Հայաստանը ՀՅԴ – Բոլշեւիկ յարաբերութիւնների ոլորտում 1917-1921

Լեռնահայաստանի հերոսական պայքարի նշանակութիւնը

Լեռնահայաստանում տարուող պայքարին զուգահեռ, Հայաստանից դուրս մղուած դաշնակցական ղեկավարութիւնը դեռեւս Խորհրդային իշխանութեան հետ համաձայնութեան գալու հնարաւորութիւններ էր փնտրում։ Հ. Յ. Դ. Արտասահմանի Պատասխանատու Մարմնի միջոցով դիմում էր կատարւում Մոսկուա՝ Կոմկուսի Կենտկոմի հետ հանդիպելու։ Դաշնակցութիւնը հաւատում էր, որ Լեռնահայաստանում ձեռք բերած ռազմական յաջողութիւնները պիտի սատարեն ապագայ համաձայնութեան. նոյնպէս հաւատում էր, որ խորհրդային իշխանութիւնը հաշուի կառնի արտասահմանի հայութեան տրամադրութիւնները Հայաստանում տիրող վարչակարգի հանդէպ։ Ուրեմն ապագայ առողջ համագործակցութեան հողը պատրաստելու համար, մէկ կողմից բանակցութիւնների դիմում էր կատարում Մոսկուայի իշխանութեան, միւս կողմից ուղղութիւն էր տալիս զանազան գաղութներում գործող դաշնակցական կառոյցներին ու մամուլին՝ քննադատել, դատափետել Հայաստանում տեղի ունեցող հալածանքներն ու վայրագութիւնները՝ «անշուշտ հիմնուած ճշգրիտ փաստերու վրայ», ինչպէս յղուած շրջաբերականն է շեշտում։ Շրջաբերականը կարեւորում է ցոյց տալ, որ արտասահմանի հայութիւնը «չի կրնար հանդուրժել, որ Խորհրդային Ռուսաստանը ոչնչացնէ Հայաստանի անկախութիւնը եւ Կարմիր Բանակային ահաբեկումներով ոտնակոխէ Հայաստանի բանուորութեան եւ գիւղացիութեան իրաւունքները»։ Իրականութեան դրսեւորումն ու քննադատութիւնները «պիտի ծառայեն որպէս հիմք մեր եւ մեծամասնականներու միջեւ փորձուած բաղձալի արդիւնք տալուն, որովհետեւ մեր ուժերէն մէկն ալ այն է, որ անոնք զգան – եւ կզգան – թէ մանաւանդ արտասահմանի մէջ մենք կարող ենք վնասել կամ օգտակար ըլլալ։ Հետեւաբար անհրաժեշտ է, որ մեր ամենախիստ քննադատութիւններուն մէջ իսկ մենք չհեռանանք կորրեկտութենէ եւ մեր քննադատութիւններէն որոշապէս յայտնուի, որ մեր բռնած դիրքը կը բղխի Հայ [մեծատառի գործածութիւնը բնագրից] ազգի ֆիզիքական գոյութեան ու Հայաստանի քաղաքական եւ տնտեսական ազատութեան գաղափարէն եւ ոչ թէ այլ շարժառիթներէ»։ [1]

Լեռնահայաստանի ռազմական յաջողութիւնները երկար չէին կարող տեւել։ Դէպի Երեւան առաջանալու եւ Հայաստանը բոլշեւիկների ճիրաններից ազատելու ծրագիրը անիրագործելի էր մնացել։ Ապարդիւն էին նաեւ արտասահմանի դաշնակցական մարմինների ջանքը՝ Մոսկուայի հետ համաձայնութեան գալու։

Լեռնահայաստանը ընկել էր։

Բայց ի՞նչ նշանակութիւն ունեցաւ այս հերոսական պայքարը եւ ի՞նչ ազդեցութիւն յետագայ քաղաքական դասաւորումների տեսակէտից։ Արդեօք ճի՞շտ էր մարդկային զոհերով եւ նիւթական հսկայ զոհաբերութեամբ շարունակել մի պայքար, որ իրապաշտօրէն դիտուած մեծ արդիւնքներ չէր խոստանում։

«Ինչո՞ւ պայքարեցաւ Լեռնահայաստանը» յօդուածում Նժդեհը այս պայքարի միտք բանին կամ այդ պայքարին լծուած Լեռնահայաստանի հերոսների նպատակը համարում է Սիւնիքը վերջնականապէս Հայաստանին միացնելը։ Այստեղ չէր կարող հարց դառնալ, թէ Սիւնիքը ո՞ր հանրապետութեան մաս պիտի կազմէր, Հայաստանի՞, թէ՞ Ազրբէյջանի։ Լեռնահայաստանի ինքնապաշտպանութիւնը վարողները գիտէին, թէ որքան մուսաւաթականների, այնքան էլ կոմունիստ ազրբէյջանցիների համար Սիւնիքը Ազրբէյջանի մէկ գաւառն էր համարւում։ Այս վերջինների կարծիքով, ինչպէս Նժդեհն է բնութագրում՝ «բուրժուական կուսակցութիւններ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնն ու ուրիշներ, այդպէս տենդօրէն կ՚աշխատին … ապստամբութիւն առաջացնել»՝ խանգարելու համար Ռուսաստանի եւ Ազրբէյջանի կարմիր բանակների միացումը քեմալական Թուրքիոյ բանակի հետ, որ պիտի ջախջախի «անգլիական, ֆրանսական եւ միւս՝ արեւելքի ժողովուրդներուն ճնշող կապիտալիստները»։ Կարմիր Բանակն ու Քեմալը «բոլոր ազգութիւններու աշխատաւորութեան համար ազատութիւն կը բերեն։ Վայ անոր, որ զէնք կը բարձրացնէ Խորհրդային Ատրբէյճանի դէմ»։ [2]

Նժդեհը բացատրում է այն տրամաբանութիւնը, որ մղեց Նարիմանով, Խալիլ փաշա եւ Կարայեւ եռեակին՝ փանիսլամական ձգտումներով ոչնչացնելու Սիւնիքի հայ բնակչութեանը եւ Լեռնահայաստանը Ազրբէյջանի մէկ գաւառը դարձնելու։ Այս քաղաքականութիւնը տարւում էր բացէ ի բաց եւ այս նպատակի իրագործման կոյր գործիքն էին դարձել հայ բոլշեւիկները Լեռնահայաստանում։ Ի հակադրութիւն սրա, գնում էր Լեռնահայաստանի յանդուգն եւ երկարատեւ դիմադրութիւնը, որ տեւեց մինչեւ այն ժամանակ, երբ Մեասնիկեանը փոխարինեց Կասեանի կրքոտ ու հակազգային Յեղկոմին եւ պատճառ դարձաւ, որ Մոսկուան բարեհաճի Սիւնիքը Հայաստանին կցելու։

Ահա՛ այդ երկարատեւ եւ հերոսական պայքարի նշանակութիւնը Հայաստանի նորագոյն պատմութեան մէջ։ Դա, ի հարկէ, չնախատեսուած արդիւնք էր, որովհետեւ Լեռնահայաստանը դիմադրում էր՝ յոյս ունենալով, որ բոլշեւիկների տիրապետութիւնը ժամանակաւոր է եւ Հայաստանը դարձեալ պիտի անկախանայ։ Այս մտայնութիւնը արձագանքում է Արտասահմանի Պատասխանատու Մարմնի վերը յիշուած շրջաբերականում։ Մարմինը երկու կարեւոր կէտ է նշում Լեռնահայաստանի գոյութիւնը իմաստաւորող եւ նրա պայքարը արդարացնող. նախ՝ Լեռնահայաստանը կամ Զանգեզուրը իբրեւ ուժ պարտադրում է բոլշեւիկներին՝ բանակցութիւնների մէջ մտնել եւ զիջումներ անել, յետոյ՝ շրջաբերականը տրամաբանում է, թէ Ռուսաստանից եկած լուրերի համաձայն եւ ըստ Եւրոպայի ընկերվարականների, Ռուսաստանը փլուզումի ճամբին է, եւ եթէ Կարմիր Բանակը նահանջի, «մահմեդական հորդանները դարձեալ պիտի հեղեղեն մեր երկիրը», եւ Զանգեզուրի կազմակերպուած հայկական ուժերը միակն են, որ կարող են դիմադրել։