Արշալոյս քրիստոնէութեան Հայոց

Ե.
ԱՅԼ ԱՌԱՔԵԱԼՔ ԵՒ ԱՇԱԿԵՐՏՔ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻՉՔ ՀԱՅՈՑ։ 

ԶԱՏ այս չորս գլխաւոր Առաքելոց եւ Աշակերտաց՝ որ քարոզած են ի Հայս, եւ  իրենց հօն վախճանելուն համար՝ սեփական համարուին մեր երկրին, կան ուրիշ իրենց ընկերք այլ, որ մեր երկրին սահմանաց մօտեցեր եւ կոխեր են։ Ասոնց գլխաւորն է Առաքելոց գլխոյն հարազատն՝ Ս. Անդրէաս. որ՝ թէպէտ օտար եւ հեռու երկրի մէջ նահատակուած է՝ խաչուելով, այլ արեւմտեան Ասիոյ հիւսիսակողմն եղած է իր քարոզութեանց ասպարէզն: Դորոթէոս Վսեմականն՝ որ Առաքելոց քարոզութեանց տեղուանքը հետաքննութեամբ նշանակած է, կ՚ըսէ Անդրէի համար. «Ընդ ամենայն ծովեզրն Բիւթանացւոց եւ Պոնտացւոց եւ Թրակացւոց եւ Սկիւթաց… յետոյ գնաց ի Սեբաստացւոց քաղաք մեծ, ուր բնակ Աբսարացւոց եւ Փասիս գետ, ուր եւ ներքսագոյն Եթովպացւոց բնակեն»։ Ուրիշ եկեղեցական պատմիչք այլ վկայեն, որպէս եւ մերայինք. այլ աւելի եւս Վրացիք, որոց երկիրն աւելի մօտ է անոր քարոզած տեղերուն։ Բայց ոչ միայն անոնց այցելութիւն ըրած է, այլ եւ մեր թագաւորաց տիրած եւ Հայոց 15 աշխարհաց թուակից՝ Տայոց եւ Գուգարաց. ուր եւ մինչեւ հիմայ իբրեւ իրմէ տրուած յիշատակ մի՝ պատուի ի Գելաթի Վանս Ս. Աստուածածնի հրաշագործ պատկերն. նոյնպէս եւ ի Կղարջք գաւառ եկած է, ուրիշ գաւառներէ եւս անցնելով՝ ելեր գնացեր է, Երուսաղէմ՝, եւ նորէն դարձել է Կուր գետոյ աղբերավայր Կող (հիմայ Կէօլէ) գաւառը մտեր, եւ անտի Կովկասի լեռները կտրելով անցեր՝ բարբարոս ժողովրդոց քարոզեր է, եւ վերադառնալով հուսկ յետոյ՝ Յունաց մէջ՝ յԱքայիա պսակուեր է ի խաչի եւ խաչը ներբողելով։

Ս. Թէոդորոսի Ամասիացւոց վկայաբանութեան մէջ, որ Խորենացւոյ գրչէն ելած ըսինք, կ՚ըսուի, թէ յԱմասիա այլ քարոզեր եւ իր տեղ Փիդիմոս անուամբ մէկն եպիսկոպոս դրեր է. ասկից ի Սինոպ անցնելով՝ այս տեղ այլ, ըստ Դորոթէոսի, եպիսկոպոս  կարգեր է զՓիլոլողոս, մի յԵօթանասնիցն, աշակերտ Պօղոսի Առաքելոյ, որ եւ ողջունէ զսա ի թղթին առ Հռովմայեցիս (Ժ9, 15)։ 

Ոչ շատ հեռի այս կողմերէն՝ համարին շատ Ս. Հարք՝ եկած նա եւ զԱռաքելապետն Պետրոս, մինչեւ ի Սինոպ, եւ քարոզած այն ամեն աշխարհաց եւ ազգաց՝ առ որս գրէ իր Ա. Կաթողիկեայ թուղթը, իբրեւ իրեն ծանօթից. «Որ ի սփիւռս Պոնտացւոց, Գաղատացւոց եւ Կապպադովկիացւոց եւ Ասիացւոց եւ Բիւթանացւոց»։ Առաքելական անուանեալ կանոնաց վերջն այլ գրուած է. «Ընկալաւ ձեռնադրութիւն քահանայութեան յԱռաքելոցն, Անտիոք եւ ամենայն Սիւրիա եւ Կիլիկիա եւ Գաղատիա մինչեւ ցՊոնտոս, ի Սիմովնէ Վիմէ. զի նա եդ կանոնս եկեղեցւոյ», եւ այլն։ Ըստ այսմ ընկալեալ հաւանութեան՝ եթէ Գլուխն Առաքելոց չէ մտած ի բուն ի Մեծ Հայս, այլ մտեր եւ շրջեր է ի Փոքրն, ուր ոչ սակաւ էին այն ատեն եւս մերազգիք։ 

Չեմք յիշեր իրեն համապատիւ գլխաւոր կոչուած՝ հեթանոսաց համատարած հայրն եւ Առաքեալն Պօղոս, որոյ անգին Թուղթքն եւ Գործքն Առաքելոց՝ վկայեն իր քարոզութեանց անսահման սամաններում։ Չմոռնանք եւ զՍիրոյն աշակերտ՝ զՅովհաննէս, որ թէ եւ երկար տարիներ դադրեր է յԵփեսոս, այլ վկայուի մինչեւ ի Պարթեւս գնացած եւ քարոզած ըլլալն, եւ նոյն իսկ իր սիրական կաթողիկեայ Ա թուղթն՝ աւանդուի յոմանց հին եկեղեցագրաց՝ թէ ի սկզբան, կոչուէր Թուղթ Պարթեւաց։ Եթէ գնացեր է նա ի Պարթեւս, բնական եւ սովորական անցուդարձի ճամբայ մի չէ՞ր եւ Հայաստան։

Առաքելոց վիճակաւ ընտրուած Առաքեալն Մատաթիա այլ, ըստ վկայութեան Հարց ոմանց, եւ ըստ պատմչաց Վրաց՝ եւ իր աշակերտաց մէկն, Ս. Եւտիքիոս, Ասիոյ շատ կողմեր քարոզեր է եւ յետոյ ի Մելիտինէ Փոքր Հայոց նահատակուեր է, անցեր է ընդ Կապպադովկիա, Կողքիս, Ճանէթ, ի գետահովիտ Ճորոխի, որ է ըսել մինչեւ ի սահմանս Հայոց։ Ս. Հերոնիմոս կ՚ըսէ (ի Ցանկի Եկեղեցական մատենագրաց), թէ եկեր է նա ի միւս Եթովպիա, ուր վիժեն Ապսարոս եւ Հիւսսիս գետք [1] (որ համարուին Ճորոխի մէկ ճիւղն եւ Սիւրմէնէի գետն), եւ ասոնք Խաղտեաց երկրում կու վխտան, որ մասամբ կամ բոլորովին կոչուէր եւ Հայախաղտիք։ 

Փոքր Հայոց կողմերը լուսաւորողաց մէկն այլ համարուի հարիւրապետն այն՝ որ զինուորական խիզախմամբ տիգախոց ըրաւ՝ մեր այն ինչ հոգին աանդած Փրկիչը. այն է Լոնգինոս կամ Ղունկիանոս, եւ Քրիստոսի կողին հետ իր հոգւոյն աչքը բացաւ, եւ աշակերտաց կարգն անցաւ. Կեսարիոյ մայրաքաղաքին մէջ նահատակուած ճանչցուի։ 

Յետ այսքան աւետարանչաց ճշմարտութեան ի Հայս, յիշենք եւ զնա՝ որ կերպով մի առաջինն եղաւ, զԹադէոս եւ Բարթողիմէոս յորդորմամբ հօն ղրկելով. այն է Առաքեալն Թովմաս. առ որ, ինքն Տէրն մեր գերագոյն կերպով բացաւ իր կողը, եւ անոր յանդիմանութեամբ պատուիրածը «Մի՛ լինիր անհաւատ, այլ հաւատացեալ», արդեամբք այլ կատարեց, թէ մեզ համար այդ առաքելակիցները զրկելով, եւ թէ ինքնին քարոզութեամբք մինչեւ ի Հնդկաստան, ուր եւ նահատակեցաւ. բայց նախ իրեն վիճակ ընկաւ կամ ընտրեց՝ Պարթեւաց երկիրը, ըստ Եւսեբիոսի (Գ. Ա. ). իսկ Որոգինէս՝ կ՚որոշէ, զԱրեւմտեան Պարթեւս ըսելով, Տիգրիսի եւ Եփրատայ միջոց, որում են եւ Հայք. թէ եւ ինքն մտած չըլլայ ի Հայս, բայց Հայք զինքն այլ յարգեն վերոյիշելոց հետ,  եւ յանուն նորա աւանդեն Բարդուղիմէոսի շինած Գողթան Վանանդայ եկեղեցին, որ եւ մեծ ուխտատեղեաց մէկն եղած է, եւ պատուաւոր եպիսկոպոսական աթոռ. իր նշխարաց մեծ մասն մի եւս բերուած է ի Միջագետաց՝ ի գաւառն Ռըշտունեաց, Վանայ ծովուն եզերքն։ 

Վերոյիշեալ Առաքելական կանոնաց վիճակագրութիւնն՝ որքան եւ վաւերական չհամարուի, այլ հաւանականութեամբն եւ հնութեամբ պատուի, զՀայս՝ ուրիշ քանի մի աշխարհաց հետ Թադէոսի վիճակ գրէ, իսկ Բարդուղիմէոսի եւ Յուդայի եւ Ադդէի՝ արեւելեան եւ հարաւային աշխարհները, այսպէս ըսելով (ըստ Ձեռագրաց). «Ուռհա եւ որ շուրջ զնովաւ քաղաքք, Մծբին, եւ Արաբիա եւ սահմանակալք Միջագետաց եւ Հայք եւ ամենայն Հիւսիսի եւ Հարաւ եւ որ շուրջ զնոքօք, ի Թադէոսէ Առաքելոյ՝ որ է մի յ՚72 Առաքելոցն, ընկալաւ (զձեռնադրութիւն)։… Պարսք եւ Մարք եւ Պարթեւք եւ ամենայն Խուժաստան, եւ ամենայն որ շուրջ զնովաւ, եւ Բաբելոն եւ Գիւղք (Գելք)՝ մինչեւ ի սահմանս Հնդկաց եւ մինչեւ ցԳոգ եւ Մագոգ, եւ զայլ աշխարհն որ շուրջ զկողմամբ` եւ ամենայն Ասորեստան, ի սուրբ յԱռաքելոցս յայս, ի Բարթողովմէոսէ եւ Յուդայէ եւ յԱդդէ կերպասագործէ»։ 

Այսքան յիշատակութիւններ քրիստոնէութիւնը քարոզող Առաքելոց եւ Աշակերտաց ի Հայս՝ շատ համարելով, անկարելի է (թէ եւ ամենքն այլ անհակառակ ստոյգ չըլլան) չխորհըրդածել եւ չզարմանալ. նախ, այդ ի սկզբան ռամիկ եւ տգէտ մարդկան՝ այդքան եռանդեամբ եւ սրբազան յանդըգնութեամբ՝ այնքան շատ եւ հեռաւոր եւ կէս անծանօթ աշխարհներ եւ քաղաքներ մտնել տարածուիլ. եւ չլսուած լեզուներ լսել հասկանալ եւ հասկըցընել, եւ այնքան ազգեր (եթէ քիչ, եթէ շատ թուով) բոլորովին նոր եւ աննման եւ լուրջ անպաճոյճ կրօնքի մի հաւատացընել. յորում (ինչպէս սովորաբար կ՚ըսուի), յայտնի երեւի մատն Աստուծոյ, եւ կատարումն Քրիստոսի խոստման, թէ՝ «Առջիք զօրութիւն ի բարձանց», այսինքն, Հոգւոյն Սրբոյ շնորհքը, որպէս եւ առին ի Վերնատանն, զգալի հրաձեւ լեզուօք. եւ վերջին պատուիրանին, որ եւ վերջին խօսք՝ յերկրիս վրայ՝ անմիջապէս յերկինս վերանալու վայրկենին, «Գնացէք այսուհետեւ, աշակերտեցէք զամենայն հեթանոսս. մկրտեցէք զնոսա (եւ այլն), եւ ահաւասիկ ես ընդ ձեզ եմ զամենայն աւուրս, մինչեւ ի կատարած աշխարհի»։ Խօսք՝ անձնաւոր Ճշմարտութեան, հրաշալի՝ ճշմարտութեամբ կատարուած եւ շարունակուած եւ շարունակելի. զի ինքն Քրիստոս կնքեց, մինչեւ ի կատարած աշխարհի»։ Որչափ այլ մեր նպատակն էր սոսկ պատմական եղածը յիշել, անկարելի էր գրչի տակ զարմանաց բռնութիւնը ճնշել. թող ընթերցողք ամփոփեն կամ՝ ընդարձակեն զարմանքը եւ այն զարմանքը՝ զոր հազար տարի առաջ քան զմարդեղութիւն Քրիստոսի՝ հնչեցուցեր էր Դաւիթ՝ մարգարէական քնարովը։ «ԸՆդ ամենայն երկիր՝ ել բարբառ նոցա, եւ մինչեւ ի ծագս աշխարհի են խօսք նոցա (Առաքելոց)»: 

Երկրորդ խորհրդածութիւն մ՚այլ նոյնպէս մեզ դժուար է արգելուլ, զի եւ յատուկ է մեզ ազգայնոցս, եւ է, այսքան Առաքելոց՝ գրեթէ կէսին՝ եւ Աշակերտաց այլ ոմանց, գալ մտնել քարոզել ի հայրենիս մեր եւ ի սահմանակից աշխարհս։ Կոստանդին Ա կաթողիկոս՝ առ Հեթում թագաւոր գրած թղթին մէջ (1247ին), շեշտելով մի յիշեցընէ, թէ՝ «Հինգ Առաքեալք ի յԵրկոտասանիցն եւ երեք յԵօթանասնիցն՝ ի Հայք կան»։ 

Ասոր համար ոչ պարզապէս պէտք է պատկառանօք, այլ եւ խոնարհութեամբ եւ երախտագիտութեամբ գոհութիւն եւ փառք մատուցանել Աստուծոյ. որ՝ ինչպէս իր նախախնամութիւնն՝ ի սկզբան մարդկութեան երեւցուց մեր երկրին վրայ, այսպէս եւ ի վերանորոգման հոգեւոր մարդուն՝ քրիստոնէութեամբ, այսքան առատապէս աւետարանի լուսոյ ճառագայթները սփռեց հօն, եւ շուտով, եւ շատ դարերով յառաջ քան այժմու եւրոպացի լուսաւոր կոչուած երկրի եւ ազգաց վրայ: — Այս բանս կ՚առաջնորդէ երրորդ խորհըրդածութեան մի. այս ինքն, եթէ այդքան քարոզութիւնք եղան ի Հայս ի սկզբան Քրիստոնէութեան, ինչո՞ւ Հայոց լուսաւորութեան իբր հեղինակ զU. Գրիգոր ճանչնանք, գրեթէ երեք դար յետ Քրիստոսի։ Ի՞նչ եղաւ ի Հայս՝ այնքան վառ ի վառ առաքելական ճրագներու Լոյսն. ի՞նչ եղաւ Հուրն այն՝ զոր եկաւ Քրիստոս արկանել յերկիր, եւ արկ յերկիրս Հայոց, ի ձեռն իր Առաքելոցն եւ Աշակերտաց։ — Հարկ է ցաւօք խոստովանիլ, որ՝ թշնամին լուսոյ, մոլորութիւնք, հնաւանդ սովորութիւնք, հալածանք ի կռապաշտ թագաւորաց ազգիս եւ ի Հռովմայեցւոց, (երբեմն թշնամեաց եւ երբեմն բարեկամաց Հայոց), այնպէս ըրին, Աստուծոյ թոյլտուութեամբ, ինչպէս ուրիշ աշխարհաց մէջ. սակայն ինչպէս եւ այն տեղուանք՝ եթէ խափանեցաւ՝ այլ ոչ մարեցաւ Հուրն եւ Լոյսն Քրիստոսի, անհնար էր` (ստիպուիք ըսելու) թէ մարեր եւ ի Հայս եւ ահա, ինչպէս պիտի յիշենք քիչ յետոյ, ոչ միայն երբեմն երբեմն երեւեցան նշոյլք լուսոյն եւ ջերմութիւն հրոյն ի սուրբ նահատակս՝ Մեծ եւ Փոքր Հայոց, եւ անոնց ազգային եպիսկոպոսք այլ յայտնուեցան, այլ նոյն ծածկեալ եւ առկայծեալ բայց արծարծեալ պլպլուկք լուսոյն՝ փայլեցան մինչեւ Գրիգորի օրերն, յառաջ եւ յետ Լուսաւորութեան նորա, եւ յարեւմտեան եւ յարեւելեան Հայս։ Ոչ քրիստոնէութիւնն է պակսեր (թէ եւ նուազեր), այլ անոր յայտնութիւնն առ մեզ. պարզաբար ըսելով, պատմութիւնն։ Եթէ հայ լեզուն իր գիրն այլ ունենար այն ատեն, կամ յունարէնն աւելի ծաւալած ըլլար ի Հայս, եւ մանաւանդ այնքան հալածանք եւ աւերանք չըլլային ի Սասանեանց եւ անոնց համամիտ ուրացող ազգայնոց, շատ յուսալի էր որ պիտի գտուէին գեղեցիկ վկայաբանութիւնք՝ գեղեցկագոյն վկայից Հայոց։ Գուցէ ժամանակաւ ինչ ինչ յայտնուի. չի յուսահատինք. այլ մխիթարուինք հիմայ քիչ շատ մեզի հասած ծանօթութեամբք։ 

Յետ այսմ ամենայնի, չորրորդ խորհըրդածութիւն մի եւս դրդէ զմիտս. թէ, միանգամայն աչքէ անցընելով ինչ որ տեսանք Առաքելոց գալըստեամբ եւ քարոզութեամբ ի Հայս, կըրնա՞յ մեր եկեղեցին այլ Առաքելական կոչուիլ։ Այս բառս կամ իմաստն՝ կըրնայ աւելի կամ պակաս ընդարձակ իմացուիլ. որ չափն Հայոց եկեղեցւոյս պատշաճի։ — Թողումք վճռել աստուածաբանից, արդարեւ աստուածաբանից։ Շատանամք առ այժմ՝ Առաքելաշնորհ ճանչնալով զայն, անգամ մի եւս խոստովանիլ, թէ, «Ոչ այսպէս արար ամենայն ազգաց՝ Տէր», եւ ջերմ շնորհակալութեամբ երկըրպագել Քրիստոսի։