Արմատ հաւատոյ

Նեքտառեայ Հռոմայ հայրապետի.
Արդ, ոչ եղեւ հնար Յովսէփայ զմարմինն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ի խաչէն իջուցանել կամ զբեւեռսն թափել, զի ի փորուածոյ ձեռացն փայլատակմունք ճառագայթից անպատմելի լուսոյ հատանէին` մինչեւ համբարձեալ զձեռս իւր եւ երիցս անգամ ասաց. Սուրբ Աստուած, սուրբ եւ հզաւր, սուրբ եւ անմահ, որ խաչեցար վասն մեր, ողորմեա մեզ. եւ ապա համարձակեալ` իջուցեալ պատեաց եւ թաղեաց:

Բան ի գրոյն Սոկրատայ.
Քանզի Իգնատիոս Անտիոքացի կարգեաց յիւր ժամանակս զԽաչեցարն յԱնտոք, զոր ի հրեշտակէն լուաւ, զի սա ականատես էր եղեալ Քրիստոսի, եւ անտի առեալ ասացին զԽաչեցարն բազում քաղաքք եւ եկեղեցիք:

Նորին Իգնատիոսի, որ եւ Աստուածազգեացն, ասաց.
Երկիր պագանէ հոգիս իմ խաչին Յիսուսի Քրիստոսի, որ է գայթակղութիւն անհաւատիցն:
Նորին.
Որ զխաչելութիւնն ամաւթ համարի, եղիցի քեզ իբրեւ հակառակորդն:
Կղեմայ Հռոմայ հայրապետի.
Սահմանք եւ հաստատութիւն հաւատոյ քրիստոսական խաչն եւ սրբասացութիւնն զոր հանապազ յաղաւթս մեր կատարեմք եւ ասեմք. Սուրբ Աստուած, սուրբ եւ հզաւր, սուրբ եւ անմահ, որ խաչեցար վասն մեր, ողորմեա մեզ:

Ի գրոցն Աւրեղիանոսի Հռոմայ հայրապետին, որ Կանոնաց լրմունք կոչի.
Արդ, յաւուրս առաքելոցն յաւուր չորեքշաբաթու նախ ասէին ` Սուրբ Աստուած, որ խաչեցար վասն մեր, եւ ապա սկսանէին ի ժամ պատարագին: Եւ զկնի փոխման Աստուածածնին Հոգի ազդեալ ի Թումաս, ասաց զՓառաւորեալ միշտ Կոյսն` կցորդիւ, զոր առեալ առաքելոցն եւ եդին զկնի Սուրբ Աստուածին, որ է ստոյգ վկայ խաչեցարին` զՄայրն առ Որդի բարեխաւս ունելով:

Ի գրոցն Որոգինէի, որ Զատկաց կոչի.
Արդ, յառաջ քան զմեզ, որք յետ առաքելոցն էին, բազումք ասացին զՍուրբ Աստուածն. վասն որոյ պարտ է եւ մեզ հետեւել նոցա կարգել ի մերում ժամանակիս եւ ասել զՍուրբ Աստուածն: Արդ` զայս գտեալ Յոհան Ոսկեբերան եւ կարգեց ձայնիւ ընդդէմ Արիանոսացն յիւր ժամանակս, զոր արգելուին Թէոփիլեանք վասն նախանձուն զոր առ նա ունէին եւ ասէին, թէ. Ոհան զՈրոգինէին խորհի:

Իսիդորոսի Ելիստացոյ ի Ռ թղթոցն.
Բայց դու` արմատ կենդանութեան փայտ սուրբ, պսակ եկեղեցւոյ եւ զէն հաւատոյ եւ յուսոյ քրիստոնէից, որ ի քեզ ընկալար զսերոբէիցն ահաւորն, գայթակղութիւն անզգայ անիմաստիցն եւ մեզ պարծանք ի ներկայս եւ յապառնիսն, անբաղդատելի լոյս, յաղագս որոյ առ ի քեզ բարձրացեալ գոչեմք յարակայական ձայնիւ ամենայն աւուր ` Սուրբ Աստուած, սուրբ եւ հզաւր, սուրբ եւ անմահ, որ խաչեցաւ վասն մեր, ողորմեա' մեզ:

Գրիգորի Աստուածաբանի.
Աստուած խաչեալ, արեգակն խաւարեալ, եւ դարձեալ լուսաւորեալ. զի պարտ էր եւ ընդ Արարչին չարչարակից լինել եւ արարածոյն:

Մեծին Բարսղի.
ԶԱստուած խաչեալ տեսանելով, եւ զնոյն ընդ աւազակսն:
Նորին` ի կանոնացն.
Քահանայ առանց բեւեռի խաչ մի' աւրհնեսցէ եւ պայծառացուսցէ զուարակաւք:
Եպիփանու Կիպրացոյ.
Այլ դու, ո~վ խաչ, որ եւ' Քրիստոսի, եւ մեզ պարծանք:
Նորին` յետ սակաւուց.
Սովաւ Քրիստոս ծանուցաւ մեզ, վասն որոյ եւ սովաւ ակն ունիմք ապրել յանսպառ տանջանացն:

Կիւրղի յԵրուսաղէմայ հայրապետի.
Մի' համարեսցուք յամաւթ զխաչն Քրիստոսի. այլ թէպէտ եւ ոք ծածկէ, դու յայտնապէս ի վերայ ճակատոյդ նշանակեսջիր, զի Աստուծոյ նշան է եւ յաղթող զէն, որ շնորհեցաւ մեզ, զի ապրեսցուք:

Յոհաննու Ոսկեբերանի` յԵսայուն մեկնութենէ.
Թէ հարցանէ ոք ընդ իս եւ ասէ, թէ Զի՞նչ արար Քրիստոս: Ես թողից զարարածոց լինելութիւնն եւ զյարութիւն մեռելոցն եւ զայլ սքանչելիսն, զոր կատարեաց զարմանագործն Քրիստոս, եւ զմեծն քան զամենայնն ասացից. Ապտակեցաւ վասն իմ եւ թուք յերեսս ընկալաւ եւ խաչեցաւ. եւ այս` Աստուծոյ գործ է եւ ոչ մարդոյ:

Դաւթի Հայոց փիլիսոփայի.
Արդ, որ եդ զանձն` ապաքէն սովա'ւ եդ, եւ ի սմին եդ եւ որ ի սմին եդ` նո'յն տակաւին ի սմին է, եւ ի սմանէ ոչ երբեք մեկնեսցի հեռացեալ. ապա ուրեմն յիրաւի Աստուծոյ զաւրութիւն է սա:

Ի հաւատոյ բանէն Դըվնա[յ] ժողովոյն.
Ժամանեաց համբաւ ժողովոյն Քաղկեդոնի ի Հայս, եւ ընթերցան զսահմանեալ հաւատն ի նոցանէ, եւ ժողով արարեալ ի սկիզբան թուականութեանն Հայոց եւ բազում ճառս կարգեցին ընդդէմ քաղկեդոնականացն: Կարգեցին եւ զԽաչեցարն յերիս սրբասացութիւնս կցորդիւ, ընդդէմ նորա բաժանմանցն զՔրիստոսի միացեալ բնութիւնն` զի մի' մարդապաշտք լիցուք, այլ անապական արեամբն Աստուծոյ եղիցուք փրկեալք. Սուրբ Աստուած, սուրբ եւ հզաւր, սուրբ եւ անմահ, որ խաչեցար վասն մեր, ողորմեա' մեզ: Զի թէպէտ եւ մա'րդ տեսաք զնա, այլ Աստուած էր. եւ թէպէտ ի տկարութիւն կամաւ խոնարհեցաւ, այլ հզաւր էր. եւ թէպէտ եւ կամաւ վասն մեր զմահ կրեաց, այլ անմահ էր:

Ի հաւատոյ թղթէն Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, զոր գրեաց պատասխանի Անտիոքայ պատրիարգին.

Արդ, քննեսցուք զայն, թէ զերեք սրբասացութիւնն Երրորդութեա՞նն ասացին սերովբէքն, թէ՞ Որդւոյ: Եսայիաս մարգարէն ասէ. Տեսի զՏէր յաթոռ բարձր, եւ շուրջանակի սերոբէքն երգէին երեք սուրբ եւ մի Տէր` իբրեւ ի միոյ երեսաց, թէ լի են երկինք եւ երկիր փառաւք նորա: Արդ, զայսոսիկ ի վերայ Որդւոյ ետես եւ ասաց Եսայիաս, եւ վկայ մեզ Յոհաննէս աւետարանիչն, որ ասէ. Եսայի ետես զփառս նորա եւ խաւսեցաւ վասն նորա: Արդ` զնա տեսաք ի վերջին աւուրս խաչեալ, եւ զնոյն սրբասացութիւնս երգեմք նմա: Քանզի բարձրացեալ աթոռ` խաչն է եւ սեղան, եւ [յ]աներեւոյթս երգեն սերովբէքն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. Սուրբ, սուրբ, սուրբ Տէր զաւրութեանց, լի են երկինք եւ երկիր փառաւք քո, աւրհնութիւն ի բարձունս, աւրհնեալ, որ եկիր եւ գալոց ես անուամբ Տեառն, աւրհնութիւն ի բարձունս, աւրհնեալ որ եկիր : Արդ, ի բանէս իմացիր, որ Որդւոյ ասացաւ երեք սուրբն, որպէս եւ երեք աւրհնութիւնն:

Նորին` յետ սակաւուց.
Կիւրեղ Աղեքսանդրացի ի ժողովն Եփեսոսի կարգեաց ընդդէմ Նեստորի. ձայնիւ «Միածին Որդի եւ Բանդ Աստուած, որ յանձն առէր մարմնանալ ի Սուրբ Աստուածածնէն եւ ի միշտ Կուսէն անփոփոխելի մարդ եղեալ խաչեցար սուրբ Աստուած, մինդ ի Սրբոյ Երրորդութենէնե, եւ երկու հարիւրքն զՍուրբ Աստուած ի խաչեցարին կատարեցին ի Հոգւոյն ազդմանէ զոր եւ Ասորիք ունին ընդ մեզ «զՄիածիննե մինչեւ ցայսաւր: Եւ ի նոյն ժողովն Եփեսոսի երեք անգամ ի Փառք ի բարձունս Որդւոյ ասացին զԱւրհնեալ Տէր ուսոյ ինձ զարդարութիւնս քո: Եւ յաւուր կիրակէի յետ Աւետարանին երեք անգամ Որդւոյ ասեմք «Ոչ դադարեցի Քրիստոս աւրհնել զքեզ զամենայն աւուրս կենդանութեան իմոյե: Եւ ի հաւատոյ դաւանութիւնն, զոր Հոգւովն Աստուծոյ սահմանեաց սուրբ ժողովն Նիկիայ, ասէ վասն Բանին Աստուծոյ, թէ. Վասն մերոյ փրկութեան իջեալ մարմնացաւ, ծնաւ կատարելապէս ի Մարիամայ սրբոյ Կուսէն Հոգւովն Սրբով, մարդ ճշմարտապէս եւ ոչ կարծեաւք, չարչարեալ, այսինքն` խաչեալ, թաղեալ եւ յերրորդ աւուր յարուցեալ եւ համբարձեալ յերկինս` նոյն մարմնով նստաւ ընդ աջմէ Հաւր, զոր ամենայն աւր երգէ ամենայն եկեղեցի: Արդ, յայտնի եղեւ, որ սուտ է նա եւ զայս ասէ եւ զմեզ բամբասէ վասն Խաչեցարին, զոր ասեմք:

Ի հաւատոյ թղթէն Ներսիսի միջնոյ Հայոց կաթուղիկոսի.
Արդ, զնիւթական բնութիւնս զաւրացոյց Աստուած յոր ինչ կամեցաւ երեւել. նոյնպէս եւ զբնութիւն Կուսին զաւրացոյց տանել զանտանելի բնութիւն իւր. այսպէս եւ զփայտ խաչին զորացոյց, զի տարաւ զանբաւ բնութիւն իւր առաւել քան զմորենին, եւ զդրախտն: Եւ զքրովբէսն, յորում եւ սերովբէքն երկրպագեցին եւ պաշտեն զնա իբրեւ ստոյգ բարձող Աստուծոյ. նոյնպէս եւ Կոյսն կամաւ երկրպագեաց խաչին, զի Աստուած Բանն մարմնով չարչարեցաւ ի վերայ նորա:

Ի Հարցմանցն Կոմիտասա[յ] Հայոց կաթուղիկոսի եւ պատրիարգին.

Պատրիարքն ասէ.
Եւ պարսաւանք չէ՞ ամենայն աւուր ասել զԽաչեցարն:
Կոմիտաս ասէ.
Արդ, զոր աւրինակ որդի թագաւորի երթայ ի վերայ ծառայի իւրոյ, որ բռնացեալ ունէր ի կապանս զիշխանս նորա, յաղթէ նմա եւ հանէ զգերեալսն ի նմանէ եւ ինքն արեամբ թաթաւեալ լինի. եւ ազատեալքն յամենայն աւուր կան առաջի նորա եւ ասեն, որ վասն մեր հեղեր զարիւն քո եւ հանէր զմեզ ի կապանաց, ողորմեա' մեզ: Արդ, ասա ինձ` նախատի՞նս համարի զայս թագաւորն եւ որդին իւր, թէ պատիւ:

Պատրիարքն ասէ.
Պատիւ է գանն, թէ ստոյգ արեամբն փրկեցան:
Կոմիտաս ասէ.
Զնոյն եւ մեք ասեմք առ Քրիստոս, որ փրկեաց զմեզ արեամբն իւրով, զոր եհեղ վասն մեր ի վերայ խաչին:

Ի հաւատոյ թղթէն Խոսրովու Հայոց հռետորի.
Արդ, տունս Հայոց զսրբասացութիւն սերովբէիցն ի վերայ Որդւոյ առնուն, վասն զի պատուեն զՀայր զառաքիչն նորա, ըստ այնմ, թէ. Որ զիս ընդունի, զառաքիչն իմ ընդունի: Իսկ թէ անարգեն ի սրբասացութիւնսն յիշել զԽաչեցարն, զոր ի վերայ Որդւոյ առնումք, ապա ի բաց բարձէք զպատարագ խաչին, զոր դնէք ի վերայ սեղանոյ Տեառն, եւ նովաւ աւրհնէք զանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ: Իսկ մեզ` պարծանաց անուն է խաչն ուսեալք ի հրեշտակէն, որ ասէր առ կանայսն մեծ պարծանաւք Զխաչելեալն խնդրէք: Քանզի եւ աւետարանիչն փառք Քրիստոսի կոչէ զխաչն. չեւ էր Հոգի, ասէ. Քանզի Յիսուս չեւ էր փառաւորեալ, այսինքն խաչեալ: Եւ քնար Հոգւոյն Պաւղոս գոչէ ասելով. Այլ ինձ քաւ լիցի պարծել, բայց միայն ի խաչն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եւ թէ բան խաչին` կորուսելոցն յիմարութիւն է, իսկ մեզ` զաւրութիւն Աստուծոյ:

Ի հաւատոյ թղթէն տեառն Գէորգայ Հայոց կաթուղիկոսի, որ առ պատրիարքն Ասորոց Յոհանէս.

Աւրհնեմք զխաչ անուամբ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի` ո'չ թէ որդիս արքայութեանն առնել զփայտ կամ զքար, զի այս մարդոյս միայն պարգեւեցաւ ողորմութեամբն Աստուծոյ եւ ջրով եւ գինով լուանամք զաւրինակ ջրին եւ արեանն, որ ել ի կողէն Յիսուսի Քրիստոսի, եւ զմահացու փայտն` կենաց փայտ եւ ազատութեան արար: Իսկ թէ ասես, որ ամենայն խաչաձեւք աւրհնեցան եւ վասն այնորիկ բաւական է մի խաչ. ապա մի անգամ ասաց Քրիստոս. Այս է մարմին իմ, եղիցի քեզ ամենայն հաց` մարմին Քրիստոսի, եւ եղիցի քեզ ամենայն տուն` եկեղեցի. եւ քանզի ետ Քրիստոս մի անգամ իշխանութիւն առաքելոցն, եղիցի քեզ ամենայն մարդ եպիսկոպոս եւ քահանայ. այսպէս եղիցին քեզ ամենայն խաչաձեւք` պաշտելիք յանտառս մայրեաց եւ ի նկարս ոստայնանկաց, եւ որ այլ ինչ խաչաձեւք են ի կենդանիս եւ ի շէնս. ահա եղեւ քեզ որպէս կաղնին Արամազդայ, որպէս փտեալ անդամ համեմես աղիւ, ձիթով եւ խմորով զանապական մարմին Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. յո՞ր առաքելոյ ուսար զդա, եւ ընդ իս ասես, թէ ընդէ՞ր աւրհնես զխաչ:

Ի հաւատոյ թղթէն Ներսիսի վերջնոյ Հայոց կաթուղիկոսի , որ առ Մանիլ թագաւորն.
Եւ արդ` աւրհնութիւն խաչի ոչ նախ ի մէնջ եղեալ է, այլ առաջին հարցն ձերոց, եւ նախնիքն մեր թարգմանեալ ետուն մեզ: Իսկ լուանալն նախ ջրով եւ ապա գինով ի խորհուրդ երկուց վտակացն, որ ել ի կողէն Յիսուսի Քրիստոսի: