Մեծապատիւ մուրացկաններ

Դ.

Այս լուսաւորութեան վրայ կէս ժամ չանցաւ, եւ Աբիսողոմ աղային ներ­կայացաւ երիտասարդ մը, որ վաճառականի չէր նմաներ, սեղանաւորի ալ չէր նմաներ, արհեստաւորի ալ չէր նմաներ, գործաւորի ալ չէր նմաներ, եւ վերջապէս անանկ բանի մը կը նմանէր, որուն նմանը չկայ: Հազիւ երեսուն­երկու տարեկան կը թուէր: Կապոյտ աչերով, դեղին մազերով զարդարուած ըլլալով՝ ունէր նաեւ երկու մատ մօրուք, որ մայրաքաղաքիս մէջ կամ սգոյ նշան է եւ կամ չքաւորութեան: Հագուստներն այնքան հին էին, որ հնախոյզ­ները զանոնք գնելու համար մեծաքանակ գումար մը կու տային: Սակայն եթէ հագուստի մասին վանողական էր, դէմքի մասին քաշողական զօրութիւն ունէր այս անձը:

—Ծառայ եմ մեծապատւութեանդ, մեծապատիւ տէ՛ր, պոռաց այս երի­տասարդն սենեակէն ներս մտնելով եւ մօտենալով Աբիսողոմ աղային:

—Ի՞նչ կայ, ի՞նչ կ՚ուզէք, հարցուց Աբիսողոմ աղան վախնալով:

—Վսեմափայլ տէ՛ր, ձեր գալուստն լսելով փութացի հոս գալ, իմ խորին մեծարանացս հաւաստին ձեր ոտքերուն տակը դնել:

—Ոտքերո՞ւս տակը. շատ աղէկ, դի՛ր, ըսաւ Աբիսողոմ աղան, որ կը կարծէր, թէ մուճակ բերած էր իրեն:

—Շնորհակալ եմ, բարձրապատիւ տէր, ըսաւ երիտասարդը, գլուխը բացաւ եւ սեղանին վրայ ելաւ, կանգնեցաւ:

Աբիսողոմ աղայ այս տեսարանին առջեւ բոլորովին շուարած` անհամբեր տեսնել կ՚ուզէր, թէ ի՞նչ պիտի ընէր այս պարոնը սեղանին վրայ:

Երիտասարդն ծոցէն թուղթ մը հանեց եւ աչերն Աբիսողոմ աղային տնկե­լով՝ բոլոր ձայնովը պոռաց.

—Տիարք եւ տիկնայք…

Աբիսողոմ աղայ այս ահարկու ձայնէն վախնալով` նստած տեղէն երկու կանգուն վեր ցատկեց եւ չկրնալով ինքզինքը զսպել` պոռաց.

—Ո՞վ է այս մարդը, յիմարանոցէն փախած խե՞նդ է, թէ յիմարանոց երթալու յիմար:

—Հայ ազգն, շարունակեց երիտասարդը ձայնը քիչ մը իջեցնելով, այսօր այնպիսի հանդէս մը կը կատարէ, որ մեր հայրենեաց ամէնէն քաջ դիւցազնին նուիրուած է…

—Միտքդ ի՞նչ է, եղբա՛յր…

—Կար ժամանակ մը, ուր խաւարը լուսոյ դէմ կը կռուէր, տգիտութիւնը գիտութեան դէմ, անցեալն ապառնիին դէմ, հրամայականը սահմանականին դէմ, սուրը գրիչի դէմ, ատելութիւնը սիրոյ դէմ, կրակը ջուրին դէմ, միսը բանջարեղէնին դէմ. իսկ հիմա անցան այն ժամանակները. անոնք անցեալ են, մենք` ապառնի, անոնք խաւար են, մենք՝ լոյս, անոնք տգէտ են, եւ մենք՝ գիտուն, անոնք սուր են, մենք՝ գրիչ, անոնք ատելութիւն են, մենք՝ սէր, անոնք կրակ են, մենք` ջուր, անոնք միս են, մենք՝ բանջարեղէն, անոնք վա­րունգ են, մենք՝ խնձոր, անոնք փուշ են, մենք` վարդ. անցան, անցան այն դարերը, ուր մարդկութիւնը տգիտութեան օրօրոցին մէջ մէյ մը ասդին, մէյ մը անդին կ՚երթար, կու գար…

—Միտքդ ի՞նչ է, եղբա՛յրս, ես քեզի բան մը չըրի, ի՛նչ կ՚ուզես ինձմէ, գնա քեզի բարկացնողին զրուցէ այդ խօսքերը…

—Այո՛, մարդկութիւնը կը չարչարուէր, կը նախատուէր անգութ բռնաւորներու ձեռք է ն եւ չէր գիտեր, որու երթալ եւ որու բողոքել:

—Տէր ողորմեա՛… Տէր ողորմեա՛, ըսաւ ինքնիրեն Աբիսողոմ աղայ. քա­շելիք ունինք եղեր… ես կրնամ հիմա զինքը սեղանէն վար առնել, բայց կը վախնամ, որ ծոցէն ատրճանակ մը հանէ եւ զարնէ ինձի, վասն զի խիստ բարկութեամբ կը խօսի:

—Իսկ երբ գիտութիւնն եկաւ, շարունակեց ատենաբանը, եւ վանեց տգիտութիւնն, ինչպէս լոյսն` խաւարը, սէրն` ատելութիւնը, գրիչն` սուրը, ապագան՝ անցեալը, այն ատեն, ա՜հ, այն ատեն… այո՛, այն ատեն, այո՛, կ՚ըսեմ, այն ատեն միայն հասկցուեցաւ, որ մարդկութիւն, ազգ եւ հայրենիք բառերը բառարանները լեցնելու համար շինուած բաներ չէին, այլ ամէն մար­դու մտքին մէջ, սրտին մէջ, հոգւոյն մէջ երկաթեայ տառերով եւ անջինջ կեր­պով դրոշմելու բառեր էին…

—Երբա՛յր, կ՚աղաչեմ, վար իջի՛ր եւ այնպէս զրուցէ՛ ցաւդ…

Ատենաբանը կայնած տեղը այնպէս կը դողար, որ Աբիսողոմ աղային սիրտը կը հատնէր, թէ կազը գետինը պիտի իյնար:

Ուստի չուզելով այլ եւս համբերել՝ պոռաց ինքնակոչ ատենաբանին երեսն ի վեր.

—Վա՛ր իջիր սըկէ:

—Կ՚աղաչեմ, մի՛ սաստեր զիս:

—Վա՛ր իջիր, ապա թէ ոչ…

—Մի՛ կոտրեր իմ սիրտս, որ ազգին համար կը բաբախէ:

—Ի՛նչ ըսելիք որ ունիս, եկուր քովս, մարդու պէս նստէ եւ ըսէ. հոն տեղուանքը ելնել ի՞նչ պիտի ըլլայ:

—Կ՚աղաչեմ, թո՛ղ տուր վերջացնեմ, ա՜հ, չես գիտեր, թէ որչա՛փ կը յուզուիմ, երբ ճառ կը կարդամ:

—Վա՛ր իջիր:

Ատենաբանը բեմէն կ՚իջնայ եւ կ՚երթայ աթոռի մը վրայ կը նստի:

—Հիմա՛ զրուցէ ինձի, միտքդ ի՞նչ է, կ՚ըսէ Աբիսողոմ աղայ բարկու­թեամբ:

—Կ՚աղաչեմ, մի բարկանար:

—Ինչ կ՚ուզես, զրուցէ, շո՛ւտ, հիմա՛:

—Բարկութեամբ մի՛ վարուիր հետս, ոտքդ պագնեմ, սիրտս լեցուած է, հիմա կը սկսիմ լալ:

Եւ ատենաբանը կը սկսի լալ:

—Լալու ի՞նչ կայ, եղբայրս:

—Ծառադ կը փափաքի գրականութեամբ ազգին ծառայել, բայց այս ազգը շատ ապերախտութեամբ կը վարուի իւր գրագէտներուն դէմ:

—Ատոր մէջ ես ի՞նչ յանցանք ունիմ:

—Դուք յանցանք չունիք եւ թերեւս իրաւունք ունիք… ոտանաւորներ ու­նիմ գրած հայրենիքի վրայ, սքանչելի կտորներ, պատուական տողեր, որոնց մէջ երեւակայութիւնը, աւիւնը, խանդն, հուրն ու բոցը սաւառնաթեւ կը սլա­նան:

—Շատ աղէկ, ատոր համար լալո՞ւ է:

—Մեր ազգն անոնց յարգն ու պատիւը չճանչնար, զանոնք տղայական բաներ կը կարծէ եւ թող կու տայ, որ զանոնք գրողը անօթի մնայ:

—Ես ի՞նչ ընեմ:

—Կ՚աղաչեմ, քաղցրութեամբ վարուէ՛ հետս:

—Ի՞նչ ըրած ունիմ քեզի:

—Ձեզի պիտի աղաչէի, որ…

—Ի՞նչ, շո՛ւտ ըսէ…

—Մի՛ պոռար երեսս ի վար, հոգիդ սիրես, հիմա կը սկսիմ լալ…

Նորէն սկսաւ լալ գրագէտը:

—Տէր Աստուած, դուն համբերութիւն տուր ինձի, ըսաւ Աբիսողոմ աղան մեկուսի:

—Խնդիրքս սա էր, որ կ՚ուզէի տպել տալ քիչ մը առաջ կարդացած ճառս…

—Գնա տպել տո՛ւր, քու ձեռքէդ բռնող կա՞յ:

—Պիտի խնդրէի ձեր մեծապատւութենէն, որ տպագրութեան ստակը դուք տայիք:

—Ինչո՞ւ… ի՞նչ պատճառ կայ, որ քու ճառիդ համար ես դրամ տամ: Լսուա՞ծ բան է, որ մէկը իրեն շահուն համար գիրք տպէ, եւ ծախքն Աբիսողոմը տայ…

—Կը խնդրեմ, սիրտս արդէն խոցուած է, դուք ալ նոր վէրք մը մի՛ բա­նաք հոս:

—Ինչո՞ւ վէրք պիտի բանամ եղեր. գնա՛ բանդ, եղբա՛յր, փորձանք եղար գլխուս:

—Գիտէ՞ք` որքան ծանր է գրագէտի մը ասանկ խօսքեր լսելը…

—Չեմ գիտեր եւ գիտնալ չեմ ուզեր:

—Բանաստեղծի մը սիրտը շատ փափուկ է, ամենաթեթեւ խօսքէ մը կը վիրաւորուի: Այս նիւթին վրայ ոտանաւոր մը գրած ունիմ, կարդամ, մտիկ ըրէք:

—Ոտանաւոր մտիկ ընելու ժամանակ չունիմ:

—Կ՚աղաչեմ, ոտանաւորիս հետ խստութեամբ մի՛ վարուիք. այն ոտա­նաւորին համար, զոր դուք չէք ուզեր մտիկ ընել, երկու ամիս աշխատած եմ ես եւ երբ որ անոր նախատուիլը տեսնեմ, արժանապատւութիւնս կը վիրա­ւորուի: Կ՚աղաչեմ, ոտանաւորիս համար գէշ մի՛ զրուցէք… Կը խնդրեմ, թոյլ տուէք ինձ կարդալ զայն անգամ մը…

—Ես ոտանաւոր մտիկ ընելու չեկայ հոս:

—Շատ լաւ. ողբերգութիւն մը գրած եմ, անոր վրայէն անցնինք:

—Չեմ ուզեր. ես անօթի եմ հիմա, կերակուր պիտի ուտեմ:

—Շատ լաւ, ուտելիքի վրայ ատենաբանութիւն մը ընեմ:

—Ժամանակ չունիմ մտիկ ընելու:

—Կ՚աղաչեմ, այդ խօսքը ուրիշ անգամ մի՛ ըսէք, ասկէ աւելի ծանր խօսք չկայ հեղինակի մը համար, որ իւր մէկ աշխատասիրութիւնն ուրիշի կարդալու փափաք կը յայտնէ: Կը խնդրեմ, բարձրապատիւ տէր, քաղցրու­թեամբ վարուեցէք հեղինակներու հետ:

—Գլխուս վրա՞յ նստեցունեմ քեզի:

—Ոտքդ պագնեմ, մի՛ ծաղրէք զիս, ինչո՞ւ ձեր գլխուն վրայ նստեցունէք:

—Ի՞նչ ընեմ հապա, քսակս քեզի՞ տամ` հեղինակներու հետ քաղցրու­թեամբ վարուած ըլլալու համար:

—Ո՛չ, միայն ճառիս տպագրութեան ծախքը:

—Քանի՞ ոսկիով կը լմննայ գործդ:

—Չորս ոսկիով կը լմննայ, բան մը չէ, իմ Մեկենասս պիտի ըլլաս, ես ալ քու անունդ ոտանաւորով մը գրքոյկին ճակատը պիտի դնեմ:

—Ճակա՞տը դնես պիտի:

—Այո՛:

—Ինչո՞ւ համար:

—Որպէսզի ամէն մի մարդ գիտնայ, թէ ձեր ստակովը տպուած է այն գիրքը:

—Շատ լաւ, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան եւ քսակէն չորս ոսկի հանեց, տուաւ: Հեղինակն հազար յարգանք մատուցանելով` դուրս ելաւ:

Աբիսողոմ աղան ետեւէն կանչեց զինքը եւ հարցուց.

—Չկրնա՞ր ըլլալ, որ գրքին ճակատը սպասաւորներուս ալ անունները դնես եւ իմացունես ազգին, որ Աբիսողոմ աղան կովեր, ոչխարներ, էշեր եւ ագարակներ ունի իւր քաղաքին մէջ:

—Այդ ձեր ըսածները հովուերգութեան ճիւղին կը վերաբերին:

—Չեմ հասկնար:

—Ատոնց վրայ ոտանաւորներ կը գրուի. եթէ փափաքիք, ոտանաւոր մը շինեմ:

—Ի՞նչ ընեմ ոտանաւորը:

—Լրագրի մը մէջ տպել կու տաք:

—Կը տպե՞ն:

—Ինչո՞ւ չպիտի տպեն. եթէ կէս ոսկի տալու ըլլաք, քառասուն անգամ կը տպեն:

—Շատ աղէկ. ադ ըսածդ գրէ՛:

—Գլխուս վրայ:

—Բայց աղուոր բան մը ըլլայ:

—Շատ լաւ:

—Այնպէս, որ տեսնողը հաւնի:

—Հարկա՛ւ:

—Վաղը առտու կը բերէ՞ք:

—Վաղը առտո՞ւ… ի՞նչ կ՚ըսէք… մէկ ամիսէն հազիւ կրնամ պատրաստել:

—Մէ՞կ ամիսէն:

—Հազիւ. ոտանաւորը կարդալը դիւրին է, բայց գրելը` դժուար: Գեղե­ցիկ ոտանաւորի մը համար քիչէն քիչ երկու ամիս պէտք է:

—Ի՞նչ կ՚ըսէք…

—Այո՛, բայց ես կ՚աշխատիմ ամիսէ մը լմնցնել:

—Ատ ի՞նչ դժուար բան է եղեր:

—Ի՞նչ կարծեցիք հապա. երկու ամիս պիտի սպասեմ, որ մուսաս գայ եւ ներշնչէ ինձի, որպէսզի գրեմ. առանց մուսայի ոտանաւոր չգրուիր:

—Եթէ այդ մուսան գալու չըլլա՞յ…:

—Անպատճառ կու գայ:

—Չկրնա՞ր ըլլալ, որ նամակ գրես եւ աղաչես իրեն, որ շուտ մը գայ, եւ դուն ալ երկու ամիս չսպասես:

—Անիկա ինքնիրեն կու գայ, նամակի պէտք չունի, մեծապատիւ տէր:

—Ո՞ւր կը նստի… շա՞տ հեռու է:

—Այո՛, շատ հեռու է, բայց կու գայ:

—Ցամաքէ՞ն թէ ծովէն:

—Չէ՛, մեծապատիւ տէր, չէ՛:

—Ո՞վ է ուրեմն սա գետնին տակն անցնելուն մարդը… ուսկի՞ց պիտի գայ… ըսէ, որ ճամբայ մը մտմտանք ու բերել տանք…: Եթէ մէկ֊երկու ոսկի տանք, այս շաբաթ կու գա՞յ:

—Այո՛, երկու ոսկի տալուդ պէս գործը կը դիւրանայ, եւ մուսաս այս շա­բաթ վազելով կու գայ, պատասխանեց անմուսայ բանաստեղծը ոսկի բառը լսե­լուն պէս:

—Գրէ՛ ուրեմն իրեն, իմ կողմէս ալ յատուկ բարեւներ ըրէ եւ ըսէ՛, որ Աբիսողոմ աղան քեզ տեսնել կ՚ուզէ:

—Գլխուս վրայ: Մնաք բարեաւ, տէր, շնորհակալ եմ ձեզմէ, ծառայ եմ ձեր մեծապատւութեանը եւ կ՚աղաչեմ ընդունիք…

—Ոչ, ըսաւ Աբիսողոմ աղայ բարկութեամբ, ա՛լ երկար ըրիր. ահա ինչ որ ըսիր, ընդունեցի եւ դեռ ի՞նչ կ՚ուզես, որ ընդունիմ…

—Խորին յարգանացս հաւաստիքը, տէր… որով մնամ ձեր մեծապատ­ւութեան ամենախոնարհ ծառայ:

—Շատ աղէկ:

Մեկնեցաւ բանաստեղծն` երկու ոսկիով բերել տալ խոստանալով մու­սան, զոր ոմանք աւելի աժան գնով բերել կու տան: Մուսայի մ՚օրականն հիւսնի մ՚օրականէն աւելի չէ այժմ:

Աբիսողոմ աղայ, ինչպէս դիտեցին ընթերցողներն, կը մոռնար իւր անօ­թութիւնն ամէն անգամ, որ մէկն անոր խօսք կու տար անունը լրագրի մէջ անցունելու եւ կամ եկեղեցւոյ մէջ ծանուցում ընելու, ինչպէս նաեւ իւր քսա­կին բերանը կը բանար եւ դրամով կը վարձատրէր ամէն անոնք, որ իրեն կը խոստանային անունն ժողովրդեան մէջ տարածելու: Փառասիրութիւնն ալ տեսակ մը անօթութիւն է, զոր դրամով կը կշտացունեն մարդերը: Լրագիր­ներու մէջ գրուելու փառասիրութիւնն, զոր ոմանք մոլութիւն կը համարեն, եւ ոմանք առաքինութեան կարգը դասել կը փափաքին, եւ որ մեր ժողովրդեան ամէն դասերուն մէջ կը գտնուի այսօր, տիրած էր նաեւ Աբիսողոմ աղային վրայ, որ բանաստեղծին մեկնելէն ետքը փոխանակ իւր անօթութեանը վրայ խորհելու` սկսաւ ոտանաւորին վրայ միտք յոգնեցունել:

—Արդեօք, հարցուց ինքնիրեն, ոտանաւորն ուզածին պէս պիտի ըլլա՞յ. սա մարդու մուսան քանի մ՚օրէն պիտի գա՞յ. եւ եթէ չգայ, անոր տեղն ուրի՞շ մը բերելու է…:

Այս հարցումներն կ՚ուղղէր իրեն, երբ տան տիկինը ներս մտնելով ըսաւ.

—Կերակուրը պատրաստ է, հրամմեցէ՛ք, Աբիսողոմ աղայ:

Ըստ տաճկաց ժամը գիշերուան չորսը զարկած էր: