Գեղարուեստական արձակ

Դ

Երեւակայեցէք ձեզ մի դեւիկ (իհարկէ դուք դեւ տեսած կլինիք), երեւակայեցէք ասում եմ մի դեւիկ, հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ եւ երկու մետր, աքաղաղի քիթով, շան ճակատով, մեծ ականջով, կոտոշներով, ճանկերով, ժանիքներով եւ երկայն պոչով, հագնուած օրագրի թղթերով, գլխի գդակը ինն կանգուն բարձրութեամբ սուր ծայրով, որ շինած է տպագրութեան սրբագրական թերթերից. այս գդակի սրածայրումը շինած է մի դրօշակ, որ պտոյտելով փայտեայ առանցքի վերայ, ցոյց է տալիս, թէ ո՛ր կողմից փչում էր քամին:

Երեւակայելով ձեզ մի այնպիսի դեւիկ, կարող էք ծանօթութիւն ունենալ Բուբանդուսի ձեւին, առաջին դուքսի եւ օրագրութեան ոստիկանի, որ ծառայում է Նորին մռայլութեան մօտ: Բուբանդուսը շատ սիրական է դժոխքի թագաւորին. նա երկու պաշտօն ունի այնտեղ, պալատական բամբասողի եւ հրատարակողի այն օրագրին, որ քանի մի ամսամէջ մի անգամ, «Ստախօսից ստախօս» անունով դուրս է գալիս դժոխքումը: Այս օրագիրը դժոխքի մէջ յայտնի է եւ ընդունւում է որպէս պաշտօնական: Նորա մէջ, խաւարի որդին իւր զուարճութեան համար տպել է տալիս ճառեր, ոտանաւորներ հին եւ նոր բարբառներով, յօդուածներ, որ ոչինչ չեն պարունակում, բայց գլխաւորը եւ ուշադրութեան արժանին այն է, որ տպել է տալիս օրագիրը այնպիսի մարդերի անուններով, որ երբեք ստանում չէին այդ օրագիրը: Սատանան հիմնաւոր եւ խելացի բաները համարում է անարժան որեւիցէ ուշադրութեան, եւ իրաւունք եւս ունի.... երեւի թէ դժոխքումը եւս, ինչպէս աշխարհի երեսին, փոքր էր օրինաւոր եւ հիմնաւոր բաների յարգ ճանաչողը:

Բուբանդուսը, բուի թեւից գրիչը դրած ականջի քամակումը, թեւերի տակին սեւ թղթակիր ապականուած թանաքով եւ լեղիով, մօտեցաւ խաւարի թագաւորի գահին, կանգնեցաւ, գլուխ տուեց եւ մի ոտքի վերայ պտոյտ եկաւ:

Յետոյ դարձեալ գլուխ տալով ասաց.

— Համարձակւում եմ, եթէ կը ներէք, յանդիման լինել ձեզ...

Սատանան, ընդհատելով նորա խօսքը, պատասխանեց

— Սիրական Բուբանդուս, սկսիր շուտով քո յայտարարութիւնը. միայն կատարիր նորան համառօտ եւ խելացի:

Այս ասելով յօրանջեց սաստիկ եւ բացեց բերանը Վեզուվի ճեղքուածքի չափ, ուստի դուրս թափեցան բոց ու ծուխ: Դժոխային խաւարի մէջ դուրս գալով այս բոցը սատանայի կոկորդից, լուսաւորեց նորա բերանը եւ կոկորդի մի մասը, ուր որպէս մատենադարանի մէջ շարուած էին ցուցակով եւ կարգով այն բոլոր սխոլաստիկական եւ յիմար գրուածքը, որ տպւում են կամ հեղինակի անուն ժառանգելու, կամ մարդ էշացնելու եւ կամ արծաթ հաւաքելու խորհրդով:

— Իմ յայտարարութիւնը գրած է թղթի վերայ, — կցորդեց չար-ոգի ծրագրապետը: — Ինչպէ՞ս կը բարեհաճի Ձեր մռայլութիւնը լսել, վիպասանական թէ ճարտասանական ձեւով, այսինքն վերջի՞ց դէպի սկիզբը, թէ սկզբից դէպի վերջը:

— Վերջից դէպի սկիզբը, — ասաց սատանան, — ես սիրում եմ վիպասանութիւն. այնտեղ ամենայն բան մութն է ու զարհուրելի, եւ ամենայն երկու-երէք բառից յետոյ պատահում են անպատճառ մռայլ եւ խաւար բառեր. այդ իսկապէս իմ սիրածն է եւ ինձ է պատկանում:

Բուբանդուսը պատրաստւում էր կարդալ, սատանան ասաց. — Նստի՛ր, իմ պատուական Բուբանդուս, որ քեզ աւելի հեշտ ու յարմար լինի կարդալ:

Բուբանդուսը դարձաւ դէպի նա քամակով եւ գլուխ տուեց մինչեւ ի գօտին: Երկրի տակումը այս բանը շատ ընդունելի է եւ շնորհակալութեան գլխաւոր ցոյց դէպի այն մարդը, որ հրաւիրում էր նստել: Բուբանդուսը նայելով չորս կողմը եւ ոչինչ տեղ չտեսանելով աթոռ, որի վերայ կարելի էր նստել, հանեց իւր գլխից թղթեայ գդակը, դրեց յատակի վերայ եւ թռաւ նստաւ նորա դրօշակի ծայրումը եւ այնպէս յաջող, որ հանդիպեցաւ ամենեւին առանցքի կենդրոնին, ուստի եւ ամրացաւ, հանդիսաւորութեամբ հանեց թղթակրից իւր գրածը, բռնեց թուղթը գլխիվայր, փռնդաց, սուլեց եւ սկսեց կարդալ վերջից դէպի վեր վիպասանական ձեւով. — եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, ծառայ խոնարհ ձեզ: Չէ կարելի կառավարել ժողովուրդը ուրիշ կերպով...

— Եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն... բացագանչեց սատանան, ընդհատելով ընթերցուածը. — վէզի՛ր, լսեցի՞ր դու սորա սկիզբը. եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն...: Մեր Բուբանդուսը իրաւ որ տեղեակ է շարադրելու. մինչեւ այժմ վիպասանական գրուածները սովորաբար սկսանւում էին` արդ, քանզի՛ եւ արդ, իբրեւ յորժամ, առ բառերով, եւ մինչեւ այժմ ոչ ոք այդպէս համարձակաբար չէր սկսած եւ այլնից:

— Վիպասանութիւնը, գեղեցիկ գործ է, հիանալի է, Ձեր մռայլութիւն, — ասաց վէզիրը գլուխ տալով:

— Այսուհետեւ, բոլոր գործերի մասին, ես քո հետ ուրիշ կերպ չեմ խօսելու, եթէ ոչ վիպասանաբար, այսինքն ընդհակառակը:

— Շատ բարի, — պատասխանեց վէզիրը. իրաւ որ իսկական դժոխային գիտութիւնը այլ ոճով չէ կարելի բացայայտել, եթէ ոչ վիպասանական ոճով:

— Ինչպէ՞ս մինչեւ այժմ չէինք հասկացել այս բանը... ես միշտ սիրում եմ վիպասանութիւն:

— Ձեր մռայլութիւնը միշտ ունեցել է նուրբ եւ դիւական ճաշակ:

— Կարդա՛, — ասաց սատանան դառնալով դէպի չար ոգի օրագրապետը, — բայց կրկնի՛ր եւ այն, ինչ որ այժմ կարդացիր. քո ոճը շատ հաւանելի է ինձ:

Բուբանդուսը սկսեց շարունակել:

— Եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, ծառայ խոնարհ ձեր...

— Ինչպէ՞ս... միայն ծառայ... — ընդհատեց սատանան, — մի փոքր յառաջ աւելի լաւ եւ խելօք կարդացիր:

— Միայն ծառայ, Ձեր մռայլութիւն, — պատասխանեց օրագրապետը, — ես յառաջ եւս ծառայ կարդացի եւ այժմ նոյնպէս կարդում եմ. ես չեմ կարող այլեւս ստորագրուել ձեր հաւատարիմ հպատակ:

— Ինչո՞ւ:

— Այն պատճառով, որ մենք հանդիսով հակառակուեցանք Փարիզումը այդ խօսքին եւ դատապարտեցինք համարեայ թէ բոլոր օրագրութիւնների մէջ: Այդ խօսակցութեան ձեւը աւելի ճարտասանական... յունական եւ աբեղայական է...:

— Բաւ է, արդեօք այդպէս է եղբայր...

— Այո՛, այդպէս է, Ձեր մռայլութիւն: Այն օրից, երբ սկսեց կանգնել արեւմուտքումը միահեծան թագաւորութիւնը, ամենայն մարդ թագաւոր է, այսպէս ասում է պարոն Մոգենը: Ես մինչեւ անգամ մտադիր եմ հարկադրել Ֆրանսիայի բոլոր պալատականներին, կանոն հրատարակել, որ ամենայն մարդ, անունը ստորագրելու ժամանակ գրէ` ձեր ողորմած տէր, իսկ թագաւորը միայն ստորագրէ․ խոնարհ ծառայ:

— Զարմանալի է, — ասաց սատանան, — միթէ՞ այդ բոլորը վիպասանութիւն է:

— Ճիշդ, մաքուր վիպասանութիւն է, Ձեր մռայլութիւն: Վիպասանութեան գլխաւոր կանոն է, որ ամենայն բան լինի զարմանալի եւ ընդհակառակը:

— Շարունակի՛ր:

Բուբանդուսը սկսեց շարունակել. — չէ կարելի կառավարել ժողովուրդը ուրիշ տեսակ, փորձութեան մէջ ձգել եւ սուտ խոստմունքով որսալ, յանդգնութեամբ զարմացնել, գեղեցիկ խաբել, բարեհաճեցէ՛ք այս բոլորը իմանալ, մռայլութիւն ձեր, ինչպէս նոքա խաբուած են, որ աշխատելով, վասնզի....

— Կանգնի՛ր, — գոռաց սատանան եւ նորա աչքերը վառուեցան ինչպէս փայլակն, — կանգնի՛ր, հերիք է. դու ինքդ կը մնաս իմ մօտ յիմարացած ու խաբուած. ինչպէ՞ս համարձակւում ես դու ասել ինձ «իմ մռայլութիւն»... չկամիմ այլեւս լսել քո վիպասանական ոճր. Կարդա՛ ճարտասանական ոճով, սկզբից դէպի վերջը:

— Այստեղ բանը Ձեր մռայլութեան վերայ չէ, այլ ժողովրդի վերայ, — պատասխանեց լեղապատառ օրագրութեան ոստիկանը, — վիպասանական ոճը ունի այն յատկութիւնը, որ ամենայն պարբերութեան վերայ հարկաւոր է լաւ մտածել, մինչեւ լաւ իմանաս նորա միտքը:

— Բայց ես, նոյն այդ վիպասանութեան վերայ եւս չկամիմ մտածել, — պատասխանեց դժոխքի թագաւորը բարկացած, — ի՞նչ հարկաւոր է ինձ այդ փորձանքը. ես ամենեւին չեմ հասկանում ձեր վիպասանութիւնը, այդ բոլորովին ստաբանութիւն է. այնպէս չէ՞, իմ ծայրագոյն վէզիր:

— Ամենեւին ճշմարի՛տ է ձեր ասածը, — պատասխանեց Բէհեղզեբուղը գլուխ տալով:

— Լսուա՞ծ բան է, կարդալ ու մտածել, կամ կարդալով մտածել. բացի դրանից. — յաւելացրեց դեւերի թագաւորը, — ես նկատում եմ այդ ոճի մէջ միանգամայն յանդուգն դարձուածներ, յիմար եւ անպարկեշտ ձեւեր, որ երբեք չեմ տեսել ճարտասանական արձակախօսութեան մէջ. այնտեղ ամենայն բան հարթ, խաղաղ, խոնարհ եւ ամենախոնարհ...:

— Անտարակոյս, — հաստատեց վէզիրը, — վիպասանական ոճը սեպհական է վատնողների, կռուարարների, ապստամբների եւ լուսնոտների. իսկ մեծ մարդերի համար, ինչպէս դուք էք, ճարտասանական ձեւը աւելի պատկանաւոր է. գոնէ չէ նեղացնում եւ չէ ծանրացնում կարդացողի կամ լսողի գլուխը:

— Իմ ծայրագոյն վէզիրը շատ ուղիղ է դատում, — ասաց սատանան փառահեղութեամբ. ես շատ մեծ մարդ եմ... կարդա՛ ինձ ճարտասանական ոճով, առանց ծանրացնելու իմ գլուխը եւ խրտնեցնելու իմ երեւակայութիւնը:

Բուբանդուսը ուղղեց թուղթը ինչպէս յարկն էր եւ սկսեց կարդալ սկզբիցը: