Արմատ հաւատոյ

Ի Կղեմայ առաքելասահման կանոնացն.
Կարգեցին առաքեալքն զաւր Ծննդեանն Տեառն ի վեցն յունուարի:
Պողիկարպոսի եպիսկոպոսի, զոր լուաւ ի Յոհաննէ.
Ծնունդ Փրկչին ի միաշաբաթոջ եղեւ, եւ մկրտութիւնն` յետ երեսուն ամի ի նոյն քանիաւնութեան ամսոյն պատահեցաւ լինել յաւուր չորեքշաբաթոջ:

Մակարայ յԵրուսաղէմի հայրապետի.
Մկրտութեանն խորհրդոյ յերիս տաւնս առաւել փափաքեցին մեր հարքն` ի Զատիկն, ի Պենդեկոստէն եւ ի Ծննդեան Մկրտութեանն Տեառն, զոր տաւնեմք ի միում աւուր:

Յոհաննու Երուսաղէմի հայրապետի.
Կանոնք եւ սահմանք եկեղեցոյ զաւուրս ութ պահեսցեն ծերք եւ տղայք, ընդ նմին զշաբաթ եւ զկիւրակէ, եւ յորում Է աւուր դիպեսցի, կատարեսցեն զաւր ծննդեանն եւ մկրտութեանն, վասն զի աստուածայինք են եւ փրկագործ:

Նեքտառեայ Հռոմայ հայրապետի.
Սահմանք ուղղափառութեան եկեղեցոյ առաքելոցն հաստատեալ քառասուն աւր պահել կրաւնաւորաց եւ ապաշխարողաց, եւ ութ աւր համաւրէն ժողովուրդքն, ընդ նմին զշաբաթ եւ զմիաշաբաթ եւ զտաւն Աստուածայայտնութեանն` Ծննդեանն ասեմ եւ Մկրտութեանն, վասն զի աստուածայինք են եւ տէրունականք, յորում աւուր դիպեսցի կատարեսցեն:

Գրիգորի Աստուածաբանի.
Կարգեսցէ եպիսկոպոսն իւրոյ եկեղեցոյն ի վեցն յունուարի զաւր Ծննդեանն Տեառն եւ Յայտնութեանն, վասն զի աստուածայինք են եւ տէրունականք, յորում աւուր դիպեսցի` կատարեսցեն: Ի չորեքտասանն փետրուարի եկաւորեալն Տեառն ի տաճարն:

Նորին.
Երիս ծնունդս գիտէ մեզ բանս. զմինն փչմամբն Հոգի Սուրբ եկեսցէ ի քեզ եւ ի քթթելական Բանն խառնեաց իւր մարմին իբրեւ քառասնաւրեայ մանուկ, եւ զմիւսն մարմնանալովն եւ մկրտութեամբն:

Տեսանե՞ս, զԾնունդն եւ զՄկրտութիւնն անբաժանելի ասէ եւ զմիւսն Յարութեամբն եւ վերագրէ զճառն ի Յայտնութիւնն Տեառն եւ սկսանի թէ Քրիստոս Ծնեալ լինի, եւ թէ Երեւեցաւ Աստուած մարդ ծննդեամբ, եւ ի նոյն աւրէ, ասէ, մկրտութեան է աւրս եւ պարտ է վաստակել, որ ցուցանէ թէ երեկուն էր Ծնունդն եւ առաւաւտուն Մկրտութիւնն: Այս հարկարար առաջին հարցն երեկուն զծնունդն առնել, զի երեւեսցի պատիւ մկրտութեանն առաւաւտուն:

Բարսղի.
Անուն դիցուք տաւնիս Աստուածայայտնութիւն:
Հիպողիտեա[յ] եպիսկոպոսի.
Իննամսեա[յ] Տէրն ծնաւ եւ երեսնամեայ մկրտեցաւ ի նմին աւուր` ըստ Ղուկայ, եւ Յիսուս էր ամաց իբրեւ երեսնից. եւ յետ սակաւուց զմկրտութենէն ճառէ, զի աննման էր այլում աւուր ծնանել Փրկչին եւ այլում աւուր մկրտիլ եւ թերահաւատութիւն ի մէջ արկանել, զի զայլ ծնեալ եւ զայլ մկրտեալ ասացին, զի երկուս բնութիւնս եւ երկուս որդիս խոստովանեցան, եւ այն ի յերկուս տաւնս բաժանեցին որք անհնազանդքն էին: Իսկ եկեղեցի հաւատացելոց ի միում աւուր տաւնէ զտաւն Ծննդեան Տեառն եւ Մկրտութեանն:

Սեբերիանոսի եպիսկոպոսի` Ղուկասու Աւետարանին մեկնութենէն.
Նախնիքն երկուս աւուրս ի շաբաթն պահեցին եւ զյիշատակ սրբոցն յաւուրս յայսոսիկ յառաջիկայսն անցուցին. բայց միայն զԱստուծոյն եւ զԱստուածորդոյն տաւն ուր հանդիպի` կատարել, զի Աստուած է եւ զամենայն լուծանէ, զԾննդեանն ասեմ եւ զՄկրտութեանն ի միում աւուր:

Ի թղթէն Մելիտոնի եպիսկոպոսի, որ առ Տրեպիսն.
Տաւնեմք ըստ աւետեաց հրեշտակին իննամսեայ` զծնունդն, ութաւրեայ` զթլպատութիւն, երեսնամեայ` զմկրտութիւնն, եւ պատուել այսպէս զծնունդն եւ զմկրտութիւնն ի միում աւուր տաւնել:

Կիպրիանոսի եպիսկոպոսի.
Քրիստոս ըստ մարմնոյ երեսուն ամ լցեալ, յայսմ աւուր մկրտի յորում եւ ծնաւ ի Սրբոյ Կուսէն:

Մարութայի Նփրկերտոյ եպիսկոպոսի.
Եւ զայս ասեմ ոչ եթէ այլ եւ այլ են տաւն Ծննդեանն եւ Մկրտութեանն, այլ ի միում աւուր տաւնել պարտ է. բայց վասն զի գործքս այլ եւ այլ են որ այսաւր պատահեցաւ:

Ի Կարնոյ կանոնացն, որ եդաւ հրամանաւ Յուստիանոսի.
Վասն մեծի Յայտնութեանն զոր կարգեցին առաքեալքն ի վեցն յունուարի ուրախութեամբ տաւնել ի փառս յԱստուծոյ. եւ որ այլազգի խորհի եւ ի քսան եւ հինգն դեկտեմբերի ծնունդ առնէ հետեւելով Արտեմոնի, յԱստուծոյ եւ ի սուրբ ժողովոյս նզովեալ եղիցի:

Վասն Արտեմոնի.
Արտեմոն յետ խաչելութեանն Տեառն երեսուն եւ չորս ամի անցելոյ աշակերտեցաւ Յոհաննու աւետարանչի եւթն ամիս եւ ոչ եկաց հաստատուն [յ]ուղիղ հաւատս, զորմէ ասէ Յոհաննէս. Ոմանք առ ի մէնջ ելին: Եւ յետ մահուան առաքելոյն ասէ Արտեմոն. Վասն նախանձու առաքեալքն զծնունդն Տեառն ոչ ասացին, իսկ այժմ ինձ յայտնեցաւ եւ ես ձեզ ծանուցանեմ: Եւ ընդ հակառակս ելեալ` գրէ ընթերցուածս եւ բաժանէ յերկուս բնութիւնս զմի Քրիստոսն եւ երկու որդիս, եւ կարգէ երկուս տաւնս բաժանեալս ըստ երկուց որդւոցն. քսան եւ հինգն դեկտեմբերի կարգէ զծնունդն ի Սրբոյ Կուսէն եւ զծնեալն սոսկ մարդ ասէ, եւ ի վեցն յունուարի սահմանէ զմկրտութիւնն, եւ զայն Բանին Հաւր ասէ եւ բաժանէ զԱստուած Բանն յիւր միացեալ եւ աստուածացեալ մարմնոյն:

Ի թղթէն Գրիգորի Արծրունեաց եպիսկոպոսի, զոր գրեաց յԵրուսաղէմայ ի Հայք.
Յերեսներրորդի ամի թագաւորութեանն Յուստիանոսի կայսէր կրկին մարտ ետ սատանայ ընդ եկեղեցի, եւ փոխեցին զսուրբ հաւատն եւ այլայլեցին զկարգ եկեղեցւոյ, զոր հաստատեալ էր առաքելոցն: Քանզի եմուտ առ թագաւորն Հրէայ ոմն հերձուածող եւ ասէ. Ընդէ՞ր ոչ առնեն յերուսաղէմացիքն զտաւն Տեառն ընդ առաջին ըստ Ծննդեանն եւ ոչ ըստ Յայտնութեանն, որպէս ամենայն երկիրս Յունաց: Եւ լուեալ թագաւորն գրեաց վաղվաղակի առ հայրապետ քաղաքին որում անուն էր Ոստոս, առնել զտաւն Տեառն ընդ առաջին ըստ Ծննդեանն եւ ոչ ըստ Յայտնութեանն. եւ հայրապետն արտասուեալ ժողովրդականաւքն հանդերձ եւ երեւեալ նշան Աստուծոյ, քանզի ջուր բղխեաց ի սիւնէն, որ ի սուրբ Սիոն առաջի բազմութեանն եւ զաւրաց թագաւորին, եւ ամենեքեան փառս ետուն Աստուծոյ: Եւ դարձեալ ի հայրապետութեանն Մակարայ ի Մաւրիկ թագաւորէն եկեալ սաստիկ հրաման մահու ի քաղաքն յԵրուսաղէմ, թէ ոչ կատարեսցեն զտաւն Տեառն ընդ առաջին ըստ Ծննդեանն եւ ոչ ըստ Յայտնութեանն. եւ բազմութիւն քաղաքին ետուն զանձինս իւրեանց ի մահ եւ ոչ առնել զկամս թագաւորին. եւ զաւրք թագաւորին կամեցան սուր արկանել ի քաղաքն, եւ յԱստուծոյ խնամոցն այլ նշան յայտնեցաւ: Քանզի Սուրբ Կոյսն Մարիամ տպաւորեցաւ ի նմին սիւն որ ի սուրբ Սիոն, ի գիրկս ունելով զՓրկիչն, եւ յաջ Տեառն խաչ մեծ ծիրանի, եւ տեսին արդարք եւ մեղաւորք, եւ բժշկեցաւ առաջին կին մի ի Հայոց: Եւ յետ մահուանն Մակարայ ընկալաւ զքաղաքն զաղանդն:

Յոհաննու Հայոց կաթողիկոսի .
Որ ծնունդ առնէ նախ քան զյայտնութիւնն, սուտ է. զի Ծնունդն եւ Յայտնութիւնն մի են, եւ յայտ ընթերցուածոյն է, որ ասէ . Յիսուս Քրիստոսի ծնունդն էր այսպէս:

Յոհաննու իմաստասիրի Հայոց կաթուղիկոսի.
Արժան է աւր յայտնութեանն աւրհնել զջուրն :
Պատրիարգն ասէ.
Զաւետիքն նախ քան զԾնունդն ընդէ՞ր ոչ առնէք:
Կոմիտաս Հայոց կաթողիկոսն ասէ.
Զի ոչ ընկալաք յԱրտեմոնէ եւ ի Յոբնաղէ, այլ ի Յակոբայ եւ ի Կիւրղէ յԵրուսաղէմացոյ: Արդ` ժամ է քեզ մեղադիր լինել Յակոբայ, որ զԱւետիքն ի Ծնունդն եդ, քանզի մեք զԵրուսաղէմին ընդունիմք, որպէս դուք զԱրտեմոնին եւ զՅոբնաղին: Բայց ի հակառակն եկեսցուք: Ո՞ եցոյց տաւնել աշխարհի զԱւետիքն, զի հրեշտակն միոյ Կուսի աւետեաց. Մատթէոս ի բազում տեղիս զծնունդն յիշէ եւ աւետեաց փոյթ ոչ առնէ. Մարիամ ընդ բանսն խռովեցաւ եւ ունէր զբանն ի սրտի իւրում. եւ Յովսէփ լռելեայն արձակել. յերազի զաւետիքն ընդունի, եւ այս ամենայն ի ծածուկ, իսկ ի Ծնունդն` հրեշտակքն, հովիւքն, մոգքն, աստղն:

Ի հաւատոյ թղթէն Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, զոր գրեաց պատասխանի ի թղթոյն Անտիոքայ պատրիարգին.

Դարձեալ ասէք վասն կուսական աւետեացն, թէ մեք ոչ տաւնեմք: Այո', տաւնեմք եւ կարի քաջ: Որպէս զԾնունդն եւ զՄկրտութիւնն ի միում աւուր տաւնեմք, նոյնպէս եւ զՅարութիւնն եւ զԱւետիսն: Եւ եղեւ այսպէս զի ապրիէլի չորսն` լրումն տէրունական չարչարանացն, հինգն` թաղումն, վեցն` յարութիւնն: Արդ` նոյն հրեշտակ, որ ապրիէլի վեցն զաւետիս Ծննդեանն ետ Կուսին, նոյն դարձեալ ապրիէլի վեցն զաւետիս Յարութեան ետ իւղաբերիցն. վասն որոյ ի փառս Աստուածածնին զՅարութեան մեծացուսցէքն եւ զեւթն աւրն կատարեմք խորհրդաբար, որ զաւետիս Հոգոյն եւ այլն, որ զկնի գայ: Այլ թէ ընդէ՞ր ոչ կարգեաց Յակոբոս ընթերցուածն եւ ոչ Կիւրղի փոյթ եղեւ, այս է պատճառն, զի բազում անգամ պատահէր ի սուրբ պահս չարչարանացն ապրիէլի վեցն. վասն այսորիկ հրամայեցին յամենայն կիւրակէի ընդ յարութեանն պատուել զաւետիսն եւ ասել մեծացուսցէք, քանզի սրբոցն երկուցեալ ի լուծանելոյ զպահսն` ոչ կարգեցին զաւետիսն, եւ որ յետոյ կարգեցաւ յԱրտեմոնէ եւ ի Յոբնաղէ` զայն ոչ ընկալաք եւ ոչ զայն, որ բռնութեամբ եդաւ ի Մարկիանոսէ եւ ի Յուստիանոսէ:

Նեստորն ասէ ընդ կրաւնաւորն.
Ծնունդ ընդէ՞ր ոչ առնես:
Կրոնաւորն ասէ.
Յակոբոս եւ Կիւրեղ, Աստուածաբան եւ Բարսեղ զերիս ծնունդն մի ասեն եւ հրամայեցին տաւնել: Ընթերցիր զիմ գրեանն եւ տես թէ յուրանալ եմ, «Որ ծնանելոցն է ի քէնե եւ «Ծնաւ ձեզ այսաւր Փրկիչե. «Եւ Յիսուսի Քրիստոսի ծնունդն էր այսպէսե. «Եւ ի ծնանելն Յիսուսիե. եւ այլ ընթերցուածք եւ սաղմոսք:

Անանիայի Հայոց վարդապետի.
Տեսցուք եւ զայն, որ ասեն Յոյնք, թէ յորում աւուր պապանձեցաւ Զաքարիա, ի նմին աւուր յղացաւ կին նորա. եւ աստի թուեն հարիւր եւ ութսուն աւր, որ բերէ ի մարտի ԻԵ զԱւետիքն. եւ անտի թուեն աւուրս ՄՀԶ, որ բերէ ի ԻԵ դեկտեմբերի զծնունդն: Բայց արդ պապանձումն Զաքարիայ ի Ժ թշրին ամսոյ է, զի նա է եւթներորդ ամիս, նա է աւր քաւութեան: Քանզի ասէ բնագիրն «Յամսեանն եւթներորդի , որ աւր մի կոչեցեալ սուրբ լինիցի ձեզե, եւ «Նա է աւր քաւութեանե յորում մտանէր քահանայապետն ի սրբութիւն սրբութեանցն մի անգամ ի տարւոջն, եւ կայր առաջին մեծ տաւն տաղաւարահարացն եւ բոլորեալ անդ էր. զիա՞րդ գնայր նա ի տուն` առանց կատարման տաւնին, զի նա էր քահանայապետ, նաեւ տուն նորա չէր յԵրուսաղէմ, եւ վկայ մեզ աւետարանիչն որ ասէ. Իբրեւ լցան աւուրք պաշտամանն: Աւուրք պաշտաման զտաւն քաւութեանն եւ տաղաւարահարացն ասէ: Տեսանե՞ս. Կատարեցան, ասէ, աւուրքն, եւ գնաց ի տուն իւր եւ յղացաւ կին նորա. զի թէ հասարակաց ժողովրդեանն երիս աւուրս սրբիլ հրամայեն աւրէնքն նախ քան զտաւնն, նոյնպէս եւ յամսամուտս, ո՞րչափ եւս առաւել նա, որ գլուխ էր տաւնիցն. եւ այս անհաւատալի է, որ նա ի մէջ երկուց գլխաւոր տաւնից երթայր ի տուն իւր եւ մերձենայր ի կին իւր: Արդ` պարտ է հաւատալ աստուածայնոց գրոց ի Ժ թշրին ամսոյ պապանձումն, որ է Է սեպտեմբերի, ի ԻԲ մերձաւորութիւնն եւ յղութիւնն Եղիսաբեթի, որ լինի Զ ամսոյն աւուրքն Ճ եւ Ձ աւր, որ ցուցանէ ի ԺԶ ի Նիսան ամսոյ որ լինի ի ԶՆ ապրիլէի Կուսին աւետիքն ըստ Հռոմայեցւոցն եւ թուել Ժ ամսեայ աւուր յղութիւն Կուսին կատարի ՄՀԶ ի ԻԱ տբէթի ամսոյ, որ է Զն յունուարի: Աստ կացցուք հաստատուն, Ղուկաս ասէ. Յիսուս էր ամաց երեսնից սկսեալ . սկսեալն` սկիզբն առնելն է երեսնամեայ կատարեալ հասակի եւ վարդապետութեան ի Զն յունուարի լինել Մկրտութեանն, յորում եւ ծնաւ, զի ի նոյն աւր եկն կատարումն երեսուն ամին:

Արդ, Յակոբոս որ քաջ գիտէր ի Զն յունուարի գրէ զՅայտնութիւնն եւ կարգէ ընթերցուածս: Միաբանի նմա եւ Կիւրեղ Երուսաղէմացին, քանզի ասէ Կիւրեղ, թէ այլ քաղաքս հետեւեցան Արտեմոնի, եւ յառաջին կարգն Հայք միայն գտան, եւ ի ԻԵ դեկտեմբերի Դաւթի եւ Յակոբայ տաւնեն, եւ թէ Կիւրեղ տրտնջէր զՀայոց, ինքն ի կարգ Ծննդեանն ընդէ՞ր կարգէր մարտիւրոսի, ի Զն յունուարի Յայտնութիւն. զի ի Յակոբայ հաստատեալ գտաւ զԾնունդն, զԽաչելութիւնն եւ զՊենտեկոստէն, եւ ինքն դնէ զկարգ երախայիցն եւ զմարտիրոսացն ի միջոցն: Եւ գիտեմ, որ յԵրուսաղէմին հաստատուն է:

Ի հաւատոյ թղթէն Ներսէսի Հայոց կաթուղիկոսի, որ առ Մանիլ թագաւորն.
Է' եւ այս աւանդութիւն Հայոց ի նախնեաց սկսեալ` զտաւն Ծննդեանն եւ Մկրտութեանն տաւնել ի միում աւուր. եւ այս` ո'չ է վայրապար, զի ի սկզբաննէ ամենայն եկեղեցիք նոյնպէս կատարէին, որ եւ այս գիտելի է ձերում իմաստութեանդ, թէպէտ եւ յետոյ յերկուս բաժանեցին զմի տաւնն: Իսկ մեք զաւանդեալն մեզ ի սրբոյն Գրիգորէ անփոփոխելի պահեցաք ըստ Ղուկայ որ ասէ թէ` Յետ աւուրցն այնոցիկ գնաց ի տուն իւր եւ յղացաւ Եղիսաբեթ, եւ տեսիլն եւ պապանձումն յառաջին աւր տաւնի քաւութեանն եղեւ: