Կամենից

  Ի Յառաջաբանի գրոցս՝ երբ սկսաւ հրատարակուիլ ի Բազմավիպի (1895 տարւոյ), յայտնած էինք, թէ միայն Կամենից քաղաքի հայերէն Տարէգրութիւնն ի լոյս կ՚ընծայեմք. յորում՝ Լեհաստանի ուրիշ քաղաքաց եւ Ռումենիոյ կողմանց տեղեկութիւնք կան. իսկ թաթարերէն կամ թուրքարէն շարունակութիւնը՝ քաղելով եւ թարգմանելով խոստանայինք: Սակայն, յետոյ համարուեցաւ՝ ոչ միայն այդ այլազգերէն գրուածն այլ հրատարակել, (յորում շատ կարեւոր գիտելիք կան Լեհաց պատմութեան), այլ եւ զանազան Յաւելուածք՝ իբրեւ Հաւասաչեայք՝ Լեհահայոց վերաբերեալք, մանաւանդ Լովացւոց (Լէմպէրկ քաղաքի), ուր նստի Հայոց արքեպիսկոպոսն: -Այս Յաւելուածոց

Ա եւ Բն՝ (եր. 115-23 ) դարձեալ թաթարերէն Ժամանակագրութիւնք են. իսկ հետեւեալքն են,

Գ. Քանի մի հատուածք ի գրչագիր օրինակէ Առաքէլ Պատմագրի. (եր. 124-5).

Դ. Յովնանեան Վարդան արքեպիսկոպոսի առ Եւդոկիացիս գրած թղթէն քաղուածք (եր. 126-7).

Ե. Եկեղեցական տարէգրութիւն մի ( 1688-98 ) տարիներու, (129-30):

Զ. Քաղուածք Ստեփանեան կամ Ռոշքեան Ստեփանոս հմուտ վարդապետի Կամենիցոյ աւագերիցու՝ ընդարձակ Տարեգրութենէն, (եր. 131-46):

Է. Բաղտասարեան Տէր Յակովբայ Օրագրութիւն մի, 1704 տարւոյ սեպտեմբեր ամսոյն, Շուետաց ի Լեհաստան արշաւանաց ատէն՝ իրեն հանդիպածին. (եր. 147-59):

Ը. Քաղուածք ի Յիշատակարանաց Ձեռագրոց (եր. 160-201), Լեհահայոց նկատմամբ, թէ՛ մեր քով գտուած եւ թէ մեզի ծանօթ իբր հարիւր Ձեռագրոց ժողոված, որոց մեծագոյն մասն ի Լեհաստան գրուած. չեմք տարակուսիր որ նոյնչափ եւ գուցէ աւելի եւս գտուին այսպիսի. Յիշատակարաններով Ձեռագիրք, յայլեւայլ կողմեր. որոց հաւաքումն կրնայ նոր ծանօթութիւններ ընծայել՝ Լեհահայոց գաղթականութեան գիտելիքն ամբողջացընել ուզողին, որ մեր նպատակն, այլ ամփոփել ուր որ ձեռնհաս էինք, եւ ինչ որ չէր հրատարակուած է Ճանապարհագրութեան Բժշկեան Հ. Մինասայ. ուր, ինչպէս քանի մ՚անգամ յիշած եմք, կարեւոր գրուածոց հետ կան եւ քանի մի Ձեռագրաց յիշատակարանք:

Թ. Վիպասանութիւն Նիկոլական, (եր. 202-14). գուցէ մեր հրատարակած Յաւելուածոց մէջ՝ սա ամենէն հետաքննականն  ըլլայ՝ ոմանց, եւ փափագելի՝ գրուածին սկզբան եւ վերջին մասերը զանելու: Տես եւ ըսածնիս ի ծանօթութեան, եր. 202:

Ժ. Կոնդակ Կաթողիկոսաց առ Լեհահայս (եր. 215-65). անշուշտ շատոց այլ՝ այս Յաւելուածս աւելի յարգի է. 300 տարիներում (1365-1672) մեր կաթողիկոսաց իշխանութիւնն խնամքը, միանգամայն եւ կոնդակագրութեան ոճը յայտնողք: Կոնդակաց առաջինն եւ երկրորդն՝ ի սկզբան գրոցս հրատարակուած են, երբ չէինք մտագրած այս Յաւելուածները հաւաքել. վասն որոյ Գ թուէն սկսի այս տեղ հաւաքած շարքն՝ մինչեւ՝ ց՚ԺԸ. որոց մէջ կայ եւ թուղթ մի (Ը) Աստուածատրոյ պատրիարգւ Կ. Պօլսի առ Լեհահոյս. թուղթ մի եւս (Է) Լովացւոց առ Միքայէլ կաթողիկոս, յորմէ խնդրէն իրենց սակաւաթիւ ընտանեաց համար՝ տնօրինումն մերձաւոր ամուսնութեանց: Ինչպէս ձեռագիր յիշատակարանաց համար ըսինք, այսպէս եւ անշուշտ  դեռ ուրիշ Կոնդակք եւ փոխադարձ թղթակցութիւնք եղած են Կաթողիկոսաց եւ Լեհահայոց, որոց զոնէ ոմանց պատճէնը խնդրելու է յԷջմիածին: Մեր հրատարակելոց կէսն (ինն) Նիկոլի խնդրոյն վրայօք է. բովանդակն այս է ժամանակի կարգաւ.

 

Ա. 1365, յանուար. Մեսրովպ կաթող. առ Լեհահայս. երես      5

Բ. 1375, յան. 15.    Կոստանդին կաթող. »                    »     8-215

Գ. 1384, ապրիլ 2. Թէոդորոդ       «          «                    «      217

Դ. 1390, օգոստ. 18 Նոյն              «          «                     «         9

Ե. 1390, յունիս 28. Յակովբ Գ       «         «                     «        221

Զ. 1457-60,              Արիստակէս   «         «                      «        225

Է. 1572, ապրիլ 15.  Թուղթ Հայոց Լովի առ Միքայէլ կաթող «  228

Ը. 1589, նոյեմբ. 8.   Թուղթ Աստուածատրոյ պատրիարգի վասն

                                  Ծռազատկին.                                 «         231

Թ. 1611, մայիս 1.    Մելքիսեդ կաթող. առ Լեհահայս.    «         238

Ժ. 1633, օգոս. 30.    Մովսէս կթ. առ Վլատիսլաւ թգ. Լեհաց. «  241

ԺԱ. 1640, հոկտ. 12.  Ճիլիպպոս կթղ. առ Լեհահայս             «   244

ԺԲ. 1644, յուլ. 27.    Նոյն առ Վլատիսլաւ թագաւոր.             «   247

ԺԳ. 1653, նոյեմբ. 5. Նոյն առ Լեհահայս.                               «    250

ԺԴ. 1654, փեբր. 12. Նոյն առ Լեհահայս թագաւոր           երես 252

ԺԵ.  --    , ապրիլ 15.  Նոյն      «                            «                  «   255

ԺԶ. 1662, յանու. 12.  Յակովբ Դ կթղ.                   «                  «   257

ԺԷ. 1671, սեպտ. 1.   Նոյն        «                          «                   «   259

ԺԸ. 1672, օգոստ. 28.  Նոյն        «                    «                         «  263

 

Նիկոլէն առաջ դրուած կոնդակք՝ իրմէ առաջ եղած եպիսկոպոսաց հաստատութեան վկայականք են. առանց առաջին օրինաւոր ճանչցուածն՝ ըստ կոնդակի Մեսրովպայ կաթողիկոսի՝ իր ձեռնադրած Գրիգորն է, որ յաջորդ համանուններէն որոշուելով՝ կոչուի Առաջին կամ Մեծ (Ուլու Գրիգոր). զոր Կոստանդին կաթողիկոս եւս հաստատած է յամի 1375: Զարմանք է որ բազմահմուտ ժամանակագիրն Ստեփ. Ռոշքայ եւ հետեւողքն՝ առաջին եպիսկոպոս դնեն զՅովհաննէս. թերեւս զԳրիգոր՝ իբրեւ յետոյ մերժուած է Կոստանդնէ՝ անարժան համարելով, եթէ նոյն եւ ոչ Բ Գրիգոր մ՚է, զոր Թէոդորոս կաթող. իր երկրորդ կոնդակով դատապարտէ (ա. եր. 10-1), զի իր եւ իր նախորդաց ատեն «բազում անսահման բաներ գործեաց». այս գործոց ստոյգ պատմութիւնն եւ վախճանը կ՚արժէր գիտնալ: Մենք այն Մեծ Գրիգորէն մինչեւ ի մեր ժամանակիս եպիսկոպոսաց՝ կամ լաւ եւս արքեպիսկոպոսաց՝ շարքը նշանակեմք. յիշեցընելով, որ առանց յաջորդութիւնն եւ թուականք՝ դեռ կարօտին քննութեան եւ ստուգութեան, որովհետեւ չեն միաբանիր ժամանակագրաց, զաւագանագրաց ր յիշատակարանաց ամէն աւանդութիւնք:

 

1365 Գրիգոր Ա.

1379 Յովհաննէս

1409 Գրիգոր Բ, եղբայր Յովհաննու

1415 Աւետիք, եզբօրորդի Գրիգորի եւ Յովհաննու

1463 Խաչատուր U 1502 (եր. 116-7)

1481 Ստեփանոս U 1492 (եր. 135)

1515 Գալուստ, ըստ Լեհաց՝ Քիլիանոս U 1549

1545 (Նիկոլ երէց տեղապահ)

1552 Գրիգոր Գ. Վարագեցի կամ Վանեցի U 1574 (եր. 46)

1578 Պարսամ Տրապիզոնեցի

1589 Յովհաննէս Բ կամ Գալուստ (եր. 136. 169. 231)

1607 Կարապետ կամ Գաբրիէլ U 1608 (եր. 66)

1611 Մեսրովպ Կաֆացի U 1625

1626 Նիկոլ Թորոսովիչ U 1685

1668 (Յովհաննէս Քարիմատենց տեղապահ) U 1678

1681 Վարդան Յովնանեան U 1715

1698 (Աստուածատուր Ներռիսեվիչ, փոխանորդ)

1716 Յովհ. Կուրիա Աւկուստինովիչ U 1715

1752 Յակովբ Աւկուստինովիչ U 1783

1783 Յակովբ Թումանովիչ U 1798

1799 Յովհաննէս Սիմոնովիչ U 1816

1817 Գայեաան վարդերեսեվիչ U 1831

1831 Սամուէլ Ստեփանովիչ U 1858

1858 Գրիգոր Սիմոնովիչ U 1875

1876 Գրիգոր Յովսէփ Ռոմաշքան U 1881

1882 Սահակ Նիկոլայոս Իսաքովիչ

 

Թէ՝ մեր այս գրոց եւ թէ ուրիշ յիշատակք՝ յայտնեն, որ զատ յարքեպիսկոպոսէն Լեմպէրկի՝ եղած են երբեմն ի Լեհս, ի Ռումենիա եւ ի սահմանակից նահանգս, ուրիշ հայ եպիսկոպոսք եւս, կամ անոր հպատակք կամ ինքնագլուխք, գուցէ եւ ըստ բանից Մեսրովպայ կաթողիկոսի (եր. 6) առանց հրամանի կաթողիկոսիին եւ ոչ ուղղակի: Այս կարեւոր խնդրոյ քննութիւնը թողլով, ոչ անկարեւոր համարիմ այս տեղ նշանակել՝ քանի մի տեղեաց մեզ ծանօթ եպիսկոպոսներ: Ասոնց գլխաւորն է Մոլտաւիա, Պուղտան կամ Սեչով կոչմամբ. յիշուած եպիսկոպոսքն, յամս՝ 1551, Յովհաննէս Սեչովցի. 1578-1607, Յովհաննէս Պուղտանցի. 1628, Ղազար Բաբերդցի. 1640, Անդրէաս. 1662+1678 Յովհաննէս Քարիմատենց. 16.. Սահակ, ձեռնագրուած ի Դ Յակովբայ կաթողիկոսէ. 1680, Մինաս Զիլիֆտար:

Ի Կամենից. 1577, Յովհաննէս Աւագերէց, զոր հաստատէ հօն անձամբ՝ Թադէոս կաթողիկոս. 1627, Թորոս եպիսկոպոս, ձեռնադրուած ի Մելքիսեդ կաթողիկոսէ:

-Ի Եազլովից յիշուի ( եր. 191 ) 1655, Անտոն եպիսկոպոս:

-Ի Սերադ. 1507, Սիմոն եպիսկոպոս (եր. 161):

-Ի Մոյիլեւ, ի սկիզբն դարուս (1809), կայր Յովսէփ եպիսկոպոս Քրիստոֆորովիչ U 1816. որոյ փոխանորդ կ՚ըլլայ, 1816, կանոնիկոսն Անտոն Վարդերեսեվիչ:

Բայց քան զասոնց եւ քան զԼովի արքեպիսկոպոսունս իսկ՝ հնագոյն, որով եւ հետաքննագոյն է Ունգարիոյ կողմանց Հայ եպիսկոպոսն, ԺԴ դարու կիսէն առաջ, յամին 1343, Մարտիրոս եպիսկոպոս Հայոց ի Թոլմաք կամ Տոլմաք քաղաքի, Կրանի (եւ ըստ գրոց Ստրիգոնիոնի) մետրապօլտին օժանդակ. այս եպիսկոպոսին կնիքն այլ զտուած է լատին գրութեամբ, Martini Episcopi Armenorum de Tolmachy, (Կնիք Մարտիրոսի եպիսկոպոսի Հայոց Տոլմաքայ): Նոյն քաղքին Հայ եպիսկոպոսն յիշուի եւ յամի 1355, հաւանօրէն նոյն Մարտիրոսն: Յետ երեք եւ կէս դարուց՝ Վարդան Յավնանեան կ՚իմացընէ մեզ (եր. 129. 199), որ յամի 1691 ձեռնագրեր է զՕգսենտ Վերծերեւսքոյ կամ Վօծրեսգուլ Պօչանցի՝ եպիսկոպոս Հայոց յԱլատին:

Մեր վերոյիշեալ Լեհահայոց ժամանակագիրք՝ աւելի իրենց եկեղեցւոյ եւ եկեղեցականաց վրայօք գրած են՝ քան քաղաքական կենաց. եւ անոնց գլխաւորն՝ Կամենիցայ աւագերէցն Յովհաննէս թուի թէ մասնաւոր նկատմամբ չէ ուզած իմացնել՝ Մոլտաւաց քանի մի Վոյվոտայից հայ ըլլալը, մանաւանդ այն Անգուր կամ Ահաւոր անուանեալ Յովհաննու, զոր ըստ սովորութեան Իւոն կոչեն. որ թէ եւ ի մօրէ միայն հայ էր, բայց օտար պատմիչք յատկապէս Հայ մականուանեն զնա, ինչպէս եւ Ահաւոր, իր քաջութեանց եւ անխնայ վրիժառութեանց համար, որովք Ռումենիոյ քաղաքական պատմութեան մեջ՝ ամենէն անուանի անձանց մէկն համարուի, եւ միայն մատնութեամբ վատ մարդկան՝ զրկուեր է իր եռամեայ իշխանութենէն եւ ի կենաց. մեր Աւագերէցն յիշէ զայս՝ կարճ բայց լաւ ոճով, ( յերես 44-5 ), սպանման օրն այլ նշանակելով՝ ի 20 մարտի, 1575, ըստ այլոց 1574: Ասոր եղբարք համամարք եւ բնիկ հայ հօր Սերբեկայի որդիք՝ Կարապետ կամ Իւոն, Կոստանդին եւ Աղեքսանդր եւ սորա որդին Պետրոս եւս, ջանացեր եւ կարճ ատեն գրաւեր վոյվոտական գահը, հալածելով զՄոլտաւ յափշտակողս. վերջի յիշեալ իշխալ Պետրոսի բռնուելու ատեն՝ Աւագ անուամբ Հայն այլ բռնուեր եւ փախեր է, եւ այլն (ա. եր. 59): Ռումենաց պատմութեան մէջ սոքա՝ Բոդքովա կոչուին, որ Պայտ (նալ) նշանակէ իրենց լեզուաւ, եւ համարին թէ թարգմանութիւն ըլլայ հայ Սերբեկա անուան կամ բառի, որ մեզ անծանօթ է: Յիշէ եւ Իւոնի վոյվոտայութիւնը յամի 1577-8, եւ գլխատուիլն ի Լեհաց, (եր. 48-9) եւ միւս եղբայրը, որ՝ յետ երկուց շաբաթուց «պարոն մտաւ ի յերկիրն՝ Խազախներովն, զոր ոմանք ասացին, եթէ այդ Բողքովային եղբայրն է», եւ այլն, (եր. 49): Տասն ատրի առաջ Պր. Գր. Պըյըգլեան՝ Հանդէս ամսօրեայ օրագրի մէջ (Թ հա. եր. 101-3. ) այս Սերբեկեան Հայ վոյվոտայից վրայօք տեղեկութիւն գրած է. աւելի ընդարձակ՝ Ռումենաց պատմիչք, մանաւանդ հռչակաւորն Հաշտէու. եւ այս տարի (1896), զատ առջի գրածներէն՝ Քսենոփոլ, ընդարձակ երկհատոր Ռումենաց պատմութեան մէջ: Այս կարեւոր գիրքս՝ շնորհիւ յիշեալ Պ. Գրիգորի հասաւ առ մեզ՝ նոր մամլէ ելած, բայց մեր այս գրոցս այլ ապագրութենէն վերջը, որով չկարցանք ըստ ժամանակին օգտուիլ եւ ծանօթաբանել: Սա՝ մեր ժամանակագրին պախարակած Տեսրոթը (եր. 19-28) աւելի արժանաւոր անձ մի ցուցընէ, որ եւ գրաւոր յիշատակ մի թողած է, Փռանկաց Ե Կարոլոսի պատերազմաց Պատմութիւնն, որ եւ տպագրուեր է: Բայց նկատմամբ մեր ազգի՝ քիչ գիտելիք կայ Քսենոփոլի այս գրոցս մէջ. ամենէն մեծ դիպուածը՝ Հայոց հալածանքն եւ վիշաքն ի Շտեֆանէ, ասղով մի միայն յիշէ ի կարգի պատմութեան, բայց ի ներքեւ ի ծանօթութեան կ՚աւելցընէ, թէ այս հալածանաց ողբ մի գրուած է հայերէն (Մինասայ Թոխազցոյն) եւ հրատարակուած է Հանդէս ամսօրեայ օրագրի: Քաղաքական օրինաց եւ իրաւանց վրայ խոսելով, կու յիշեցընէ (Բ հա. եր. 42. 439), որ առաջ Հրէից եւ Հայոց արգելուած էր երկիր գնել. այլ միայն տուն եւ այգի. ապօրինութեանց վրայօք այլ խօսելով՝ կու յիշէ, որ անցեալ գարուն վերջերը՝ Միքայէլ Սուցոյ վոյվոտայն՝ Աբիկզատէ Խօճայ Պօղոս Հայէ մի 30, 000 գահեկան (ղուրուշ) փոխ կ՚առնու, գրաւ դնելով գեղի մի եկեղեցին, եւ երբ չի կըրնար վճարել, պարտատէրն կ՚ուզէ զեկեղեցին վաճառել. բայց բարեպաշտ անձ մի (Ազ. Մորուզի) ստակը տալովէ կ՚ազատէ զեկեղեցին:

Իսկ նկատմամբ բարոյականի քաղաքական պատմութեան Վլահաց եւ Մոլտաւաց, երբ ներկայացընէ ասոնց վոյվոտայից գրեթէ շարունակ ծանր ծանր կաշառքով առ այլազգիս՝ զիրար տապալելը. իրենց պոյարաց (աւագաց) հետ խստութեամբ վարուիլը եւ անգութ ջարդերը, մեզի դառնալ նայիլ կու տայ մեր ազգային պատմութեան անցից. յորում՝ գիտեմք մեր նախնեաց յանցանքները. սակայն՝ բաղդատելով ասոնց ըրածին՝ անհամեմատ կիրթ, բարերարոյ եւ հաւատարիմ գտնեմք զՀայն, մեր կարելի անաչառոջթեամբ. իսկ ապա, երբ տեսնեմք մեր աչօք, թէ ինչպէս դէպք եւ ջանք եւ պէսպէս անտեսութիւնք՝ այդպիսի երկու ժողովուրդը (վլահ եւ մոլտաւ) միացուցին մէկ Ռումեն անուամբ եւ ինքնավար տէրութեամբ, եւ ո՞ւր մնաց կամ մնայ՝ անոնց գրեթէ զուգանուն Արմէնն, տեսակ մի ափշութիւն պատէ զմեզ այսօր. մինչ այլեւայլ տեսակք ափշութեանց պատեն աւելի կամ պակաս թանձրութեամբ՝ գրեթէ բոլոր բանիմաց կամ անիմաց աշխարհս, զարեւելք եւ արեւմուտք, զիշխանս եւ զիշխեցեալս, զտգէտս եւ զխորագէտս… եւ մինչեւ ցե՞րբ…:

Ժանամակագրութեանց մէջ մեծ մասամբ օտարաց (Լեհաց եւ այլոց) եւ մեզի անծանօթաց եւ ոչ կարեւորաց յիշատակք են, վասն որոյ աւելորդ համարուեցաւ անոնց ամենուն անուանքն այլ ցանկել, այլ ոմանց. իսկ լեզուի կամ բառից օտարութիւնն այլ՝ (թէ լեհի թէ թաթարի), կամ լաւ եւս՝ հաւաքողիս անհմտութիւնն այդ լեզուաց, անշուշտ տեղ տեղ սխալ ընթերցմունք պատճառած է, բաց է տպագրութեան սովորական սխալներէ, որոց մէկ քանին նշանակուած են յաջորդ երեսին վրայ:

Ըստ նիւթոյ բանից կամ պատմութեանն՝ այս հրատարակեալ գործս է յատկապէս Տարեգիրք Հայոց Լեհաստանի եւ Ռումենիոյ. բայց թէ՝ անուան համառօտութեան համար եւ թէ բուն տարեգրութեան հեղինակացն Կամենիցացի ըլլալուն համար, (որով եւ այն քաղքին վրայօք մասնաւոր տեղեկութիւնք գրուած են), միանգամայն կոչեցինք զգիրքս՝ ԿԱՄԵՆԻՑ:

 

30 յուլիս  1896                            

Հ. Ղ. Մ. Ալիշան