ եփի հիւանդութիւնն, եւ արձակիլ առնու։ Նոյնպէս եւ զմահուն իմաց այրնէ, յորժամ չեփի հիւանդութիւնն եւ չարձակի, մանաւանդ երբ հիւանդին ուժն պակասի։

Ապա այն պատճառն՝ որ հիւանդին կերակրոյն չաքսն լինի՝ այս է, որ սուր հիւանդութիւնն շուտ հասանի յերրորդ ժամանակն եւ ՚ի կատարելութեան սահմանն. յայնժամ հիւանդին բնութիւնն կարիք ունի ՚ի պարկեշտ կերակուր, որ ուժ առնու եւ զհիւանդութիւնն եփէ եւ արձակէ։ Ապա թէ կերակուրն հաստ լինի, նա բնութիւնն զբաղի ՚ի հաստ կերակրոյն եփիլն, եւ խափանի ՚ի հիւանդութեանն ՚ի յեփելոյն դադարէ եւ ՚ի զատ մնայ։ Ապա այն հիւանդութիւնքն՝ որ յերկարօրեայ լինին, կարիք ունի հիւանդին բնութիւնն ՚ի հաստ կերակուրն, որ ՚ի յուժոյն չանկանի եւ տկարանայ. զի հաստ կերակուրն աւելի ուժ տայ քան զպարկեշտ կերակուրն. եւ վասն յերկարօրեայ հիւանդութեանն եւ յերկար քաշելոյն, կարիք ունի հիւանդն ուժ առնուլն. զի ուժովն կարէ զհիւանդութիւնն ՚ի գլուխ տանել՝ մինչեւ ՚ի կատարելութեան ժամանակն եւ ՚ի սահմանն։ Ապա երբ այդ հիւանդութիւնդ ՚ի կատարեալ ժամանակն եւ ՚ի սահմանն հասանի, պարտ է որ բժիշկն զկերակուրն պարկեշտ այրնէ, որ բնութիւնն զհիւանդութիւնն շուտ եփէ, եւ արձակի ՚ի մարմնոյն։

Այլ պարտ է գիտենալ՝ որ սուր հիւանդութիւնքն այլ եւ այլ աստիճանք ունին. կան որ խիստ ՚ի լման սուր լինին, եւ իւրեանց բուրհանն յերրորդ եւ ՚ի չորրորդ օրն լինին. եւ այլ կան որ բուրհանն յեւթն օրն լինի. եւ այլ կան որ յեւթնեւտասն օրն լինի. եւ այլ կայ որ ՚ի քսանեւմի օրն լինի։ Ապա հոտ քսան աւուրն տկարանայ բնութիւնն, եւ չկարէ յամէն երեք օր ու կէս բուրհան այրնել, այլ յամէն երեք օր ու կէս յիմաց այրնէ. զի ՚ի քսան օրէն ՚ի վեր յամէն եւթն օր լինի բուրհանն մինչեւ ՚ի քառասուն օրն։ Այլ ամենայն հիւանդութիւն՝ որ ընդ քառասուն օրն անցանի, չանուանեն զայն սուր հիւանդութիւնք, այլ յերկարօրեայ անուանեն. եւ ամենայն հիւանդութիւն՝ որ յերկարօրեայ լինին, նոյնպէս եւ զիւր կատարելութեան սահմանն յերկար աւուրս քարշէ։ Ապա այն ցեղ հիւանդութեանցն արձակիլն եւ ողջանալն բուրհանով չլինի, այլ եփելով լինի. զի հիւանդարար խլտն եփի, եւ սակաւ սակաւ արձակի ՚ի մարմնոյն։

Ապա թէ այն ցեղ հիւանդութիւնքն՝ որ յերկարօրեայ լինին, չեփին եւ չարձակին, եւ հիւանդին զօրութիւնն պակասի, այն մահու նշան է, եւ զմահն ցուցանէ։ Ապա զայն նշաննին՝ որ ցուցանեն զսուր հիւանդութիւնքն եւ զերկարօրեայ, կարէ գիտենալ բժիշկն ՚ի հիւանդութեան ՚ի ցեղէն, եւ ՚ի հիւանդին շարժելոյն, եւ ՚ի մաճասին երակէն, եւ ՚ի կարուրայէն, եւ ՚ի հիւանդին մարմնոյն եւ ՚ի կերպէն. զայս զամենէս կարէ ճանաչել բժիշկն եւ իմանալ զսուր հիւանդութիւն եւ զերկարօրեայ։ Իսկ գիտենալն ՚ի հիւանդութեանցն ՚ի ցեղէն այն է՝ որ գիտենայ զսուր եւ զայրեցող ջերմերն, զերդ զյիստակ օր ընդ մէջ ջերմն, որ է տռիտէոսն. եւ զայլ ամենայն այրեցող ջերմերն, որ ՚ի մաղձին եւ յարեանն բորբոսելոյն լինի։ Նոյնպէս եւ այտոցին՝ որ ցներքսէ մարմնոյն լինին, զերդ սարսամն, եւ կողացաւութիւն, եւ հեւքն, որ պատճառնին ՚ի թոքէն լինի, որ է ջղերոյն յիրար գալն, եւ թաշանիշն, եւ սքթայն, եւ ամենայն աւուր ջերմն՝ որ ՚ի պալղամէն լինի, որ է ափիմեռինոսն, եւ այն ջերմն՝ որ իմիտռիտէոս ասեն. զայս զամենայն, եւ զիւրեանց նմանիքն՝ սուր անուանեն. թէպէտ եւ կայ ՚ի նոցանէ՝ որ ՚ի պալղամէ եւ ՚ի սաւտայէ լինին։ Իսկ բժշկապետքն զայս սուր անուանեն, վասն զի իւրեանց արձակիլն բուրհանով լինին. եւ զայս զամենայն ցեղ հիւանդութիւն՝ որ բուրհան չունին, յերկարօրեայ անուանեն։

Իսկ գիտենալն ՚ի հիւանդին շարժելոյն այն է, յորժամ տեսանեն զհիւանդն՝ որ շուտ շուտ շարժի, եւ տաքութիւնն ուժով լինի, եւ ցաւն խիստ լինի, նա այդ ամէնտ ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն սուր լինի։ Ապա թէ այդ ամենայն ՚ի հակառակն լինի, որ հիւանդին շարժիլն յոյլ լինի եւ յուշ, եւ տաքութիւնն պակաս, եւ ցաւելն կակուղ լինի եւ պակաս, եւ ամենայն նշաննիդ ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն յերկարօրեայ լինի։

Ապա այն նշաննին՝ զոր մաճասին երակն ցուցանէ, այն է՝ որ մաճասին երակն մեծ լինի եւ շոյտ, եւ իւր ոթալն յար լինի եւ ՚ի կից. իսկ այս ամենայն նշաննիս ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն սուր լինի։ Ապա թէ մաճասին երակն փոքր լինի, եւ իւր շարժիլն յուշ լինի եւ յոյլ, ՚ի յար եւ ՚ի կից լինի, այս ամենայն նշաննիս ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն յերկարօրեայ լինի։

Իսկ այն նշաննին՝ որ հիւանդին մարմինն եւ կերպն ցուցանէ՝ այն է, որ հիւանդն ընդ յառաջքն նիհարանայ, եւ միսքն պակասին, եւ երեսացն գոյնն փոխի ՚ի կարմիրն կամ ՚ի դեղինն. այս ամենայն նշաննիս ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն սուր լինի։ Ապա թէ հիւանդին մարմինն ընդ յառաջքն չնիհարանայ, եւ իւր միսքն չպակասին, եւ երեսաց գոյնն չփոխի, այս ամենայն նշաննիս ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն յերկարօրեայ լինի։ Ապա թէ այն նշաննին ՝որ զսուրն ցուցանեն, եւ այն՝ որ զերկարօրեան, միջավայր ուրդին, եւ ՚ի միջասահմանն լինին, նա ցուցանեն զհիւանդութիւնն՝ որ ոչ սուր լինի եւ ոչ յերկարօրեայ, այլ միջավայր լինի, եւ զմիջասահմանն ունի ընդ սուրն եւ ընդ յերկարօրեան։ Ապա պարտ է բժշկին՝ որ զայս նշաննիս զամէնս աղէկ իմանայ, որ չխալտի ՚ի հիւանդին ՚ի ստածումն եւ ՚ի բժշկելն, եւ զհիւանդն վնասէ, եւ ինքն լինի պատճառ մահուան նորա, որպէս ասացին իմաստասէրքն։

Վասն եթէ քանի դիմօք մարթի բժիշկն զհիւանդն ստածել եւ բժշկել։

Պարտ է բժշկին, որ զհիւանդն ծառայէ, որ զդէմսն ՚ի տասն իրք այրնէ. առաջին դէմսն, որ յուզէ զպատճառն ցաւոյն եւ զհիւանդութեանն. եւ երկրորդն՝ զպատահմունքն, որ զկնի հիւանդութեանցն լինի. երրորդն՝ զխառնուածք մարմնոյն. չորրորդ՝ զկերպ մարմնոյն. հինգերորդ՝ զաւուրքն զհիւանդին. վեցերորդն՝ օդոյն զորպիսութիւնն եւ զերկրին. եօթներորդ՝ զեղանակն ՚ի չորից եղանակաց տարւոյն. ութերորդ՝ զաշխարհն իմանալ՝ ուստի հիւանդն է. իններորդ՝ զսովորութիւն հիւանդին. տասներորդ՝ զուժն եւ զօրութիւն հիւանդին։