Պատմագրություն. Հայոց պատմութիւն

ԳԼՈՒԽ ԼԱ
ՄԱՆԿԱՆՑ ՀԱՎԱՔԻ ՄԱՍԻՆ

Շահ Աբասի մասին գրելիս գտել էինք, բայց մոռացանք, հետո գտանք, դրինք այստեղ: Քանզի Շահ Աբասը չափազանց շատ էր սիրում պատմություններ, հակաճառություններ, կատակներ, ծաղրանքներ, հավատաքննություններ եւ զրույցներ: Օրերից մի օր նրա մոտ հավաքված էր ամբողջ ավագանին եւ խոսում էին հավատի, լեզուների քաղցրության ու ճոխության մասին: Առաջին լեզվի մասին, որ տրվեց Ադամին, ոմանք ասացին, թե հրեաների լեզուն է առաջինը, ոմանք առաջին լեզուն համարեցին եվրոպացիների լեզուն, ոմանք էլ այս, ոմանք էլ այն: Իսկ շահը նրանց ոչ մեկի ասածներին էլ հավանություն չտվեց, այլ հրամայեց Լալաբեկ իշխանին եւ ասաց՝ տես, թե որքան ազգի լեզու կա Սպահանի երկրում, դու հավաքիր բոլոր ազգերից ծծկեր մանուկներ արու եւ էգ, որոնց լեզուն դեռեւս բացված չէ եւ լցրու մի լայնարձակ տուն: Գիշերը վառիր ճրագը, իսկ եթե ցրտի` կրակ արա: Նրանց մայրերին պատվիրիր, որ բնավ չխոսեն ու ժպտան, այլ փաթաթեն, մաքրեն, ծիծ տան, լողացնեն առանց խոսելու, դնեն օրորոց, ոչ ճոճ, այլ գետնի մահճում: Մայրերի ու երեխաների ծախսը տրվելու է արքունիքից: Գիշերը մայրերը կքնեն մանուկների մոտ, իսկ ցերեկը կմնան այլ տան մեջ:

(Շահը կարգադրեց) երկու ներքինի նշանակել նրանց պահապան, որպեսզի եթե երեխաներից մեկնումեկը լա, նրանք (ներքինիները) հայտնեն նրանց մայրերին լռելյայն, որ գան երեխաներին հոգան:

Պատվիրեց այս անել եւ ասաց՝ տեսնենք ինչ լեզվով կխոսեն նրանք, այդ լեզուն էլ կլինի Ադամին տրված լեզուն: Իշխան Լալաբեկը կատարեց հրամանը: Կահավորեց շինությունից հեռու մի տուն, որպեսզի չլսեն երգերի ու գուսանների ձայները: Եվ հավաքեց երեխաներ այն ազգերից, որոնք գտնվում էին Սպահանում:

Դրանք էին քրիստոնյա յոթ ազգ, իսկ այլ ազգերից` տասներեք: Նախ քրիստոնյա ազգերն են հայ, հույն, լատին, ասորի, վրացի, աղվան, բոշա: Իսկ այլ ազգերից տասն ազգեր էին՝ թուրք, պարսիկ, վլաթ, մար, լոռ, լագզի, օզբեկ, ջաղաթա, դիլաք, հրեա, հնդիկ, հաբեշ: Այսքան ազգերից հավաքվեց բազմաթիվ երկամսյա մանուկներ եւ տունը լցրեց արու եւ էգ: Իսկ եթե նրանցից մեկը մեռնում էր, սրա փոխարեն բերում էին ուրիշը: Եվ մի տարի հետո խոսեցին հոդավոր լեզվով, բայց եղած լեզուներից ոչ մեկը չէր, այլ խուժուդուժ եւ բեկբեկուն: Եվ շատերը գալիս էին եւ անխոս լսում էին նրանց խոսակցությունը եւ չէին հասկանում. կռվում էին, խաղում, ծիծաղում, լացում:

Երբ նրանց մայրերը մտնում էին նրանց մոտ, նրանք գալիս խուճապահար էին անում մայրերին, մորմոքում էին: Իսկ Շահը նույնպես եկավ ու լսեց նրանց խժալուր խոսքերը եւ հրամայեց չամիչ սփռել, իսկ նրանք ճվճվալով եւ ճչալով վրա թափվեցին, բայց ոչ ոք չիմացավ, թե դա ինչ լեզու էր:

Շահը հրամայում է՝ կոտորեք դրանց, որպեսզի այդ լեզուն չզարգանա: Բայց Լալաբեկը չթողեց կոտորել, տվեց իրենց մայրերին եւ ասաց՝ թող գնան իրենց մայրերի լեզուն սովորեն: Այդպես էլ արին, նրանք շատ շուտ սովորեցին իրենց մայրենի լեզուն: Այս բանը պատմեց Մարկոս վարդապետ Ջուղայեցին, որ Հավուրց թառի առաջնորդն էր. ասում էր, թե հավաքված մանուկներից մեկը եղել է իմ հորեղբայրը:

ԳԼՈՒԽ ԼԲ
ՄԱՐԴԱԳԱՅԼԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Ինչպես պատմում է Առաքել պատմագիրը՝ Շահ Աբասը Արարատյան աշխարհը տարագրեց եւ տարավ բնակեցրեց Պարսկաստանում, եւ Արարատյան երկիրը մնաց ամայի ու անմարդաբնակ:

Այս պատճառով գազանները բազմացան այս երկրում ու գազանորս դարձնելով, գյուղերում ու տներում բնակվեցին եւ որջեր սարքելով ձագեր էին հանում: Գազաններն էին ինձ, այծ, բորենի, գայլ, աղվես, կուզ, ոզնի եւ այսպիսի խոշոր ու մանր գազաններ. եւ մարդ չկար, որ հալածեր դրանց, իսկ սրանք համարձակ ու աներկյուղ կային եւ շրջում էին: Գայլերը ավելի համարձակ դարձան, քան մյուս գազանները: Քանզի այն մարդիկ, որ մնացել էին, ծերեր, պառավներ ու տկարներ էին, որոնք չկարողացան բանակների հետ գնալ, մնացին այստեղ. գայլերը գալիս էին պատառոտում նրանց ու լափում: Անկարողներին ուտելով սովորեցին, նաեւ առողջներին էին ուտում, եթե հանդիպում էին, այդ պատճառով անվանվեցին մարդագայլեր:

Մենք կարեւոր համարեցինք համառոտ նկարագրել նրանց տված վնասը: Մի ալեւոր Առինջ գյուղից գալիս է Քանաքեռ, շալակած էր աղ, գնում էր իր գյուղը: Հասնելով ջրաղացների գլուխը՝ ահա երկու գայլ իջան բլուրից, որ կոչվում է Դարաբաս եւ բռնեցին ալեւորին, բայց նա գոռաց ջրաղացների կողմը, մինչեւ նրանք կհասնեին, սպանեցին ալեւորին՝ մի ձեռքը եւ երեսը ուտելով: Մի կին Նորք87 գյուղից նստած էր իր դռանը՝ գրկում ունենալով իր մանուկ դուստրը: Ահա հեռվից մի գայլ տեսավ եւ եկավ, բռնեց մանկան հագուստից եւ քաշում էր իրեն: Կինն աղաղակում եւ գրկած մանկանը բաց չէր թողնում: Կնոջ ձայնի վրա մարդիկ եկան եւ հալածեցին գայլը եւ մանկանը մեռած խլեցին: Մխիկ անունով մի քանաքեռցի մարդ, որ գյուղի ջուրվարն էր, ըստ սովորության գնացել էր, որ ջուրը վարարեցնի. հասնելով մի ավերակ գյուղ, որ կոչվում էր Մեհուտ88 Կոտայք գավառում, մարդը տեսնում է, որ հինգ գայլ շտապ դեպի ինքն են գալիս: Մխիկը գնում բարձրանում է եկեղեցու տանիքը, իսկ գայլերը գալիս են մինչեւ պատի տակ եւ ջանում են ելնել եկեղեցու տանիքը: Մխիկը մեջքից գոտին արձակում եւ կախում է պատից, իսկ գայլերը հեռու նստած նայում են Մխիկին, որ գուցե իջնի, ուտեն: Այդպես մնում է մինչեւ լուսանալը: Երբ արեւը ծագում է, ահա երեք մարդ գալիս են բեռնակիր ձիերով: Մխիկը կանչում է նրանց, եւ նրանք գալիս հալածում են գայլերը, իսկ Մխիկը դողալով նրանց հետ գնում է իրենց գյուղը: Իմ եղբայր Խաչատուրը բղուղով մածուն վերցրած տանում էր Երեւան` իր կնքահորը: Հասնելով այն տեղը, որ կոչվում է Հանդակեր, եւ ահա վեց գայլ շրջապատում են նրան, եւ մոտ էին պատառոտելու, եւ ահա Աստծու ողորմությամբ Հովհաննես անունով մի քանաքեռցի մարդ է գալիս ձիով եւ փախցնում է գայլերը, Խաչատուրին հեծցնում է ձին եւ տանում Երեւան: Գայլերի վնասները շատ են, բայց մենք չնկարագրեցինք, որպեսզի ընթերցողները չձանձրանան:

ԳԼՈՒԽ ԼԳ
ԿՌԻՎ ԿՆՈՋ ԵՎ ԳԱՅԼԻ ՄԻՋԵՎ

Երբ շահը Երեւանը գրավեց, այստեղ իշխան նշանակեց Ամիրգունա խանին եւ նրան պատվիրեց բերդը նորոգել, այգիներ տնկել եւ շինարարության նկատմամբ փութաջան լինել: Այս պատճառով բոլորը սկսեցին շինել եւ այգիներ տնկել: Մի մահմեդական էլ այգի տնկեց եւ Կոտայքից Սարգիս անունով մի մարդ բերեց կնոջ հետ, որ ուներ ծծկեր երեխա: Սարգսին նշանակեց իր նորատունկ այգու պահապան: Իսկ Սարգիսը որթատունկերի մեջ ցանեց վարունգ, սեխ, ձմերուկ եւ կանաչեղեն: Ամուսինը (Սարգիսը) ցերեկը գնում էր բերդի վրա բանվորության, իսկ կինը այգին ու բանջարանոցն էր խնամում: Երեկոյան փայտե սանդուղքով ելնում էին հնձանի տանիքը գայլերի ահից եւ սանդուղքը քաշում էին վեր: Օրերից մի օր Սարգիսը ըստ իր սովորության գնաց իր բանվորությանը, իսկ կինը օրորոցը երեխայով իջեցրեց, դրեց հնձանը եւ դուռը չփակեց, գնաց բանջարանոցը մշակելու: Մի գայլ նկատելով այդ, գնաց դուռը բացեց եւ մտավ ներս, դուռը իրեն-իրեն ծածկվեց: Գայլը բռնեց երեխայի կապանքներից եւ կամենում էր պատառոտել երեխային, իսկ կինը լսելով դռան ծածկվելու ձայնը, մտածեց, թե գուցե մեկնումեկը մտավ հնձանը ինչ-որ բան գողանալու: Գնաց տեսավ, գոռաց եւ բռնեց գայլի ականջներից, քաշեց, որ ազատի մանկանը, բայց չկարողացավ: Եվ կինը քարշ էր տալիս գայլին, իսկ գայլը բաց չէր թողնում մանկան կապերը: Կինը քաշելով հասավ դռանը, բացեց եւ գոռաց դրացի կանանց, եւ երկու կին լսեցին ձայնը եւ եկան տեսան կնոջ տառապանքը: Մի կինը վերցրեց քաղհանի ուրագը, մյուսն էլ՝ մի մեծ բիր, խփեցին գայլին եւ սպանեցին: Իսկ երեխան բոլորովին չէր խոսում եւ շարժվում, կարծեցին, թե երեխան սպանված է: Մայրը բացելով երեխայի երեսը, իսկ երեխան ժպտաց մորը, իսկ մայրը ուրախությունից ուշաթափվեց, հազիվ ուշքի բերին: Այս բանը մենք լսեցինք Հովհանավանքի առաջնորդ Զաքարիա վարդապետից, իսկ ինքը լսել էր Սարգսից` Երեւանի անապատում 1080 (1631) թվին:

ԳԼՈՒԽ ԼԴ
ՔՈՒՐԴ ԱՎԱԶԱԿՆԵՐԸ ՇԱՐՈՒՐԻ ԴԱՇՏՈՒՄ

Ինչպես ասացինք, Ամիրգունա խանը Մովրովի դեմ պատերազմում խոցվեց, տարան Երեւան: Ղոռչիբաշու մոտ էր Թահմազ բեկը՝ Ամիրգունա խանի որդին: Մարերի ցեղը լսեց, որ քրդերն են, Մասիս լեռան այն կողմից, միատեղվեց եւ մտածեց գալ Շարուրի դաշտը եւ ավարել: Այս լուրը հասավ Ամիրգունա խանին, այդ պատճառով իր որդի Թահմազ բեկին խիստ պատգամ հղեց եւ ասաց՝ տառապանքի եւ նեղության օրեր վրա հասան քեզ. արդ՝ ո՞ւմ վրա ես հույս դնում այդտեղ մնալով: Եվ երբ Թահմազ բեկը լսեց հոր պատգամը, խոր խոցվեց, այդ պատճառով առանց Ղոռչիբաշու գիտության առավ իր գունդը նույն օրը գնաց Գեղամա գավառը, մյուս օրը անցավ Վայոց ձոր, իսկ երրորդ օրը իջավ Վեդի կոչվող դաշտը եւ տեսավ, որ մարերը տարածված են դաշտավայրում: Թահմազը բարձր ձայնով գոչեց. Օն հեռու, ղզլբաշ, օն հեռու*: Եվ մեկը պարսիկների կողմից, այն էլ ոչ ազնվական, այլ ստորին ու վատ արհամարհանքով պատասխանեց եւ ասաց՝ բեշ բաթման տառունուն նա հավի օլուր**, որ ստույգ հայերեն այս է: Քանի որ հացի պակասություն կար, ուստի այդ մարդը՝ Ուլուֆան, կորեկ էր առել եւ այստեղ անարգանքով երեսով տվեց: Եվ մինչեւ այսօր առակ է ասվում այս երկրում: Այս խոսքի վրա պարսիկները թուլացան եւ պատերազմ մտնել չցանկացան. ուստի Թահմազ բեկն ինքը քիչ մարդկանցով մտավ քրդերի բանակը եւ սկսեց կոտորել: Զորքը տեսնելով՝ արիացան, սրանք էլ մտան պատերազմ եւ հաղթեցին քրդերին ու հալածեցին, գնացին մինչեւ այնտեղ, որ կոչվում է Այաղլուսարայ. այստեղ կանգնեցրին քրդերի սպիտակ դրոշակը, որ կոչվում է ալամ կամ բայրաղ:

Քրդերը տեսնելով իրենց դրոշակը (զինանշանը), կարծեցին ճշմարտություն է, ուստի գնացին նրա մոտ: Իսկ պարսիկները բռնում էին նրանց, կալանում ու կոտորում էին: Ավարեցին նրանց ողջ ունեցվածքը, իսկ մնացածը մազապուրծ եղած գնացին իրենց տեղերը:

Մինչդեռ Թահմազ բեկը Այաղլուսարայում էր, եկավ մի այլ գույժ, թե ահա օսմանցիների մի գունդ Կարսից ելել, եկել հասել է Կվաշ եւ Վժան [1] ՝ Արագածի լեռոտներում եւ կամենում է գնալ Կարբի [2]: Թահմազը այս լսելով, բոլոր գերիներին, սպանվածների գլուխներն ու ավարը ուղարկեց իր հայր Ամիրգունա խանին, իսկ ինքը չգնաց, այլ առնելով զորքը, նույն երեկոյան գնաց Նորագավիթ գյուղը: Այնտեղ ձիերը կշտացրին եւ աքլորականչին ելան ու անցան Հրազդան գետը, որ Զանգուն է, բռնեցին առապարը, առանց ճանապարհի հասան Օշականից վեր եւ անցնելով Քասաղ [3] գետը այգիներից ներքեւ, որ կոչվում է Կարբիի դաշտ: Անցան գնացին եւ հասան Վժանի հանդը եւ տեսան օսմանցիներին: Պատերազմի փողը հնչեցրին, եւ խառնվեցին միմյանց պարսիկներն ու օսմանցիները: Օսմանցիների ձիերը պարսից փողերի ձայնին վարժ չէին, երբ փողերը հնչեցին (օսմանցիների) ձիերը սկսեցին փախչել, իսկ պարսիկներն ընկան նրանց հետեւից եւ հալածեցին նրանց: Բայց Թահմազ բեկը մոլորված ու կտրված իր զորքերից, միայնակ գնում էր: Եվ ահա երեք օսմանցի հեռվից տեսան նրան եւ իմացան, որ պարսիկ է, բայց չիմացան, թե ով է եւ գողունի ընկան նրա հետեւից:

Բայց նա ուներ կիսաբանական զորավոր մի ձի, որին անվանում էին Ղազիգհեր (աշխետ հերոս): Փախչելով օսմանցիների առջեւից, ահա հանդիպում է մի փոսի, որի լայնությունը քսանչորս թիզ, իսկ խորությունն ու երկայնությունը անչափ: Մտրակելով՝ ձին շեշտակի թափ առավ ու թռավ անցավ այն կողմը եւ կանգնեց ոտքերի վրա, Թահմազը իջավ, համբուրեց ձիու աչքերը, եւ գնալ գալով գտավ զորքը, հաշվեցին, տեսան, որ զորքից պակասում է վեց մարդ, իսկ իրենք ունեն կապված (գերի) հինգ հոգի եւ (կտրված) գլուխ՝ երեք: Առան գնացին Երեւան` խանի մոտ, եւ երկու պատերազմները նկարագրեցին, պատճենը տվին սուրհանդակի ձեռքը եւ ուղարկեցին շահին:

* Քանաքեռցին տուր թարգմանել է հեռու, մինչդեռ տուր նշանակում է առաջ:

** Ի՞նչ առաջ հինգ բաթման կորեկով:

ԳԼՈՒԽ ԼԵ
ԱՄԻՐԳՈՒՆԱ ԽԱՆԻ ՄԱՀԸ

Երբ Թահմազ բեկը իր զորքով գնաց, բայց ոչ Ղոռչիբաշու հրամանով, այս վերջինը մահու չափ խոր վիրավորվեց՝ նախատինք համարելով իրեն: Սա եւս գրեց գանգատագիր Թահմազ բեկից եւ սուրհանդակի միջոցով ուղարկեց շահին: Այնպես պատահեց, որ երկու սուրհանդակներն էլ՝ Ղոռչիբաշունը եւ Թահմազ բեկինը, միեւնույն օրը մտան շահի մոտ: Երբ գրությունը կարդաց, իմացավ, որ Ղոռչիբաշին նախանձից է գրել, ուստի բանի տեղ չդրեց Ղոռչիբաշու ասածները: Իսկ Թահմազ բեկինը ընդունեց եւ գովեց նրան: Եվ նամակ գրեց, հանձնեց նույն սուրհանդակին: Նամակի պատճենը հետեւյալն էր: «Հրաման է մեր թագավորությունից առ քեզ, Թահմազ բեկ, որ եթե քո հայրը մեռնի, թաղիր, իսկ եթե ապրի, թող մնա այդտեղ, կամ թող գա ինձ մոտ, կամ լուռ նստի, իսկ խանություն դու արա»: Երբ Թահմազը այս լսեց, իսկույն սպանեց իր հորը: Ոմանք ասում են լարով խեղդեց, ոմանք էլ ասում են՝ բարձը դրեց բերանի վրա եւ նստեց վրան՝ շնչարգել անելով նրան, եւ մեռավ: Ոմանք էլ ասում են՝ իր մահով մեռավ վերքի սաստկությունից, քանզի բժիշկները չկարողացան բուժել: Որովհետեւ որքան դեղեր էին դնում, վերքն ավելանում էր, եւ կսկծից մեռավ:

Այսպես թե այնպես կյանքից հեռացավ քաջ ու արի Ամիրգունա խանը՝ խարտյաշ առյուծը: Նրա տեղը գրավեց նրա որդին՝ Թահմազ բեկը եւ նստեց իբրեւ խան ծանր իշխանությամբ: Բայց ես տարակուսանք ունեմ սրա մասին, քանզի Առաքել պատմագիրն ասում է, թե երբ Ամիրգունա խանը խոցվեց, սրա որդի Թահմազ բեկը շահի մոտ էր: Իսկ շահը երբ լսեց Ամիրգունա խանի վիրավորվելը, որդուն ուղարկեց հոր մոտ, որ երկիրը կառավարի: Իսկ տարածված լուրը այն էր, ինչ գրեցինք, քանզի կարծում եմ՝ լուրը ճիշտ էր: Քանզի ես մանուկ էի, երբ ասում էին, թե ահա Թահմազն եկավ Վրաստանից: Քրդերից ոմանց բռնեցին, շղթայակապ բերին Քանաքեռ, պահ տվին: Մեզ էլ տվին ոմն Լկիլկի անունով մեկին, որ հայերեն գիտեր, սա մեզ պատմեց պատերազմի մասին:

ԳԼՈՒԽ ԼԶ
ՕՍՄԱՆՑԻՆԵՐԻ ԱՐՇԱՎԱՆՔԸ ԲԱՂԴԱԴԻ ՎՐԱ

Օսմանցիների Մուրադ թագավորը լսեց, թե մեռավ Շահ Աբասը եւ թագավոր նստեց նրա թոռ Սաֆին: Սա երեխա է եւ ոչ արի, ուստի զորք հավաքեց եւ հանձնեց Վազիր Խոսրով փաշային՝ արշավելու Բաղդադի վրա եւ գրավելու այն:

Եվ գնաց նա Եկբատան [4], որ Քիրմանշահն է, Համադան եւ Դարկաղին, բայց ոչինչ չկարողացավ անել, վերադարձավ գնաց օսմանցիների երկիրը եւ կամեցավ ձմեռել Թոխաթում [5] (Եվդոկիա): Մուրադ թագավորը լսեց, բարկացավ եւ ուղարկեց Մուրթուզա փաշային եւ սա կտրեց Խոսրով փաշայի գլուխը եւ ինքը գրավեց նրա տեղը:

ԳԼՈՒԽ ԼԷ
ՌՈՒՍՏԱՄ ԽԱՆԻ ՎԱՆ ԳՆԱԼԸ

Իսկ պարսից թագավոր Շահ Սաֆին լսեց Սուլթան Մուրադի արածը, ինքը նույնպես կամեցավ անել, ինչ որ նա արեց, ուստի հրամայեց զորք հավաքել եւ արշավել Վանի վրա: Նրանց գլխավոր նշանակեց Ռուստամ խանին, որ Թավրիզի իշխանն էր: Եվ երբ նա գրավեց այս իշխանությունը, հպարտությամբ մարդ ուղարկեց Երեւան Թահմազ խանի մոտ՝ գալու միասին արշավեն Վանի վրա: Իսկ Թահմազ խանը խստությամբ պատասխան տվեց եւ ասաց՝ ես չեմ կարող գալ, նախ՝ որ շահից հրաման չունեմ եւ երկրորդ՝ որ երեք կողմից թշնամիներ կան Երեւանի վրա՝ վրացիներից, քրդերից եւ օսմանցիներից, ինչպես երկիրը անտեր թողնեմ եւ գամ ծառայության մտնեմ, եւ չգնաց: Նաեւ ուղարկվածներին շուքով չընդունեց եւ անարգված վերադարձան: Այս պատճառով խիստ վիրավորվեց Ռուստամը եւ չէր իմանում ինչ անի, քանզի իր խոսքը չկատարվեց, այլ արհամարհվեց Թահմազի կողմից:

Եվ ինքը առավ զորքը, գնաց Շամիրակերտ [6], նստեց նրա շուրջը եւ սկսեց պատերազմել շատ օրեր եւ հասկացավ, որ չի կարող գրավել, մտածեց փախչել: Զորքին հրամայեց սփռվել երկրում եւ ավարել ինչ որ կարող են մինչեւ երեք օր: Երեք օրից հետո վերադառնալ իր մոտ: Զորքը գնաց, կողոպտեց , ինչ որ գտավ եւ վերադարձավ նրա մոտ: Իսկ նա գաղտնի կանչեց բոլոր հազարապետներին եւ ասաց՝ դուք գաղտնի կանչեք հարյուրապետներին, սրանք կանչեն հիսնապետներին, հիսնապետները՝ տասնապետներին, այս վերջինները՝ իրենց զորքերին, որ պատրաստ մնան այն նշված գիշերը փախչելու միաժամանակ, որ օսմանցիք չիմանան եւ բերդից ելնեն մեզ հետապնդեն ու վնաս տան: Եվ այդպես արին, ճրագները վառ թողին, որ օսմանցիք չկասկածեն: Եվ այդպես փախան միեւնույն ժամին:

Հաջորդ օրը օսմանցիք նկատեցին պարսիկների փախուստը եւ հետամտելով չկարողացան հասնել, վերադարձան նրանց հանգրվանները եւ չգտան մի ուլունք անգամ, բացի ճրագներից:

Իսկ Ռուստամը գնաց Թավրիզ, գանգատ գրեց Թահմազի վրա եւ ուղարկեց շահին: Իսկ Շահը արհամարհեց նրան, նամակաբերներին ծեծով հետ դարձրեց, իսկ Ռուստամին մինչեւ սրա մահը արհամարհանքով էր նայում:

ԳԼՈՒԽ ԼԸ
ՄԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Քանի դեռ կենդանի էր Ամիրգունա խանը, Մուրադ անունով օսմանցի մի մարդ գողության պատճառով մահապատժից փախավ եւ եկավ Ամիրգունա խանի մոտ եւ մեծարվեց նրա կողմից: Երբեմն սա պարսից (զորքի) առաջնորդ էր դառնում եւ զորքը տանում էր օսմանցիների վրա: Եվ այսպես սիրվեց խանի կողմից իր քաջության համար: Սա ուներ Ասլան անունով մի եղբայր. սա լսեց, թե իր եղբայրը խանի կողմից մեծարվել է, ուստի ինքը նույնպես ապստամբեց եւ ամբողջ ընտանիքով բաժանվելով եկավ եղբոր մոտ: Եղբայրը նրան առավ տարավ խանի մոտ: Եվ երկուսն էլ ծառայում էին նրա առջեւ:

Ամիրգունա խանից հետո Թահմազ Ղուլի բեկը նստեց: Սա նույնպես սիրեց նրանց եւ Մուրադ բեկին դարձրեց երկրորդը, իսկ Ասլան աղային նշանակեց հարկերի վերակացու: Այս Ասլան աղային ուղարկեց երկիրը, որ գլխագրի բոլոր մարդկանց եւ իրերը: Նախ եկավ Քանաքեռ ձմեռ ժամանակ եւ իր առջեւ կանչեց գյուղացիներին, որ ցույց տան իրենց շնչերին: Նախ եկավ մելիք Դավիթը եւ բերեց իր ութ որդիներին, դստեր որդուն եւ ցույց տվեց: Բոլորը գալիս էին իրենց որդիներով եւ գրանցվում: Իսկ իմ հայր Մկրտիչը ինձ՝ Զաքարիայիս, շալակեց, իմ եղբայր Խաչատուրին առջեւ գցած գնաց: Երբ մեզ տեսավ փոքր ու կաղ եւ ծուռ ոտքով, բարկացավ ու ասաց՝ քո առողջ որդիներին պահել ես, անդամալույծներին ես բերել: Եվ հրամայեց երեսի վրա պառկեցնել գետնին եւ բերելով ջուր թափեցին մարմնի վրա, ոտքից մինչեւ գլուխ ջրողող արին: Մի մարդու նստեցրեց գլխի վրա, իսկ մի ուրիշի էլ՝ ոտքերի վրա, եւ չորս զինվորի հրամայեց երկու կողմից ծեծել: Այնքան ծեծեցին, մինչեւ որ մորթին մարմնից պոկվեց, իսկ ինքը անշնչացավ: Նրան համարեցին մեռած: Ապա քաշելով թաղեցին փայենի մեջ:

Բարսեղ անունով մի մարդու եւ Ղազար անունով մի այլի հանեցին քսան եղունգները, մի այլի Երեւանցի Մարուքե անունով կախեցին մի ձեռքից եւ այնքան ծեծեցին, մինչեւ որ բոլոր հոդերը խախտվեցին: Եվ այսպես նրա սարսափը բոլորին տիրեց մեծ սաստով, ուստի ծծկեր երեխա էլ չմնաց, որ ցույց չտվին: Իսկ եթե ծերեր էին գալիս, հրամայում էր իր առջեւ երթեւեկել եւ նայում էր, եթե գլուխը կորացած էր ու երկու ձեռքերը իր հետեւն էր տանում, չէր գրում, իսկ եթե գլուխն ուղիղ էր պահում եւ ձեռքերը տանում էր առաջ, սրան գրանցում էր:

Ոչ ոք այս չիմացավ: Իսկ երբ մանուկներ էին գալիս, պարանը բերում եւ պատանու պարանոցի շուրջը պատում էր, պարանի երկու ծայրերը դնում էր մանկան բերանը եւ ասում էր, որ ատամներով բռնի, եւ օղ անելով տանում էր գլխի վրա, եթե գլխով անցնում էր, թողնում էր նրանց, որ գնան, իսկ եթե գլխով չէր անցնում, նրան գրանցում էր: Եվ այսպես բոլորին գրանցեց խիստ ճշգրտությամբ՝ մարդ, կով, ձի, ջորի, էշ, ոչխար, ջրաղաց, ձիթաղաց, արհեստներ, բրնձաղաց, այգիներ, բանջարանոցներ եւ այլ, ինչ որ գտնվեց, գրանցեց եւ բոլորը հարկի տակ դրեց: Եվ բոլոր գրվածները դրեց արքունի դիվանը:

ԳԼՈՒԽ ԼԹ
ՀԱՐԿԱՀԱՎԱՔ ՇԱՀՂՈՒԼԻ ԲԵԿԻ ՄԱՍԻՆ

Պարսից Շահ Աբաս թագավորը շատ էր սիրում զվարճություն եւ գինարբություն: Օրերից մի օր իշխաններից ոմանց առնելով գնաց պարտեզը ընթրելու եւ գինի խմելու: Նստած խնձորենու տակ, խոտի վրա եւ նայելով ծառին՝ ասաց. «Ինչքա՞ն պտուղ կունենա այս ծառը»: Ոմանք այսքան լիտր ասացին, ոմանք՝ այնքան: Առջեւում կանգնած Շահղուլի բեկ անունով մի մարդ, որ խոհանոցի սպասավոր էր, ասաց. «Թագավոր, ողջ եղիր, որ այսքան լիտր խնձոր կա այս ծառի վրա. հրամայիր թող քաղեն եւ կշռեն, եթե մի սխալ ավել կամ պակաս լինի, իմ աչքերը հանիր»: Երբ շահը լսեց այս, սոսկաց: Հրամայեց երկու մարդու՝ բարձրանալ ծառը եւ բոլորը քաղել, չթողնել մի հատ անգամ եւ չկորցնել: Այդ երկու մարդը ելան, քաղեցին բոլորը, իջեցրին, կշռեցին, կշիռը այնքան էր, որքան եւ ասաց Շահղուլի բեկը, ոչ մի գրամ ավել կամ պակաս չէր: Շահը հարցնում է. «Քո իմաստությունը միայն առ է՞դ է, թե՞ վերաբերում է ամեն բանի»: Մարդը պատասխանում է. «Ոչ թե առ այդ միայն, այլ առ ամեն ինչ, քանզի քո ծառան արքունի խոհանոցում է, ինչ որ գալիս գնում է, ոչ չափվում է, ոչ էլ կշռվում, ինչ որ ես ասում եմ, այնքան էլ լինում է»: Արքան հրամայում է բերել խարարով ցորեն եւ հարցնում է՝ քանի՞ լիտր է սա: Մարդը պատասխանում է՝ այսքան լիտր է: Եվ չափելով տեսան, այնքան էր, որքան նա ասաց: Շահը զարմացած հրամայեց նրան վտարել երկրից: Ասաց՝ դրա աչքը չար է, վեմ կճեղքե, աղբյուրները կխցի եւ բույսերը կչորացնի: Եվ հանեցին նրան տնով եւ ամեն ունեցվածքով, հալածեցին: Նա գնաց հասավ Երեւան եւ ծանոթացավ Ամիրգունա խանին, քանզի նախապես իրար ճանաչում էին: Խանը նրան նշանակեց արտերի վերակացու, որ իմանա հինգերորդի որքանությունը: Այդ պաշտոնը պարսիկները կոչում են հազարչի: Իսկ նա գնում է երկիր նայելու. եթե գնում էր որեւէ արտ, ասում էր՝ այսքան ցորեն կա այստեղ, իսկ եթե դեզի էր մոտենում, ասում էր՝ այսքան խուրձ է, իսկ եթե գնում էր սեղջի վրա, ասում էր՝ այսքան լիտր է, եթե մոտենում էր խաշների հոտ կամ խոշոր եղջերավորների նախիր, ասում էր՝ այսքան խոշոր է, այսքան ոչխար, եւ այդպես էլ լինում էր, բնավ չէր սխալվում: Նրան անվանեցին հարկահավաք Շահղուլի բեկ: Եվ այսպես նա մնաց արտերի վերակացու եւ խաշների հաշվիչ:

Ամիրգունա խանի կենդանության ժամանակ նա էր քննիչն ու զննիչը: Ամիրգունա խանից հետո խան եղավ Թահմազղուլին: Երեք տաճիկներ միաբանվեցին եւ մարդկանցից թաքուն սպանեցին նրան )հարկահավաքին(, ոչ ոք չիմացավ նրա մահը, քանզի միայն տեսան նրա դիակը մերկ ընկած էր մի վայրում: Եվ այսպես մեջտեղից վերացավ չարը:

ԳԼՈՒԽ Խ
ԹԵ ԻՆՉՊԻՍԻՆ ԷՐ ԹԱՀՄԱԶՂՈՒԼԻ ԽԱՆԸ

Այն, ինչ գրեցինք այս պատմության սկզբից մինչեւ այստեղ, ամենը ըստ լուրերի, գրքերի պատմության եւ հիշատակարանների էր: Այսուհետեւ ականատես, ականջալուր եմ մոտիկ իրողությունների, ուստի գրում եմ ամենը անսխալ: Նախ եւ առաջ այն, թե ինչպիսի մարդ է Թահմազ խանը: Նա տեսքով գեղեցիկ էր, խոշորաչ, կցահոն, լայնաճակատ, թիկնեղ, փոքրաբերան, մանրատամ, քաղցրազրույց եւ հաճելիախոս: Իրավարար էր եւ ճշմարտադատ, ճշմարտասեր էր ու անաչառ եւ քրիստոնեասեր: Քանզի միշտ գնում էր նրանց տները, ուտում ու խմում էր, չէր խորշում քրիստոնյաների մորթածներից եւ ոչ էլ եփածներից: Եվ ասում էր, թե մահմեդականները քրիստոնյաների միսն ուտում եւ արյունը խմում են, բայց ասում են, թե քրիստոնյաների մորթածը մի կերեք, որովհետեւ մեղք է: Եվ գնալով Գրիգորի՝ Դավիթ մելիքի որդու հարսանիքին՝ իր հետ շատ մահմեդականներ չտարավ, որպեսզի շատ ծախս չլինի մելիքի տանը, այլ իր հետ տարավ Մուրադ բեկին, Ասլան աղային, Մասում քալանթարին եւ որոշ ծառաների: Երբ բազմում էր ընթրիքի, իր աջում եւ ձախում նստեցնում էր մելիք Դավիթին եւ կարբեցի Գոզալ բեկին: Երբ վեր էր կենում, վեր էին կենում նաեւ նրանք: Երբ քնում էր, ասում էր՝ թող բոլորը քնեն, ոչ ոք արթուն չմնա: Այս էր նրա սովորությունը:

Այնպես եղավ, որ նույն հարսանիքում մելիքի տանը նստեց իրիկվանից մինչեւ կեսգիշեր ուտելու եւ ըմպելու գուսաններով, երգերով, պարերով եւ մեծ խնդությամբ: Երբ գինովցավ, վեր կացավ քնելու եւ ասաց` բոլորդ գնացեք քնեք, ոչ ոք արթուն չմնա: Ինքը գնաց քնեց եւ քնից կշտացավ, վեր կացավ լապտերը վառեց եւ տվեց մելիքի դստեր ձեռքը, որի անունն էր Վարդա խաթուն: Եվ շրջում էր, որ տեսնի, թե մահմեդականներից որեւէ մեկը արթուն է: Մտավ ներքին մառանը եւ տեսավ, որ քուրսի էր դրված թոնրի վրա եւ սեղան էր գցված քուրսու վրա, եւ հաց ու կերակուր սեղանին, գինու աման եւ վրան բաժակ: Իսկ Ասլան աղան ոտքը պարզած քուրսու տակ, ձեռքերը միմյանց վրա դրած, գլուխը ձեռքերին քնած էր քուրսու վրա: Խանը այդ տեսնելով հետ դարձավ եւ աղջկան ասաց` ոչ ոքի ոչինչ չասես: Եվ ելավ անկողին եւ դարձյալ քնեց:

Հարսանիքի սպասավոր երկու մարդ կար` մեկի անունը Սարհադ էր, մյուսինը` Թարխան: Սրանք զարթուն էին եւ տեսան այն, գնացին, զարթնեցրին Ասլան աղային եւ նրան ամենը պատմեցին: Երբ այս բանը լսեց, ահուդողը պատեց նրան. ասաց` գիտեմ, որ կսպանի ինձ, սակայն եթե խանը հարցնի, ես ճշմարիտը կասեմ: Եվ վեր կացավ գնաց իր տեղը: Մյուս օրը խանը մահմեդականներին միասին կանչեց եւ նրանց ասաց` իմ այստեղից գնալուց հետո ո՞վ մնաց արթուն: Ասլան աղան ասաց` ես գնացի ներքին մառանը եւ տեսա սպասավորները ուրախանում են քո մեծությամբ, ես էլ նստա քուրսու տակ եւ շատ ուրախացա. քունս տարավ եւ ես չկարողացա վեր կենալ, այլ քնեցի սեղանի վրա: Խանն ասաց` եթե ճշմարիտը ասած չլինեիր, քո գլուխը կթռչեր քեզնից: Եվ այսպես ահարկու էր մահմեդականների նկատմամբ եւ սիրով էր քրիստոնյաների վերաբերմամբ: