Բանկալթիի գերեզմանատունը

Դ.

Հ. Գալէմքեարեանի մասնաւոր դիտումն էր Քէֆէի Հայերը «կաթոլիկ» շինել, անոր վրայ հիմնուած Պոլիս հաստատուած առաջին գաղթականներն ալ կաթոլիկ ցուցնելու համար։ Եւ ասոր համար լաւագոյն փաստը գտած ըլլալ կ՚կարծէ «Քէֆէցիներ» կամ «Քաղքըցիներու» թաղին Ս. Նիկողոս եկեղեցւոյն լատինաց հետ ընկերովի գործածուած ըլլալը։ Կրնայ ըլլալ որ Քէֆէէն բերուած գաղթականներուն այն հատուածը որ այդ շրջանակը հաստատուած է, Քէֆէցւոց կաթոլիկութեան յարած մասն ըլլայ։ Ասիկա կարծիք մ՚է որ մարդ պահ մը կ՚միտի ընդունելու, սակայն տակաւին «շատ ջուր կ՚վերցնէ» եւ կարելի չէ վերջնական ու վճռական կերպով հաստատել։ Հետեւաբար կ՚արժէ որ պզտիկ քննութեան մը ենթարկուի այդ վճռաբար մէջտեղ նետուած շատ տարակուսելի կարծիքը։

Նախ, մինչեւ հիմա կարելի չէ եղած որոշ ու վճռական փաստերու վրայ ապացուցանել թէ Ֆաթիհի կողմէն Հայոց շնորհուած այս եկեղեցին Յունական Մանուէլի մենաստա՛նն է թէ ԺԲ. դարուն մէջ Անգլիացի ազնուականի մը կառուցած Ս. Նիկողոսի եւ Ս. Օգոստինոսի եկեղեցին, որ ըստ Պլէնի (Histoire de l'Eglise Latine de Constantinople, Belin, Paris, 1872, երես 20) մինչեւ  1630 լատիններու ձեռքն էր։

Բիւզանդագէտ Տոքդ. Պասպատի, (տես «Բանասեր»,  1899, էջ  46-56), Մանուէլի մենաստանը կ՚համարէ Հայոց տրուած եկեղեցին, եւ բոլորովին անջատ Ս. Նիկողոսի եւ Ս. Օգոստինոսի եկեղեցիէն, որուն տեղը կորսուած կ՚համարէ։ Մեր Հայ բանասէրներէն ոմանք Մանուէլին հին մենաստանին յաջորդութիւնը կ՚համարեն Ս. Նիկողոսի եկեղեցին, զոր  1475էն սկսեալ իբր թէ Հայք ալ ընկերովի գործածած են։

Ապահովաբար, շատ մը լուսաբանութեանց կարօտ են այս խնդիրները, որոնք իրենց այսօրուան ձեւին մէջ շատ մութ կ՚մնան եւ կրնան առարկայ ըլլալ զանազան մեկնութեանց եւ քաշքշուկներու, որոնք դժբախտաբար ապացոյցէ զուրկ ըլլալով՝ արժէք մը չեն կրնար ունենալ. ուստի չպիտի ծանրանանք անոնց վրայ։ Սակայն երկու կարեւոր իրողութիւն կայ զոր չենք կրնար անուշադիր թողուլ։

Ա. Էտիրնէ Գաբուի Ս. Նիկողոս եկեղեցին, ըստ Տոքդ. Պասպատիի եւ Հ. Ղուկաս Ինիճեանի, Քէֆէէն բերուած Հայ գաղթականներուն տրուած է Սուլթան Մէհմէտ Ֆաթիհի կողմէ, Խրիմի նուաճման տարին իսկ (1475)։ Գալէմքեարեան հիմնուելով եկեղեցւոյն ընկերովի գործածութեան վրայ, այս եկեղեցին «ուղղափառ» Հայոց սեփական կ՚համարէ եւ ասկէ կ՚հետեւցնէ Քէֆէի Հայերուն կաթոլիկութեան յարած ըլլալը։

Հ. Գր. Գալէմքեարեանի շինած այս շէնքը քարուքանդ կ՚ընէ յիշատակարան մը, որ լոյս ընծայած է Պ. Կ. Բասմաջեան («Երկրագունտ» հանդէս, 1884, էջ 553), եւ որ ծանօթ Ամիրտովլաթ բժիշկին մէկ հեղինակութեան առաջին տողերն են։ Ամիրտովլաթ ինքն «ուղղափառ» մը չէ որչափ կ՚կարծեմ, կամ գէթ մինչեւ հիմա ճարտար Հ. Գալէմքեարեան մը չէ գտնուած անոր «ուղղափառութեան» պատմուճանն զգեցնող։ Այդ բժիշկը, որ ուրիշ գրութիւններ ալ ձգած է եւ խիստ ալ պատմական անձնաւորութիւն մ՚է [1] կ՚հաստատէ 1474ին այսինքն տարի մը առաջ Ղրիմի տիրապետութենէն- Ս. Նիկողայոս Սքանչելագործի եկեղեցւոյն գոյութիւնը, որուն հովանւոյն ներքեւ գրած է իր այդ գիրքը։

Արդ, այս ձեռագիրը ջախջախիչ փաստ մ՚է, որ Ս. Նիկողոսի եկեղեցւոյն պատմութեան վրայ կարեւոր շրջափոխութիւն մը մտցնելէ զատ, կ՚պարտաւորէ նախ սրբագրելու բոլոր բանասէրներու սա կարծիքը թէ այդ եկեղեցին Քէֆէէն բերուած Հայոց տրուած է, 1475ին մինչ անկէ առաջ արդէն Հայոց կ՚պատկանէր, ինչպէս կ՚երեւայ, եւ երկրորդ մասնաւորապէս կը հերքէ Հ. Գալէմքեարեանը՝ որ Քէֆէցիներու թաղին մէջ լատինաց հետ ընկերովի գործածուած այս եկեղեցիին  1475ին ստացուած ըլլալը կ՚ծառայեցնէր իբր փաստ Քէֆէցիներու «ուղղափառութեան»։

Բ. Դիտելի է որ Ս. Նիկողոսի եկեղեցւոյն կէսը Հայոց եւ կէսը Լատինացւոց պատկանելու խօսքը առաջին անգամ կ՚հանդիպինք մինչեւ հիմա Գրիգոր Պարոնտէր Երուսաղէմի պատրիարքին վերագրուած, այլ  սակայն Հ. Գրիգորիս Գալէմքեարեանի - այս անգամ արդարեւ գնահատելի- հետազօտութիւններովը իսկապէս Գրիգոր Դարանաղցի վարդապետէն գրուած ըլլալն հաստատուած, յիշատակարանին մէջ, որ 1630էն առաջ չի կրնար գրուած ըլլալ։ Հ Ղուկաս Ինճիճեան անոր վրայ հիմնուելով կրկնած է նոյնը, միայն աւելցնելով թէ Հայք լատինները վանելու փորձ մ՚ըրած են ԺԷ. դարուն սկիզբները, սակայն Ֆրանսացւոց դեսպանը, Պրէվեան, դէմ կեցած եւ իր ազդեցութեամբ ազատած է։ Մինչ՝ առաջին անգամ այդ եկեղեցին յիշող Ամիրտովլաթ Ամասիացի բժիշկը եւ նոյն եկեղեցւոյն մէջ տպարան հաստատող 1567-69 Աբգար դպիրը, այս մասին ո եւ է յիշատակութիւն չեն ըրած։ (Աբգարի հոս տպած գիրքերուն բոլոր յիշատակարանները տե՛ս «Բանասեր», 1903, էջ 205)։ Արդ, այս երկու շատ դիտելէ իրողութիւնները կ՚հաստատեն թէ.

1. Ս. Նիկողոս եկեղեցին ուղղակի կապ չունի  1475ին Քէֆէէն բերուած գաղութին հետ, որուն գալէն առաջ ալ արդէն Հայերը կ՚գործածէին այդ եկեղեցին։

2. Հնագոյն փաստեր կ՚պակսին Լատինական ընկերովի գործածութեան։

Արդ, հիմա խնդիր է գիտնալ թէ ի՞նչ էր պատճառը Հայ եւ Լատին ընկերովի գործածութեան։ Կա՛մ այն է որ Բիւզանդական շրջանի մէջ Հայերը Լատիններուն ապաստանած էին Օրթոտոքսներու հալածանքէն ազատելու համար, կամ իրապէս Քէֆէէն բերուած Լատիններն  1475էն յետոյ կամ աւելի ուշ ատեն, Օսմանեան տիրապետութեան շրջանին, թրքաց այլամերժ հակումներուն պատճառով, Հայոց ապաստանած եւ Հայք իրենց ներողամտութեամբն այդ հիւրընկալութիւնն ըրած էին։ Լատինք այդ հիւրընկալութիւնն յետոյ իրաւունքի մը վերածած են եւ չեն ուզած հրաժարիլ, ԺԷ. դարուն սկիզբն երբ կաթոլիկի եւ ոչ-կաթոլիկի վէճերուն պատճառով Հայերը խելաբերած եւ զանոնք վանել ուզած են։ Այն ատեն՝ լատին կղերին պաշտպանը Ֆրանս. դեսպանը, տէր կանգնած է Դոմինիկեաններուն եւ այդ հիւրընկալութիւնը իրաւունքի վերածած է։

Ամէն պարագայի մէջ ասոնցմէ երկրորդը աւելի հաւանական է։ Սակայն ըլլա՛յ առաջինը, ըլլլայ վերջինը, որչափ ատեն որ 1474ին- այսինքն Խրիմի Հայոց Կ. Պոլիս փոխադրուելէն առաջ- Ս. Նիկողոս եկեղեցիին Հայոց պատկանիլը չէ ժխտուած, Քէֆէի Հայոց Դոմինիկեաններու հետ ունեցած դաւանակցութիւնը ժխտուած եւ Հ. Գալէմքեարեանի ըսածը  անապացուցանելի է։ Հոս շատ դիտելի իրողութիւն մ՚ալ կայ, որ առանց մատնանշելու չպիտի ուզէինք անցնիլ։ [2]

1475ին Քէֆէէն բերուած Հայերը միայն Էտիրնէ Գաբուի շրջանակը չեն զետեղուած, այլ հաստատուած են Կ. Պոլսոյ ամայի մնացած վայրերը, որոնց մէջն էր նաեւ հաւանօրէն Սամաթիան, որ մինչեւ հիմա միայն Գարամանի գաղութին առաջին բնավայրը կ՚կարծուէր։ Տ. Միքայէլ քհն. Աշճեան կ՚հաւաստէ թէ Քէֆէէն Տ. Կարապետ Եպսկ. իր ժողովուրդներէն մէկ մասին, որ Սամաթիա բերուած էին, ձեռագիր եւ մագաղաթի վրայ գրուած (ի Կիլիկիա) Աւետարան մը կ՚ղրկէ Քրիստոսի  1495 թուականին, մակագրուած «Սամաթիոյ Սուլու Մանասթըրի եկեղեցւոյ»։

Արդ, ասիկա ցոյց կուտայ թէ բոլոր Քէֆէցիք մէկտեղ կեդրոնացած չէին, եւ եթէ Ս. Նիկողոսի ծխականներն իրաւ Կաթոլիկ էին, անոնք լոկ Քէֆէի Հայոց կաթոլիկ մասին կ՚պատկանէին, այլ սակայն միշտ Հայ մնացողներ ալ կային։ Եւ նոյն իսկ հաւանական է, Գրիգոր Վարդ. Դարանաղցիի ցուցումներուն վրայ հիմնուած ըսել, թէ անոնք արդէն 1630էն շատ առաջ լատինացած էին, վասն զի անիկա կը նկարագրէ թէ Լատինները դարձած էին բոլոր թաղին մէջ կալուածատէր, եւ Հայերն հետզհետէ գնելով կալուածները՝ հայացուցին թաղը։ Եթէ Հայ- կաթոլիկներն չէին այդ լատինացեալ կալուածատէրները, անմեկնելի կ՚մնայ այս իրողութիւնը, զի Քէֆէէն բերուած Ճինովացւոց այդ կողմերը բնակութիւն հաստատելուն ո՛եւ է յիշատակութիւն չկայ։