Հայաստանը ՀՅԴ – Բոլշեւիկ յարաբերութիւնների ոլորտում 1917-1921

Միացեալ եւ անկախ Հայաստանի գաղափարը եւ ենթադրեալ ռուսական «օրիենտացիան»

Հակառակ Հայաստանի կառավարութեան եւ վերջին հաշուով Դաշնակցութեան վարած ռուսներից միանգամայն անկախ քաղաքականութեան, այնուամենայնիւ, Դաշնակիցների եւ մանաւանդ անգլիացիների համար հայը «անուղղելի ռուսասէր, ռուսական օրիենտացիայի անյողդողդ հետամտող» էր։ Դաշնակիցների կովկասեան ներկայացուցիչները այս տպաւորութիւնները յայտնել էին Հայաստանի արտաքին գործոց նախարար Սիրական Տիգրանեանի հետ ունեցած մի հանդիպման ընթացքին։ Հայաստանի արտաքին գործոց նախարարը Անդրկովկասում եւ մանաւանդ Կարսում, Ղարաբաղում եւ Զանգեզուրում թուրքերի հանդէպ ունեցած անգլիացիների բարեացակամութեան եւ թրքամէտ քաղաքականութեան դրդապատճառը համարում էր հենց այդ թիւր տպաւորութիւնները, որոնցով գործում էին Դաշնակիցները։ [1]

Տարօրինակն այն է, սակայն, որ միւս կողմից էլ Բաքուի պաշտպանութեան մէջ 1918-ի ամառը Դաշնակիցների եւ մանաւանդ անգլիացիների օգնութիւնը հայցելով՝ Դաշնակցութիւնը գերմանացիների ու ռուսների մօտ Դաշնակիցների գործակցի անունն էր շահել։

Հայաստանի կառավարութեան վրայ բարդած ռուսական արեւելում ունենալու թիւր մեղադրանքը, իբրեւ ներգործիչ ազդակ, արտաքին յարաբերութիւնների ծիրում չէր միայն։ Արեւմտահայ հատուածի մի մեծ տոկոսը «կասկածելով, որ արեւելահայերը կը ձգտին չբաժնուիլ Ռուսաստանէն եւ անկախանալ, կը խուսափէին զինուորագրուիլ»։ [2] Եւ դա դեռ ամենաաննշան երեւոյթն էր. խնդիրը զինուորագրուել խուսափելուց աւելի հասնում էր անհանդուրժողականութեան՝ հանդէպ Ռուսաստանի ծայրամասում ստեղծուած մի ինչ-որ Հայաստանի։ Ահա այս մտայնութիւնը փարատելու եւ հայ ժողովրդին միասնական ուժի վերածելու մտահոգութիւնն էր արտացոլում 1919-ի Մայիս 28-ին, Հայաստանի անկախութեան առաջին տարեդարձի առիթով, Հ. Յ. Դ. ի Երկրի Կ. Կ. ի կողմից շարքերին ուղղուած շրջաբերականը. «Մայիս 28-ի աքտը [ակնարկում է Միացեալ եւ Անկախ Հայաստանի յայտարարութեան – Ռ. Փ. ] եկաւ վերջնականապէս խզելու այն կապը, որ կրնար տակաւին գոյութիւն ունենալ Ռուսաստանի հետ եւ վերածեց ռուսահայ, թուրքահայ երկու քոյր հատուածները պետական մէկ ամբողջութեան՝ Միացեալ եւ Անկախ Հայաստանի սահմաններու մէջ»։ [3] Դաշնակցութիւնը փորձում էր այսպիսով հայ ժողովրդի մէջ ծայր առած երկպառակութիւնները վերացնել, նրա բոլոր հատուածները մէկ գաղափարի շուրջ հաւաքել, մէկ ու միակ Հայաստանի պետականութեան համար գործել անկախ՝ առանց Ռուսահայաստան կամ Թուրքահայաստան յորջորջումների։ Ինչպէս այս առիթով Հ. Յ. Դ. Բիւրոյի յայտարարութիւնն է ընդգծում, «Այսուհետեւ չկան այլեւս բռնաւորների ձեռքով գծուած սահմանները, հայկական տարրեր, հատուածներ ու տարբեր հայրենիքներ. այլ կայ ու պիտի մնայ առյաւէտ մէկ Անբաժան ու Միացեալ Հայաստան ու մէկ եւ ամբողջական Հայ ժողովուրդ»։ [4] Այս նոյն մտահոգութիւնց բխած կարելի է համարել Հայաստանի խորհրդարանում վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսեանի արտասանած ճառը։ [5]

Հ. Յ. Դաշնակցութեան վարած արտաքին քաղաքականութիւնը իր բիւրեղացած վիճակով արտացոլուած է 1919-ի Սեպտեմբեր 27-ին Երեւանում կայացած կուսակցութեան 9-րդ Ընդհանուր Ժողովի որոշումների մէջ։ Ինչպէս Յարութիւն Քիւրքճեանն է ձեւակերպում, այս ընդհանուր ժողովով «Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը կը նուիրագործէ պետութիւն կերտող եւ պետութիւն վարող իր նոր հանգամանքը»։ [6] Հ. Յ. Դ. 9-րդ Ընդհանուր Ժողովը ճշտում էր Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը, որի ծիրի մէջ որոշում էր տրւում՝ «Լիակատար բարեացակամ վերաբերում ունենալով հանդերձ դէպի ռուս ժողովուրդն ու Ռուսաստանի քաղաքական վերածնութիւնը, մեր դիւանագիտութիւնը պէտք է դիմադրէ Ռուսաստանում գոյութիւն ունեցող կառավարութիւններու փորձերուն՝ տարածելու ռուսական իշխանութիւնը նախկին Ռուսահայաստանի վրայ եւ այդպիսով անհնարին դարձնելու Հայաստանի ամբողջացման գործը»։ [7]

Նոյն ժողովում որոշւում է շարունակել Դաշնակիցների հետ մշակուած նպաստաւոր յարաբերութիւնները եւ թիկունք կանգնել Փարիզի հաշտութեան վեհաժողովին Հայաստանի զոյգ պատուիրակութեան ներկայացրած միացեալ պահանջներին։