/5/ ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ

ԲԱՆԱԿՌԻՎ «ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ՀԱՅԱՍՏԱՆ»-Ի ՇՈՒՐՋԸ

Մեղադրյալի բուն «հանցանքը»։ Սենատի վճիռը նրա մասին: Այվազովսկու նոր ամբաստանագրերը: Քսություն «Լեւոնի վշտի» առիթով: Կ. Եզյանի բացատրությունները։ Դիտողություններ ռուսահայ ազգային-քաղաքական շարժման մասին։ «Երիտասարդ Հայաստան» եւ «Երիտասարդ Վրաստան»: «Московские ведомости» թերթի առաջնորդողը հայկական «սեպարատիզմի» մասին։ Եզյանի պատասխանը եւ թերթի նոր հարձակումը։ Եզյանի վերջին խոսքը եւ Նալբանդյանի վերաբերմունքը։

Նալբանդյանի ձերբակալությունը ռեւոլյուցիոն «կրամոլայի» դեմ ցարիղմի ձեrմն արկած միջոցառումներից մեկն էր: Կառավարական օիգանների համար Նալբանդյանի մեծագույն «հանցանքն» այն չէր, որ ընդհատակյա աշխատանք էր տարել Թյուրքիայում կամ թյուրքահայ շրջաններում, այլ այն, որ նրանք արվել էին Ռուսաստանում եւ, հատկապես, ռուսահայերի մեջ տարվելիք ռեւոլյուցիոն աշխատանքի հանձնարարություններ:

Զուր չէր սենատական հանձնաժողովի նախագահ Գոլիցինը նախազգուշացնում այդ առիթով Կովկասի փոխարքայի տեղակալ Օրբելիանիին: Հաղորդելով, որ «Լոնդոնի պրոպագանդիստները» մտադրություն են ունեցել «տարածելու իրենց գրվածքները Կովկասում», Գոլիցինը հանձնարարում էր նրան՝ դիմել «նախազգուշական համապատասխան միջոցարկումների» [1]: Սենատական հանձնաժողովի առաջադրած հարցերի եւ դրանց դիմաց ստացված պատասխանների տակ ատենակալների ձեռքով արված ընդգծումներից ու ռեմարկներից պարզ է դարձյալ, որ ցարական սենատորներին խիստ հետաքրքրում էին մեղադրյալի կապերը Կովկասի հայ շրջանների հետ: «Լոնդոնի պրոպագանդիստներին» վերաբերող գոր/6/ծի քննությունից հետո սենատի հանած եզրակացությունների մեջ արձանագրվում էր, հատկապես, որ նրա մոտ գտնված են հայերեն նամակներ, որոնք բերում են այն մտքին, թե Ռուսաստանում եւ մյուս պետությունների մեջ ապրող հայերը հետամուտ էին ազգային անկախության [2]: Մեղադրյալի մոտ հայտնված նամակներն ու ծածկագրի բանալին, սենատի կարծիքով, առաջացնում են ներքին այն համոզումը, որ նա ոչ միայն տեղյակ էր պրոպագանդիստների՝ ռուս կառավարության դեմ ուղղված դիտավորություններին, այլեւ նպաստել էր նրանց՝ Լոնդոնի արգելված հրատարակությունները Ռուսաստանում տարածելուն, իսկ հայերեն նամակներից եւ բառարանից երեւում էր, որ նա ձգտում էր ունեցել Ռուսաստանի հարավում ապրող հայերի մեջ տարածել հակակառավարական շարժումներ [3]: Այս հիման վրա, ղեկավարվելով օրենքի 313 հոդվածի գիրք 2, հատոր 15-րդի հրահանգով՝ կառավարիչ սենատը «խիստ կասկածի տակ է առնում» մեղադրվողին՝ «իբրեւ անբարեհույս անձնավորության՝ ներքին գործոց պ. մինիստրի բարեհայեցությամբ աքսորում Ռուսաստանի հեռավոր քաղաքներից մեկը՝ ենթարկելով նրան ոստիկանական խիստ հսկողության» [4]:

Գործի մեղադրական նյութերից զատ, Նալբանդյանի «կասկածելի» եւ «անբարեհույս» ընթացքի մասին կառավարական շրջանները տեղեկանքներ էին քաղում, անշուշտ, նաեւ կողմնակի աղբյուրներից: Այսպես, «Պոլսահայ լուսավորչական համայնքը» տեղեկագրի կապակցությամբ տեղի ունեցած գրագրություններից պարզվում է, որ, «Լոնդոնի պրոպագանդիստների» գործից անկախ, տակավին 1862 թ. սկզբներին, Պետերբուրգի պաշտոնական շրջանները նախազգուշացնում էին նրա մասին Պոլսի դեսպանին. ռուս այդ շրջանները անվստահություն էին տածում դեպի հայ հրապարակախոսը եւ տալիս էին նրա բնութագիրը՝ օգտվելով, իհարկե, համապատասխան հայ «իրազեկ» աղբյուրներից: Չէ՞ որ ե՛ւ Ներսես Աշտարակեցին, ե՛ւ Խալիբը, ե՛ւ, մանավանդ, Այվազովսկին ժամանակին բավականաչափ նյութ էին մատակարարել այդ ուղղությամբ։ Բերդում նստած՝ Նալբանդյանը համոզված էր, որ հին հակառակորդները շարունակում են իր դեմ նորանոր ամբաստանություններ տեղալ: Ուրիշները եւս կարծում էին, թե նրա կալանքը կապ ունի, բացառապես, Խալիբ—Այվազովսկի խմբակցության թափած ջանքերի հետ… Կարծիքը սխալ էր, բայց ստույգ է, որ հակառակորդները շարունակում էին իրենց քսությունները նաեւ Նալբանդյանի բանտարկությունից հետո:

/7/Այսպես, 1864 թ. «Մեղու»-ն տպեց «Կտոր մը Այվազովսքիաբանություն» վերնագրված պամֆլետը, ուր նշված էր ներքին գործոց մինիստը «կոմս Սիվերսի անունով Այվազովսկու գրած ֆրանսերեն գաղտնի մի նամակի մասին: է Այվազովսկու նոր այդ քսությունը ուղղված էր կաթողիկոսի, Հայնրապետյանի եւ, մանավանդ, Նալբանդյանի դեմ: «Այս երեքը, — գրել էր Այվազովսկին, — ինչպես իրենց, անանկ ալ տերության թշնամին են եղեր, մանավանդ Նալբանդյանցը, որ ամենուն խըզտըրքիշ կընե եղեր (կերեւա թե զինքն ալ խըզտըրմիշ է ըրեր), տերության հայտնի է եղեր, բերդը կպահվի եղեր եւ այլն, եւ այլն՝ բերնի թափթփուք՝ անոր խստագույն պատիժ մը տալի տերության մեծամեծ օգուտներ պիտի բերե եղեր…, ըստ որում` անոր նման խռովություններն ալ անոր պատըժվելն կրնան խրատվիլ եղեր»: Այս գրության օրինակը, հայտնում է պամֆլետի հեղինակը, Սիվերսի ձեռն ընկնելու տեղ՝ ընկել է Ֆեոդոսիայի ժողովրդի ձեռքը, եւ հիմա նրա օրինակը անցնում է ձեռքից ձեռք [5]:

Թե, հիրավի, Նալբանդյանի բանտարկության ժամանակ եւս նրա հակառակորդները լուռ նստած չէին, ակներեւ է ռուսերեն մի գրությունից, որը 1865 թ. սկզբներին ուղղված է եղել, ըստ երեւույթին, ժողովրդական լուսավորության մինիստրին [6]: Հրավիրելով մինիստրի ուշադրությունը երիտասարդ բանաստեղծ Ս. Շահազիզյանի նոր լույս տեսած «Լեւոնի վիշտը» պոեմի վրա՝ գիրության հեղինակը հայտնում է, թե պոեմի մեջ կան կառավարության դեմ ուղղված հատվածներ: Պոեմը, ասում է նա, խորհուրդ է տալիս հայերին՝ իտալացիների, Գարիբալդիի եւ լեհերի օրինակով ստրկությունից լիակատար ազատություն որոնել հայ ազգի համար: Պոեմն ուղղված է կրոնի եւ դավանության, եկեղեցականների ու նրանց ծիսակատարությունների դեմ, իսկ Քրիստոսի մասին արծարծում է հայացքներ, որոնք հիշեցնում են Ռընանի ուսմունքը: Կան ասողներ, թե «Լեւոնի վիշտը» Պետրոպավլովյան բերդում նստած քաղաքական հանցագործ «Նալբանդյանի վիշտն» է: «Լեւոնի վիշտը», հարում է գրության հեղինակը, գրված է, հիրավի, Ռուսաստանին հավատարիմ մարդկանց դեմ, Նալբանդովի պարտիային հակառակողների դեմ: Գրության հեղի/8/նակը դատապարտում է նաեւ «Հյուսիսափայլ»-ի խմբագիր Նազարյանցին, որ ամսագրի էջերից գովաբանել էր պոեմը. «Հայկական ժուռնալիստիկայի գաղտնիքներին իրազեկ ամեն մեկին հայտնի է, — գրում է նա, — թե ինչ է նշանակում «Հյուսիսափայլ»-ի գովասանքը: Այս ժուռնալի հետեւորդները Նալբանդովի հետեւորդներն են»: Վերջում գրության հեղինակն առաջարկում է արգելք դնել գրքի տարածմանը, հանդիմանել զգոնությունը կորցրած ցենզորին եւ հսկողության տակ առնել պոեմի հեղինակին: Ուշագրավ են, հատկապես, գրության վերջին տողերը. իր գրածի ճշգրտությունը հավաստելու համար նրա հեղինակը խորհուրդ է տալիս ուղարկել պոեմի մի օրինակը Այվազովսկի վարդապետին ու պահանջել նրա կարծիքը. «Ուրիշ անձերից, մանավանդ Պետերբուրգի հայերից, որ պատկանում են Նալբանդովի պարտիային, ճշմարիտ բան չեք իմանա այս գրքի մասին»:

Գրության վերջում քսության հեղինակը դրել է «Преданный царю и отечеству» սեւհարյուրյակային իր ստորագրությունը: Դրանով կամեցել է, կարծես, հավաստել իր կապը Խալիբ—Այվազովսկու ռեակցիոն խմբակցության հետ: Նույն եզրակացության կհանգենք, եթե աչքի առաջ ունենանք, որ գրությունը հարվածում է ոչ միայն Նալբանդյանին, այլեւ Նազարյանցին: Խալիբ-Այվազովսկի կղերա-աղայական հոսանքի աչքում Նազարյանց-Նալբանդյան բլոկը քաղաքականապես անբաժանելի միություն էր. բլոկի ներքին տարաձայնությունները լսելի չէին ազգային վերնատան բնակիչներին կամ, համենայն դեպս, չէին հետաքրքրում նրանց [7]:

/9/ Ստանալով անանուն այս գրությունը՝ մինիստրն այն ուղարկել էր Կ. Եզյանին, խնդրելով նրա կարծիքը: Իր պատասխանի մեջ [8] Եզյանը հայտնում էր, թե Սմբատ Շահազիզյանի գրվածքով «կան հատկապես հակակառավարական տեղեր, ակնարկներ այն մասին, որ ժողովուրդը չպիտի հպատակվի կառավարության, շատ է խոսում Գարիբալդիի մասին եւ այլն»: Եզյանն աշխատում էր բթացնել անանուն գրության սուր անկյուններից մի քանիսը: Նա բանեցնում էր երկբան մի լեզու, որ բնոորոշ է առհասարակ երկդիմի իր դիրքավորման համար:

Որպես ցարական պաշտոնյա՝ Եզյանը ցարիզմի հայկական քաղաքականության ուշիմ ու բանիմաց ձայնատարներից մեկն էր եւ միաժամանակ՝ ազգային-պահպանողական ուղղության ռուսահայ ռանտյեների եւ առեւտրա-արդյունաբերական մագնատների քաղաքական կոնսուլտանտն ու «ազգի եւ եկեղեցու» կիսապաշտոն ախոյանը Ռուսաստանում։ Երկու տերանց ծառայելու մտայնությամբ՝ Եզյանը հարկադրված էր շարունակ տարուբերվել ռուս մեծապետական Սքիլլայի եւ հայ-լուսավորչական Քարիբդայի միջեւ:

Ուստի եւ հասկանալի է, թե ինչու նա փոքր-ինչ այլ լուսաբանություն էր տալիս անանուն գրության մեջ շոշափված հարցերին, քան անում էր դրա հեղինակը՝ բացառապես ցարական գահին ծառայող հայ խալոպը: Եզյանը եւս քննադատելի է համարում «Հյուսիսափայլ»-ի լիբերալիզմը, բայց գիտեր, որ «Հյուսիսափայլ»-ը չուներ հասարակական-քաղաքական միասեռ դավանանք: «Անձնական ծանոթություն եւ շփում ունենալով ե՛ւ Նազարյանցի, ե՛ւ Նալբանդյանի հետ՝ նա՝ ոչ միայն տեսնում էր նրանց զինակցության հիմքերը, այլեւ նկատում նրանց տարաձայնության եզրերը:

Եզյանն ու Նազարյանցը ռուսահայ միեւնույն դասակարգի, բուրժուազիայի, նացիոնալ-կոնսերվատիվ եւ նացիոնալ-լիբերալ (կամ լիբերալ-կոնսերվատիվ) հոսանքների ղեկավարներից էին, որոնք չէին բաժանում կղերա-աղայական խմբակցությունների հայացքները: Բոլոր պարագաներում, ռուսահայ բուրժուազիայի այդ հոսանքները պատրաստ էին համաձայնության գալու ամեն անգամ, երբ հասունանում էր ռեւոլյուցիայի վտանգը՝ առաջ քաշելով ազգային-քաղաքական խնդիրների լուծման նոր հեռանկարներ:

/10/ Իր պատասխանի մեջ, Դելիանովի հետ միասին, Նազարյանցին վերագրելով լիբերալ «կարճամտություն»՝ Եզյանը շտապում էր միաժամանակ պաշտպանության տակ առնել նրա քաղաքական բարեհուսությունը՝ հարվածի տակ դնելով միայն հայ «ուլտրա-լիբերալների», այսինքն՝ ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատների եւ նրանց ղեկավարի՝ Նալբանդովի քաղաքական «խենթությունը»: Համերաշխելով անանուն հեղինակին՝ նա եւս Նալբանդյանի ազգային-քաղաքական ընթացքը, բնորոշում է որպես ազգային-սեպարատիստական շարժում: «Հայերն, իսկապես, — գրում է նա, — բաժանվել են երկու պարտիայի: Պաշտոնաթող տիտուլյար-սովետնիկ Բուդաղովը եւ մյուս ուլտրա-լիբերալները չեն կամենում մերձենալ ռուսներին եւ խմբվել են Նալբանդովի շուրջը: Մյուս պարտիան համարում է հայ ազգությունը նեխվող դիակ, որը, զուրկ որեւէ կենսունակությունից, ձուլվելու է միանգամայն այն տարրերի հետ, որոնց միջավայրում գտնվոմ են նրա վերապրող մասերը» [9]:

Խոսելով հայերի նեխման կամ նրանց վերապրող տարրերի ձուլման մասին՝ Եզյանը նկատի ուներ միայն հայերի զարգացման քաղաքական հեռանկարները: Նազարյանցը, պարզաբանում է նա, պատկանում է ազգային այն խմբակցությանը, որը չի հավատում հայերի քաղաքական վերակենդանացման հնարավորությանը. «նա կամենում է հայ հոգեւորականության եւ ընդհանրապես հայ կենցաղի բարեշտկում, բայց, իհարկե, չի երազում հայերի անկախության մասին. մասնավոր զրույցի ժամանակ խելագարին մեկն է կոչել Նալբանդովին, թեկուզ եւ անձնական բարեկամ է նրան»: Բերելով այնուհետեւ Կովկասի ուսումնարանական շրջանի վարիչ Նեւերովի տեղեկանքն այն մասին, որ Թբիլիսիում գոյություն ունի «Երիտասարդ Հայաստան եւ Երիտասարդ Վրաստան» պարտիա, որը երազում է Ռուսաստանից անջատվելու եւ անկախ Հայաստան ստեղծելու մասին, Եզյանը մատնանշում է, որ Նալբանդյանը կենտրոնական այն անձնավորությունն է հենց, որի շուրջը խմբվում են հայերի քաղաքական անկախության կուսակիցները: Ս. Շահազիզյանի գրվածքում, ասում է Եզյանը, «կան իսկապես հակակառավարական տեղեր, ակնարկներ այն մասին, որ ժողովուրդը կուրորեն չպիտի հպատակվի կառավարության, շատ է խոսվում Գարիբալդիի մասին եւ այլն»:

Եզյանի մեր ձեռքը հասած պատասխանը բնագրի անավարտ սեւագրությունն է միայն. բայց եւ այնպես, դա կարեւոր մի վկայաթուղթ է, որը, ինչպես եւ նրա քննության առարկա եղած գրությունը, անդրադարձնում է ժամանակի հետաքրքրական երեւույթներից մեկը՝ ազգային հարցի շուրջը ռուսահայ հոսանքների միջեւ եղած հակամարտը: Պաշտպանելով /11/ Նազարյանցին՝ Եզյանը Նալբանդյանի եւ նրա հետեւորդների մասին ձայնակցում է անոնիմ ամբաստանագրին. կարեւոր է, մանավանդ, որ ե՛ւ Եզյանի գրությունը, ե՛ւ մինիստրին հղված գրության ծակամուտ հեղինակը չեն ներկայացնում Նալբանդյանին որպես մասնավոր մի անձնավորություն: Երկուսն էլ համարում են նրան ռուսահայ ազգային-քաղաքական մի ամբողջ հոսանքի ղեկավար, ծայրահեղ մտքերի տիրակալ եւ հակակառավարական, ազգային-ռեւոլյուցիոն խմբակցության կամ, ըստ Եզյանի, նոր խմորված Երիտասարդ Հայաստան կոչված ազգային-սեպարատիստական պարտիայի պարագլուխը։

Եզյանի ակնարկած ազգային-քաղաքական շարժումը շոշափելի փաստ էր, անշուշտ: Ճիշտ է, շարժումը չէր մտել կազմակերպական շրջանակների մեջ եւ չէր ներկայացնում իրենից գաղափարաբանորեն ու քաղաքականապես միահուն հոսանք: Շարժման ազգային-քաղաքական տրամադրությունները շեշտված արտահայտություն էին գտնում, նախ եւ առաջ, Թբիլիսիի ազգային-պահպանողականների շրջանում: Դեպի Արեւելքի շուկաները հայող կամ դեպի Արեւմուտքի տերությունների թեքված այս խմբակցության մարդիկ ներկայացնում էին եվրոպական տրանզիտով շահագրգռված կովկասահայ բուրժուազիայի օրիենտացիան։ Նալբանդյանի գլխավորած ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական խմբակցությունը, սոցիալական իր բնույթով եւ քաղաքական իր կողմնորոշումով, կովկասահայ բուրժուազիայի ազգային-պահպանողական այդ հոսանքի հակապատկերն էր: Բնութագրելով Նալբանդյանի գլխավորած խմբակցությունը որպես «ուլտրա-լիբերալ» մի հոսանք՝ Եզյանը նրա կուսակիցներին ներկայացնում էր որպես մարդկանց, որոնք «չեն կամենում մերձենալ ռուսներին»: Բնորոշումը ճիշտ լիներ գուցե, եթե «ուլտրա-լիբերալ» ասելով հասկանանք «ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական» եւ եթե «ռուսներ» ասելով հասկանանք Ռուսաստանում իշխող ճորտատերերին ու գործարանատերերին եւ նրանց սպասարկող ցարիզմի քաղաքական սիստեմը: Սակայն Եզյանի բացատրությունը կդառնա կատարյալ զրպարտություն, եթե «ռուսներ» ասելով հասկանանք ռուս ժողովրդի բազմությունը կամ ցարական Ռուսաստանում հալածված ազգությունները, որոնցից, իբր թե, կամենում էին անջատել հայ ժողովրդին հայ ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատները: Իրապես, ռուսահայ «ուլտրա-լիբերալ» այդ «սեպարատիստները» երես դարձնելով պաշտոնական Ռուսաստանից՝ կողմնորոշվում էին դեպի ցարիզմի դեմ ոտքի ելնող ռուս մեծ ժողովուրդը եւ Ռուսաստանում իշխող ճորտատիրական կարգերի դեմ ըմբոստացած ռուս՝ դեմոկրատիայի ռեւոլյուցիոն միտքը:

Դժբախտաբար, աննշան նյութեր կան մեր տրամադրության տակ «Եզյանի գրության մեջ՝ «Երիտասարդ Հայաստան եւ Երիտասարդ Վրաս/12/տան» կոչված «պարտիայի» վրա ավելի հանգամանորեն ծանրանալու համար: Լրացուցիչ պատկերացում են տալիս մեզ այդ մասին միայն ժամանակի ռուս պարբերական մամուլի պատահական տվյալները: Այսպես, Գերցենի «Колокол»-ի 1862 թ. հոկտեմբերի 15-ի համարում՝ տպված է Ն. Նիկոլաձեի թղթակցությունը, ուր, ի միջի այլոց, կարդում ենք. «Կասկած չկա, որ ժամանակին Վրաստանն անջատվելու է Ռուսաստանից, սակայն այդ անջատումը կարող է տեղի ունենալ միայն պատմականորեն, այսինքն՝ երբ կայսրությունը մասնատվելու լինի առանձին, ինքնուրույն, գուցե եւ ֆեդերատիվ, պետությունների: Վրաստանի համար այդ կլիներ անկասկած մի մեծ բարիք, բայց դա օգուտ կլիներ նաեւ Ռուսաստանին՝ վերջինիս արեւելյան հարաբերությունների տեսակետից: Իրենց ինքնուրույն լինելու ցանկության մասին անդրկովկասյան երկրամասերը վաղուց են հայտնել Ռուսաստանին՝ տարբեր ժամանակներում Կախեթում, Իմերեթում եւ Թիֆլիզում տեղի ունեցած երեք ապստամբության միջոցով: Այդ ապստամբությունները չընդհանրացան եւ հաջողություն չունեցան այն պատճառով, որ չկար մեկը, որ ղեկավարեր դրանք, մեկը, որ վայելեր հարկ եղած վստահությունը: Անհաջողության պատճառ էր նաեւ Վրաստանի եւ Հայաստանի, միեւնույն օրրանի այդ եղբայրների, անհամաձայնությունը, որ այնպիսի ուժով հրահրում են ռուսները եւ որ լիակատար մի դժբախտություն է ամբողջ Անդրկովկասի համար» [10]:

Նիկոլաձեի հոդվածը մի հայտնի չափով արտահայտում էր ազգերի ազատ ինքնորոշման իրավունքի մասին Ռուսաստանի ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական մտավորականության իշխող հայացքը: «Колокол»-ի թղթակիցը ակնարկում էր միաժամանակ նաեւ այն մասին, որ, համաձայն այդ հայացքի, ինքնորոշվող ազգություններին իրավունք պիտի վերապահվի անջատվելու Ռուսաստանի կայսրությունից, այլեւ իրավունք՝ ազատակամ վերամիավորվելու նրա հետ ֆեդերատիվ կամ որեւէ այլ հիմունքով: Ինչ վերաբերում է վրացիների եւ հայերի տարաձայնություններին, թղթակիցը աչքի առաջ ուներ այն հակամարտը, որ գոյություն ուներ այդ խնդրում քաղաքական ազատ ինքնորոշման սկզբունքի կուսակից վրաց այլեւայլ հոսանքների եւ այդ սկզբունքին ներհակող հայ ռեակցիոն ու լիբերալ քաղաքական խմբակցությունների միջեւ:

Երկու-երեք տարի անց, 1865 թվականի ապրիլին, «Колокол»-ի նույն թղթակիցը կծու հեգնանքով հայտնում էր Եզյանի գրության մեջ ակնարկված «Երիտասարդ Հայաստան եւ Երիտասարդ Վրաստան» խմբակցության մասին. «Նորերս Կովկասի Միխայիլը (իմա՝ փոխարքա Միխայիլ Ռոմանովը, Ա. Հ. ) փարատեց սոսկալի մի վտանգ, որ կախված էր Ռու/13/սաստանի գլխին. նա հայտնագործեց երկու-երեք գիմնազիստ, որոնք կազմել էին «Երիտասարդ Վրաստան եւ Երիտասարդ Հայաստան» գաղտնի ընկերությունը»: Թղթակիցը հաղորդում է նաեւ, որ այդ կապակցությամբ Պետերբուրգում ձերբակալվեցին ինչ որ ուսանողներ [11]:

Նույն տարում մի շարք հոդվածներ տպվեցին այս խնդրի մասին Կատկովի ռեակցիոն «Московские ведомости» թերթի էջերում: 1865 թ. ամառը Թբիլիսիում բռնկած համքարական ապստամբության առիթով թերթը զետեղեց մի շարք թղթակցություններ ու հոդվածներ, ուր հատկապես ծանրանում էր «Երիտասարդ Վրաստան» եւ «Երիտասարդ Հայաստան» կոչված խմբակների գործունեության վրա:

«Տեղական երիտասարդության մեջ, -- գրում էր թերթը, — կազմվել են խմբակներ, որոնց մեջ մեծ շրջանառություն ունի վրաց, հայ եւ անգամ մուսուլման ինքնուրույն թագավորությունների գաղափարը: Ազգային գաղափարը հովանավորող Նապոլեոն կայսրը մեծ ժողովրդականություն ունի նրանց մեջ, շատերը վերջին ժամանակներս տալիս են իրենց զավակներին նրա անունը: Շատերը, որպես ինչ-որ լուրջ փաստ, վերհիշում են քսանական թվականների հիմար դավադրությունը, որ առաջ էր եկել դարձյալ ծայրագավառները հովանավորելու այն ժամանակվա քաղաքականությունից… Մեզ հաղորդում են, որպես հավաստի փաստ, որ Անդրկովկասի լեհերը ղեկավար դեր են կատարում այն խմբակների մեջ, ուր աճում են Երիտասարդ Վրաստանն ու Երիտասարդ Հայաստանը, եւ որ մանավանդ վերջիններիս վրա է դարձած լեհ կրամոլնիկների ուշադրությունը: Այս խմբակների մեջ ակնհայտ համակրություն է հայտնվել դեպի լեհական ապստամբությունը դեռ 1863 թ., եւ Մոսկվայի հայերից ոմանք Թիֆլիզում զորեղ հարձակումների են ենթարկվել այն ժամանակ՝ իրենց արտահայտած ռուս հայրենասիրական զգացմունքի համար: Նրանք վստահեցնում էին, թե նախատել լեհերին՝ նշանակում է դավաճանել հայերին, քանի որ լեհերը հարազատ են հայերին իրենց ծագումով եւ Անդրկովկասն ավելի շուտ լեհական հող է, քան հայկական, եւ հենց այդ իսկ պատճառով՝ Ռուսաստանում օրացույցը հրատարակվում է միայն ռուսերեն եւ լեհերեն… Որքան նման է այս ամենը մեզ ծանոթ խաղերին: Արդյոք այդ խաղերի հետեւանքը չէ՞ նաեւ այն, որ հունիսի 27-ին եւ 28-ին Թիֆլիզում տեղի ունեցած անկարգությունների ժամանակ հայտնվեցին որոշ հանգամանքներ, որոնք հատուկ են Արեւմտյան Եվրոպայի ռեւոլյուցիոն պրակտիկային. անկարգություններից մի քանի օր առաջ ցրվում էին հայերեն թռուցիկներ, որոնք աղավաղված եւ չափազանցված ձեւով էին ներկայացնում նոր մուծվող /14/ տուրքերի սիստեմը, եւ որ անկարգության առաջին օրը ապստամբների զենքերը ծածկվում էին հագուստի տակ՝ հակառակ տեղական սովորության, քանի որ ղեկավարները հավատացրել էին նրանց, թե անզենների դեմ կրակ չեն բացի» [12]:

Ստառատ եւ պրովոկացիոն այս առաջնորդողի դեմ «С. Петерб. ведомости» լրագրի էջերում հանդես եկավ մեզ ծանոթ Կ. Եզյանը: ««Московские ведомости»-ի հավաստիացումները, — ասում էր նա, — հերքվում են հայերի՝ Ռուսաստանի հանդեպ ունեցած հավատարմության պատմական փաստերով: Ըստ երեւույթին, թերթը զոհ է դարձել սեպարատիստների կատակներին: Այն ի՞նչ խմբակներ են, որոնց ղեկավարում են լեհերը եւ ուր հասակ են քաշում «Երիտասարդ Վրաստանն ու Երիտասարդ Հայաստանը»: Պետք է ենթադրել, թե դրանք ինչ-որ գաղտնի ընկերություններ են: Բայց չէ՞ որ այդպիսի ընկերությունները հետապնդվում են: Հավանական է, որ խոսքը դպրոցական հիմնարկների մասին է, որոնց վրա ուշք են դարձնում լեհ կրամոլնիկները: Եթե «Московские ведомости» թերթը չի կասկածում, որ լեհ ռեւոլյուցիոն անարխիան իր օգտի համար շահագործում է անդրկովկասյան հայերին, ապա մեզ համար ավելի եւս անկասկած է, որ հայերն անկեղծորեն եւ խորապես հավատարիմ են լինելու հանդեպ Ռուսաստանի, եւ ոչ միայն անդրկովկասյան հայերը, այլեւ պարսկահայերն ու թյուրքահայերը» [13]:

Անդրադառնալով Եզյանի պատասխանին՝ Կատկովի օրգանը նոր մի առաջնորդողում շեշտում էր, թե «Երիտասարդ Հայաստան» անունն իր հնարածը չէ. այդ մասին շշնջում են ամենքը, եւ հայկական սեպարատիզմի գաղափարը արծարծվում է անգամ ընթացիկ հայ գրականության մեջ: Այս ապացուցելու համար թերթը մեջբերումներ էր անում Գամառ-Քաթիպայի մի երգից, ուր հեղինակը, գովերգելով «Մանուկ Հայաստաննը», իբր թե բարձրացնում էր հենց «Երիտասարդ Հայաստանի դրոշակը: Թերթը զետեղում է միաժամանակ «Закавказец» ստորագրությամբ մի նամակ, ուր նշավակվում էր նույն այդ հայկական «խելակորույս խմբակի» գործունեությունը, որը, միացած «խելազուրկ» լեհերին ու ռուսներին, «երեւակայում է, թե Ռուսաստանը պիտի բաժան-բաժան լինի շուտով եւ թե նրա բեկորներից պիտի առաջանա նոր Լեհաստան, նոր Վրաստան, նոր Մալոռուսիա, նոր Ռութենիա. եւ այլն»: Նամակի հեղինակը նկատի ուներ «Լոնդոնի՝ պրոպագանդիստներին» եւ սրանց գործակցող հայկական «պարտիան»: «Թե հիրավի գոյություն ունի այդպիսի պարտիա, — հարում է նամակագիրը, — դրական շատ ապացույցներ /15/ կան: Այլ կերպ ինչպե՞ս բացատրել, որ վերջին ժամանակներս Հայերի մեջ - մի բան, որ առաջներում եղած չէ երբեք — երեւացել է խելակորույս ու ստահակ մեկը, որը ճանապարհորդել է օտար երկրներում են հարաբերությունների մեջ մտել Գերցենի, Մաձձինիի եւ ռեւոլյուցիայի խարխուլ այլ սյուների հետ, հուսալով գլուխ բերել Հայաստանը վերականգնելու պես մի բան։ Ինչպե՞ս բացատրել, որ քանի դեռ թակարդ չէր ընկել նա, հայերի մեջ նրան համակրանք էին ցույց տալիս ուրիշ խելահեղներ: Ինչպե՞ս բացատրել, որ Մոսկվայում հրատարակվել է, կարծեմ անցյալ տարի, հայերեն ինչ-որ մի գրքույկ, ուր հեղինակը բանաստեղծական արտահայտություններով ողբում է Հայաստանի վաղեմի ինքնուրույնության կորուստը: Ինչպե՞ս բացատրել, որ ուրիշ խմբակների մեջ հավանություն է գտել Փարիզում տպված եւ այնտեղից Մոսկվա բերված «Երիտասարդ Հայաստանի» նկարը՝ իր քաղաքների ավերակների վրա» ողբացող կնոջ կերպարանքով պատկերացված: Իզուր չէ՞ միթե, որ երիտասարդ հայերն իրենց ազգանվան ով վերջավորությունը որոշ ժամանակներից ի վեր սկսել են յանցի վերածել եւ պահպանել այդ ձեւը նույնիսկ ռուսերեն ստորագրելիս: Կարող են ասել, թե այդ ամենը մանր, դատարկ բաներ են, որոնց մասին խոսել չարժե: Բայց ինչո՞ւ դատարկ այդ բաները չկային տասը տարի առաջ, այլ երեւացին միայն այն ժամանակ, երբ մարդկանց գլուխները սկսեցին պտույտ գալ Ռուսաստանի ազգային մասնատման ուսմունքից, երբ սկսվեցին զուտ լեհական, լեհ-ռուսական, ուկրայնոֆիլական եւ այլ ցույցեր» [14]:

Եզյանը հրապարակ եկավ նաեւ թերթի ու նրա թղթակցի այս ելույթների առիթով: Սակայն այս անգամ եւս, մատնանշված փաստերը հերքելու կամ դրանք իսկական լույսի տակ ներկայացնելու փոխարեն, նա պաշտպանության տակ էր առնում ազգի «մեծամասնությունը», որը, նրա ասելով, ազգային-քաղաքական պահանջներ չունի Ռուսաստանում: «Ո՞ւմ դեմ է ուղղված թերթի եւ նրա թղթակցի հարվածը, — հարցնում էր Եզյանը, — Անդրկովկասի «ազգայինների՞», թե «երիտասարդության» սակավաթիվ այն հատվածի դեմ, որ ապրում է գերազանցորեն Պետերբուրգում, եւ որի մասին առաջին հոդվածում խոսք անգամ չկար… Ծիծաղելի, հավակնոտ, չնչին այդ խմբակցության մասին, ուր էլ որ գտնվելու լինի նա, խոսել անգամ չարժե»: Եզյանը չի բացասում, որ երիտասարդության մեջ եւս հնարավոր են երազկոտ, դատարկախոս մարդիկ, ինչպես, օրինակ, «Московские ведомости»-ի ակնարկած «Հայկ ու Լեւոնին մոռանանք, եղբարք»-ի հեղինակը: «Նման անձնավորություններ, — գրում /16/ է Եզյանը, — կգտնվեն ամեն մի երիտասարդության մեջ, բայց նրանք դեռ չեն կարող հիմք ծառայել հայերի մասին ընդհանուր եզրակացություններ անելու համար: Մենք չենք պնդել եւ չենք ժխտել «Երիտասարդ Վրաստանի» եւ «Երիտասարդ Հայաստանի» գոյությունը: Մենք միայն տարակուսանք ենք հայտնել այն մասին, թե արդյոք ի՞նչ պիտի հասկանալ դրա տակ» [15]:

Պատասխանելով Կատկովի թերթի պրովոկացիոն ելույթներին՝ Եզյանը հարկ չէր համարում, իհարկե, միանգամայն անկեղծ լինել: Սալկայն նրա քողարկված պատասխանները, ըստ էության, չեն ժխտում ո՛չ «սեպարատիստների» եւ ո՛չ էլ երեւակայական «Երիտասարդ Վրաստան» կամ «Երիտասարդ Հայաստան» կազմակերպությունների գոյությունը: Այդ չէր էլ կարելի պահանջել նրանից: Բնորոշ է, սակայն, որ ինչպես մինիստրին ներկայացրած իր տեղեկագրում, այստեղ եւս նա ստանձնում էր հայ բուրժուազիային պաշտպանող շանթարգելի դեր. վանելով հայ եւ ռուս սեւհարյուրյականների հարվածը ազգի «մեծամասնության» գլխից՝ աշխատում էր ուղղել այն բացառապես «խելակորույս» փոքրամասնության — Անդրկովկասի մտացածին կազմակերպությունների կամ Պետերբուրգի նրանց կարծեցյալ գաղափարախոսների՝ Նալբանդյանի, Բուդաղյանի, Ռ. Պատկանյանի եւ ուրիշների դեմ:

ԲԺ. Լեւոն Տիգրանյանի վերջերս հայտնված ձեռագիր հիշողություններից [16] տեղեկանում ենք, որ բանտից դուրս գալուց հետո Նալբանդյանը խզել էր Եզյանի հետ անձնական իր ծանոթությունը, մեղադրելով նրան քաղաքական, լրտեսության մեջ: Տիգրանյանի պատմելով՝ Նալբանդյանի հարցաքննման ժամանակ ի վերջո դրված են եղել հարցեր, - որոնց անմիջական աղբյուրը («երրորդ բաժանմունքում» ծառայող «ազատամիտ» պաշտոնյաներից Նալբանդյանի ստացած տեղեկությունների համաձայն) Եզյանի քսությունն էր եղել:

Թվում է մեզ, որ չի կարելի հալած յուղի տեղ ընդունել Տիգրանյանի հիշողությունները:

Նկատենք, նախ, որ անկողմնապահ մեկը չէր հիշողությունների հեղինակը: Հանրահայտ են նրա եւ Եզյանի ժառանգական վեճը Սանասարյանի թողած կտակի շուրջը: Այդ վեճը կազմում է Տիգրանյանի 90-ական թվականներին գրի առնված հիշողությունների հոգեբանական առանցքը:

Ներկայիս հրապարակված է Նալբանդյանի հարցաքննության գործը: Հետազոտությանը մատչելի է նաեւ Եզյանի հարուստ արխիվը, որին /17/ ծանոթ ենք անձամբ: Սակայն այս նյութերը եւս կռվան չեն տալիս Տիգրանյանի հարուցած ծանրակշիռ մեղադրանքը ապացուցելու համար:

Հայաստանի Պետական արխիվում պահված է Գ. Այվազովսկու՝ Խ. Լազարյանին ուղարկած գրությունը, ուր նույնիսկ կասկած էր հայտնվում, թե Եզյանն էր հենց այն անձնավորությունը, որը հակախալիբականների եւ, մասնավորապես, Նալբանդյանի ձեռքն էր հասցնում՝ ներքին գործոց մինիստրությանը հղած իր՝ Այվազովսկու դանոսների պատճենները: Կարծում ենք, որ միանգամայն հիմնավոր պիտի համարվի Այվազովսկու կասկածը եւ այստեղից էլ հասկանալի սերտ այն կապը, որ պահպանում էր Եզյանի հետ Նալբանդյանը, անգամ Պետրոպավլովյան բերդում նստած ժամանակամիջոցին: Հարկավ սրանով չեն վերանում այն տարաձայնությունները, որ չէին կարող լինել ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատ Նալբանդյանի եւ ազգային-պահպանողական Եզյանի միջեւ: Բայց անհրաժեշտ չէ, որ սկզբունքային այդ տարաձայնությունները, որոնց առկայությունը ակներեւ է նույնիսկ վերը քննարկված նյութերից, ցարական լրտես դարձնեին Եզյանին: Հնարավոր է, որ Նալբանդյանի եւ Եզյանի միջեւ ի վերջո որոշ սառնություն առաջացավ: Բայց դժվար է հավատալ, որ դրա աղբյուրը կարող էին հանդիսացած լինել երրորդ բաժանմունքում ծառայած «ազատամիտներից» ստացած «տեղեկությունները»:

Ավելի հավանական է, որ Նալբանդյանի եւ Եզյանի միջեւ առաջացած սառնության պատճառ էին հանդիսացել կառավարության կիսապաշտոնական օրգանում Եզյանի տպած հոդվածները: Հիրավի, եթե նկատի առնենք, որ Եզյանը չէր զլանում «բարեկամական» այցելություններ անել Նալբանդյանին անգամ Պետրոպավլովյան բերդում, հասկանալի պիտի լինի, թե ինչ զայրույթ կարող էին փոթորկած լինել վերջինիս մեջ այդ հոդվածները: Կարծում ենք, որ ամենայն իրավունքով այդ հոդվածներն էր հենց «անպիտան լրտեսություն» համարել Նալբանդյանը: